МЕНШІКТІҢ МӘНІ, НЬІСАНДАРЬІ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1. МЕНШІК - ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ 4
2. МЕНШІКТІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІ 6
3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ТИПТЕРІ МЕН МОДЕЛДЕРІ 10
4. ЭКОНОМИКАЛЫҚ МҮДДЕЛЕР, ҚАЖЕТТІЛІКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН
ҚОРЫТЫНДЫ 17
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 18
КІРІСПЕ
«Меншік» ұғымы әрбір экономикалық жүйенінің іргетасы болып табылады.
1. МЕНШІК - ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ
Өткен дәуірдегі экономикалық ойлар иелері меншіктін мәні мен
Меншіктін, пайда болу табиғатына комақты үлесті Уильям Петти,
Француз экономисі Пьер Жозеф Прудон (1809-1865 жж.) меншікке
К. Маркстың түжырымдауы бойынша, меншік экономикалық категория ретінде
Меншік теориясына сүбелі үлесті батыстың казіргі экономикалық мектебінің
Олардыц ойынша, меншіктің кешенді күкығы томендегідей он бір
1. иелену құкығы. яғни игіліктерге міндеттелген денелік
2. пайдалану күкығы, яғни игіліктің пайдалы қасиетін
3. баскару күкығы, яғни иғіліктерді колдануды кім
4. габыскадеген күкык, яғни иғіліктерді колдану нәтижесіне
болу күкығы:
5. егеменділік күкығы. яғни бейтараптандыру, тұтыну, игілікті
жою немесе өзгерту күкығы;
6. кауіпсіздік күқығы, яғни игілікті қанаудан
7. игілікті мүрагерге беру күкығы;
8. игілікті иеленудегі мерзімсіздік қүкығы;
9. сырткы ортаға зиян келтіретін әдістерді Kojuiaiiyra
10. жауапкершілікке жазалау түрін колдану күкығы, яғни карызды
11. кдлдықты сипат күкығы, яғни бұзылған күкык
Меншіктің экономикалық мазмұнына жүргізілтен кыскаша тшщау мынаны байкатады:
2. МЕНШІКТІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІ
Меншік қатынастары мынадай кызметтерді камтиды:
а) иелену (затты иеленуді жүзеге асыру, кожалықету); ә)
б) бөлу (заттың қүкыктык тағдырын аныктау — сат>',
Меншіктің экономикалық өткерілуі, оііың иесіне табыс, рента, пайыз,
Әрине, әртүрлі игіліктерді иелену процесін карастыру маңызды, бірақ
Өндіріс қүрал-жабдығына деген меншіктің экономикалық қатынастары кез келген
Адамзат қоғамынын, даму тарихында меішііктіц тайпалық иемесе кауымдастық
Тіпті. ерге дүпиенің озіиде-ак үжымдық (коғамдық), жеке еңбектік
Экономикалық. және әдеуметтік құрылысқа байланысты мемлекетгік меншік баека
Әкономикада бүл меншік түрінің басымдау болуы накты өмірде
Осыдан мынадай түжырым жасауға болады: мүнда мемлекеттік меншікті
Нарыккд өту және ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстан
Жеке меншіктін дамуы ХІХ-шы ғасырдың екінші жартысының
ертасыка дейзн жүзеге асты. Ғылыми-техника,т:ык революцияның әсерінен ХІХ-шы
Жеке меншік ұғымы түрғысынан өз енбегімен жасалған жскс
Жеке меншікгің даму кезеңінде еркін бәсеке барыішш каркындап,
Қазіргі әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің, мағына.сы өзгерді. Қазіргі
Нарыққа өткенге дейін Қазақстан Республикасында кооперативтік меншік —
Көптеген әлем елдерінде меншіктіц коонеративті түрі жан-жакты дамыған.
Кооперативтер Англияда ХІХ-шы ғасырдын басында пайда болып, кейінірек
Вұрынғы Одақта да шаруашылық жеке еңбек меншігіп коонеративтік
Қазіргі кезде әлемлік қауымдастықта түтыну кооперациясы өзінің қызметін
Меншіктін бір түрінен баскасына етуді эволюциялық жолмен бәсекелеотік
ІҮІуниципалды меншік мемлекеттік және баска меишік іурлерімен салыстырғанда
Әртүрлі экономикалық жүйе шеңберінде меншіктің баска түрінін басым
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында темендегідей меншіктін экономикалық түрлері
Кесте 2-1 Меншіктіц эколомикалық түрлері
ЖЕКЕ ұжымдық МЕМЛЕКЕТТІК
Еңбек- Еңбектік (Жекс топтык) Республика Облыстык.
