Тақырыбы: Қазіргі күндегі экологиялық білім берудің географиялық негізі.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ………………………………………………………………………….2-8
І ТАРАУ. ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ
Экология ғылымының дамуы мен қалыптасуы……………………………9-13
Экология пәнін оқыту әдістемесінің өзекті мәселелері………………….14-22
Экологиялық білім мен тәрбие беру және экологиялық мәдениетті қалыптастыру……………………………………………………………….23-27
ІІ ТАРАУ. ГЕОГРАФИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ.……………………………………………28-63
2.1 География пәнін оқытуда оқушыларға экологиялық білім беру.………28-41
2.2 География пәнінің сыныптан тыс жұмыстарында оқушыларға экологиялық білім
2.3 Экологиялық білімнің халық педагогикасынында өрнектелуі…………52-63
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗІРГі ТАҢДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ МЕН
3.1 Үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері……………….64-67
3.2 Адам мен табиғат экологиясы…………………………………………….68-70
3.3 Шетел тілдерінен енген экологиялық терминдер.………………………71-75
ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………….76-78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР…………………………………………79-82
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасы тұрақты дамудың жаңа жолына түскен
Адам мен табиғаттың, қоғам мен ортаның өзара әрекеттестігі, оның
Үшінші мыңжылдықта адамзаттың ғаламдық экологиялық мәселелерінің шешілуі мектеп қабырғасындағы
Осыған орай, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Республика білім және ғылым қызметкерлерінің
Экологиялық білім беру әрқашанда жеке адамның тәрбиесін, экологиялық мәдениетін
ЮНЕСКО-ның ЮНЕП-пен (“БҰҰ-ның қоршаған орта туралы бағдарламасы”) 1977 жылы
Экологиялық білім беру жүйесіндегі Халықаралық өзара байланыс Найроби (1982),
Жоғарыда аталған халықаралық ғылыми конференцияларда халыққа экологиялық білімді үздіксіз
-биосфера тұрақтылығын сақтау үшін ағарту жұмыстарын ұйымдастыру арқылы;
-адам баласына туылғанынан бастап, өмір бойы экологиялық білім беру;
-халық арасында экологиялық пікірталас өткізу.
Жоғарыда аталған өзекті бағдарламаны жүзеге асыруда Елбасының “Қазақстан-2030” бағдарламасымен
Қазіргі таңдағы экологиялық мәселелердің қауіпті көріністері – аймақтық шөлейттену,
Орта ғасыр ғұламалары да табиғатты қорғауға байланысты өз көзқарастарын,
Ал қазақ халқында экологиялық мәдениеттің алғашқы негізгі табиғатты ұғыну,
Сонымен қатар, ағартушылар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, қазақтың ұлы зиялылары
Бүгінгі таңда бұл проблемаға философтар, психологтар, педагогтар ерекше мән
Ғалымдардың зерттеу жұмыстарына жасалған талдау нәтижесінде, атап айтқанда: Ресейде
Ал ғалым-әдіскерлер (Басекеева Р.С, Жангельдина Д.І, Ишмухамбетова Н, Иманғалиева
Сонымен қатар, ғалымдардың экологиялық мәдениетті қалыптастырудың педагогикалық негіздерін (Макаров
Әлемдік ғылымда табиғатқа, қоғамға және адам ойының дамуына ғылыми
Оқу-тәрбие процесін пәнаралық байланыс негізінде зерттеген психолог-педагогтар: ТМД елдерінде
Қазіргі әлемдік ғылымда табиғат, қоғам және адам дүниесінің үйлесімділік
Бүгінгі таңда экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі жан-жақты
Зерттеудің мақсаты: География пәндерін оқытуда оқушылардың экологиялық білім мазмұнын
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: оқушыларға география пәнін оқытуда берілетін экологиялық білімі.