тік емес
меншігі аудандық му-
ниципалдық
меншігі
Еңбск Мүрагерге а) жалгсрлік мсншік Республика- К-О.ммуналдық
табысы қалдырылған ә) үжымдық кәсіпорын лық меншік меншік
есебі- мүлік ессбі- меншігі (сатып (жср. (тұрғын-үй
нен нен табыс; алынған) коймауы. коммуиалдық
сактандыру. б) кооперативтік сулар. шаруашылы-
несие меке- меншік өсімдік әлемі. ғы модениет
мелеріне сал- в) акциоперлік жануар олемі. және денсау-
ғап каржы- меншік: әуе ксңістігі) лық сактау,
лар; а) коғамдық үйымдары-
халықка
акция. ныц мсншігі
білім беру.
облигация ә) діни үйымдарыныц
жергілікті
жөне меншігі
бюджст
баска баға- меншік:
корлары)
лы қағаздар- а) шаруашылық коғамы
дан түсетін меншігі
табыс (серіктеетігінікі)
көздері ө) бірлестіктор
(ассоциациялар)
меншігі:
а) шстел мемлекетіііін
меншігі (коішсссия)
о) бірікксп мсншік
(шетел мсмлекеті
кәсіпорыиы)
3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ТИПТЕРІ МЕН МОДЕЛДЕРІ
Күнделікті экономикалықемірде адамдар арасындағы катынастар әркашанда белгілі экономикалықжұйе
Экономикалық жүйе - бүл экономикалық процестердің жиыіпгығы. Ол
Әлемдік жономикалық әдебиедггерде экономикалық жүйені тогггаудыц кеи таралған
1. Меншік типтері бойыпша;
2. Экономиканы уйымдастыру типтері бойынша.
Осыццай одістер негізівде экономикалық жүйені төмеңдеіідей тигггерге боледі:
а) дәстүрлі экономика;
о) экімшіддік-әміршілдік экономика;
б) еркін бәсекелестік (таза капитализм) нарықтық экономика;
в) казіргі нарыктық экономика (қазіргі капитализм) немесе аралас
Енді осы типтерге толығырақ тоқталайық.
а) дәстүрлі экономика іүйык, окшау шаруашылыққа негізделеді. Ұрпақтан
ә) еркін бәсекелестік нарықтык экономика ресурстарға жеке меншікгік
Мүндай экономика ең идеалды экономика ретінде кдрастырылады. Еркін
Кесте 2-2 Экономикалық жүйенің типтері мен моделдері
Т И П
Негізгі Мемлекетгік- Н А Р Ы Қ Т
белгілері жоспарлы XVU-XIX ғғ. Казіргі ХХ-шы ғасыр
Әкімшищік- Еркін Аралас Әлеуметтік
әміршшпк бәсекелестік бағытталған аралае
Өндірісті Қоғам Көсіпорын Шаруашылық- Шаруашылықты
коғамдастыру- (мемлекет) шеңберінде ты бөлшектеп бөлшсктеп
дың көлемі шеңберінде
мемле кеттендіру мемлекеттендіру
Меншік түрі- Мемлекеттік Жекс инди- Жеке үжымдық Жеке
нің басымды-
видуалды мемлекеттікпен мемлскеттікпен
рақ болуы
Экономиканы Мемлекеттік Нарыктык Нарыктык және Нарыктык жонс
реттеу
өзш-өзі мемлекеттік мемлекеттік
реттеушшік
Әлеуметтік- Түракты Өндірістің Экономикаға мемлекеттің араласуы.
Әрбір 8-10 Экоіюмикалық дағдрыстарды ескерту
жыл саиын мен бәсеңдету бойынша
болатын антициклдық шаралар.
экономика-
лық
дағдарыстар
Әлеуметтік Күшті мем- Азаматтар- Жскс жөне Күшті әлеуметтік
кепілдіктер лекстпк әлсу- дың әлеу- мемлекеттік корғау, мүлж
мстпк қор- меттік әлеуметтік тепс-теңсіздіпн
ғау. мүлік корғалмауы сактандыру азаиту.
тепе-тең-
корларының
СІЗДІПН ЖОЮ
күрылуы.
б) әкімшілдік-әміршілдік экономика. Нарыкдық. экономикадағы еркін бөсеке және
Әкімшілдік-әміршілдік экбномиканың нарықтык экономикаға карағанда артыкшылығы мынада: ол
Әміршілдік-әкімшілдік экономиканың олкьшықтары мынадан байқалады.
Біріншіден, барлық шаруашылық сауалдарын көп сатылы бюрократтық инстанциясы
Екіншіден, кәсіпорын жоспарының орындалуы туралы түтынушы алдыііда емес,
Осының барлығы әкімшілдік-әміршілдік экономиканы тиімсіз етеді және оны
М.: Экономика,
в) қазіргі нарықты экономика аралас экономика ретіиде болуда.
Аралас нарықтык, экономика дегеніміз не? Американ экономисі Пол
Аралас парықтық экономика теориясының түп гүлғасы болып «конвергенция»
Аралас экономикада «нарықтық механизм баға мен көптеген саладағы
Әлеуметтік аралас нарықтык экономика теориясының негізін қалаушы герман
Аралас әлеуметтік бағытталған экономикалық саясатқа емес экономикаға мысал
Іргелі әлеуметтендіру қорытындысы мынада: «өндірістін кызметі көбінесе жеке
Брагинский С.В., Певзиер Я.А. Политическая экономия: дискуссионные проблемы,
Казакстан Республикасы кальштасуы мен дамуының стратегиялық максаты аралас
Кдндайда бір экономикалық жүйедегі әртүрлі меншіктүрлерінің аракатынасы кандай
Қазірп уакытга жетілмеген (еркін емес) бәсеке жағдайында, нарықты
Мемлекетгік меишіктің үлесі кебінесе елдін экономикалық даму
ерекшелігімен аныкталады.
4. ЭКОНОМИКАЛЫҚ МҮДДЕЛЕР, ҚАЖЕТТІЛІКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН
Қоғамда әртүрлі көптеген мүдделер өмір сүреді. Өндіруші қызметтің
Мүдделер экономикалық процестін куатты күші болып табылады. Олар
Мүдделер өзінен-өзі омір сүре алмайды. Экономикалық мүдделердің пайда
қанағаттандырылу үшін өзінің қажетгіліктерімен бірге экономика.'іыі
субъектілер керек. Осы қажеттіліктерді еткеру үшін, адамдар бірлескен
Нарыктық қатынастар субъектілердің көп болуы, ортүрлі экономикалық мүдделер
Мүдделер қоғамдық, ұжымдық және жекс мүдделер болыіі бөлінеді.
Экономикалық мүдделер объектісіне байланысты экономикалық қызметін нарық проиесінде
Экономикалық мүдделер қүрамын өзгертілу сипаты бойыни жалған мүдделер
Әрбір қоғамда (нарықтык немесе нарықтық емес) барл мүдделер
Ада.м шідірісгііі гуикі максаты болыи табылады. Коғамдық өнім
Адамнын сңбекке және өмір игіліктерін өндіруге үмтылысы адам
Экономикалық кажетгіліктер - коғам ондірісінің ішкі себептерінің бір
Экономикалық кажеггіліктер жүйесінен — өндірістік. қоғамдық жоліе жеке
Тұлғакың, адамнын қажеттілігі - бул жеке кажеттіліктер:
икемділігі мен мойындауына дәл болатындай жанына жаіілы жүмыс
ендіріс сипатына сай болатын ыңғайлы, ііактылы дәрежеде колайлы
өнертапкыштык. спорт, туризммен айналысу үшін оқуға мүмкіндіктін болуы,
бала торбиелеу үшін жағдайдың болуы үшін жаксы пәтерде
жаксы жалакы таба білу.
Ағылшын экономисі Томас Роберт Мальтустын. (1766-1834 жж.) ойынша,
Американ ғалым-экономисі Василий Леонтьев байкағандай. ынталылық - бул
Баскару жүйесі өте нақіы ііімі е сүйеніп жәізе
Әрине, адам ой-мақсатын тек қана онын непзгі материалдық
Адамдар қажеттілігінің ең жоғарғы іргетасы — негізгі материалдық
Нарыққа өту экономикалық катыиастар жүйесін және сонымеы бірге
Кесте 2 — А. Маслоу бойьшшй адам
Мүдденің ерекше байқалатып түрі мақты экономикалық к,ызмет яенгейігще
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Смит А. Исследование о природе и причинах богатства
3