Зерттеудің міндеттері:
оқушылардың экологиялық білім мазмұнының әдіснамалық-теориялық негіздерін анықтау;
Қазақстанда экологиялық білім жүйесінің қалыптасу кезеңдерін негіздеп, мазмұндық сипаттама
География пәндерінің оқушыларға экологиялық білім берудегі мүмкіндіктерін анықтау;
География пәнінің сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстарында оқушыларға экологиялық
Зерттеудің жетекші идеясы: география пәндерін оқыту үрдісінде экологиялық білім
Зерттеу көздері: экология мәселесіне байланысты философия, педагогика, психология, жаратылыстану
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
экологиялық білім берудің педагогикалық негіздері анықталды;
география пәндерін оқытуда оқушыларға экологиялық білім берудің мүмкіндіктері анықталды;
география пәндерін оқыту үрдісінде оқушыларға экологиялық білім берудің тиімділігі
география пәнін оқытуда экологиялық білім берудің халық педагогикасымен сабақтастырудың
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
Кіріспеде: зерттеудің көкейтестілігі негізделеді, ғылыми аппаратқа (зерттеудің көкейкестілі, нысаны,
«Экология ғылымы және экологиялық білім мен тәрбие беру» деп
«География пәнін оқытуда оқушыларға экологиялық білім беру» атты екініші
Үшінші тарау “Қазіргі таңдағы экологиялық білім берудің маңызы мен
Қорытындыда, жүргізілген зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері тұжырымдалып, география пәндерін
І ТАРАУ. ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕ
Экология ғылымының дамуы мен қалыптасуы.
Қоғам өміріндегі жаһандану, адам баласының ақыл-ойы мен білімнің нәтижесінде
Экологиялық проблеманың пайда болуы ең алдымен әлеуметтік-экономикалық факторларға байланысты
Экология - ағзалар мен олірдың тіршілік ету ортасы арасындағы
Экология ғылымының нақты нысаны – қоршаған ортаның қазіргі жағдайы,
Экология мен табиғатты қорғау ғылымдары бірін-бірі толықтырып отырады. Экология
Адам баласы табиғатты қорғау үшін оның заңдылықтары мен негізгі
Биосфера шегінде барлық тірі ағзалар бір-бірімен байланысты және қарым-қатынас
Табиғатта ешбір зат жоғалып кетпейді. Егер адам баласы жаңа
Яғни, энергияның сақталу заңы бойынша жұмыс істейді. Сол үшін
Табиғаттағы экожүйелер мен ондағы қарым-қатынастар ұзақ жылғы тұрақты даму
А) өндірісті, өнеркәсіпті және агрокешендерді игеру кезінде табиғатқа түсетін
Ә) өндіріс пен өнеркәсіп салаларын ұйымдастыру кезінде оның қоршаған
Б) табиғат ресурстарын игеру кезінде оның қоршаған ортаға пайдалы
В) табиғат ресурстарын сол қалпында сақтау үшін қорықтар, қорықшалар,
Г) қоршаған орта мен адам баласының денсаулығын сақтау үшін
Табиғат міндеттері мен ұстанымдарын жүзеге асыру алдын-ала ескеру және
Алдын-ала ескерту шаралары белгілі бір аймақтағы табиғат объектілерін анықтап,
Нақты шешім қабылдау шаралары – табиғаттағы адамның іс-әрекетінен бүлінген
Табиғатты қорғаудың тағы бір мақсаты – экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз
Табиғи апаттардан қорғауды жүзеге асырудың негізгі бағыттары. Табиғат қорғаудың
жекелеген өндіріс орындары мен өнеркәсіптерді, агроэкологиялық кешендерді игеруде қазіргі
экологиялық заңдардың орындалуын үнемі қадағалау;
ірі құрылыстарды, өнеркәсіп кешендерін т.б. объектілерді салуда экологиялық сараптама
табиғи биоценоздарды сақтап қалу үшін қорықтар, қорықшалар, ұлттық саябақтар,
табиғат қорғау мәселелері бойынша халықаралық, мемлекеттік деңгейлерде ғылыми-практикалық конференциялар
көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру және экологиялық
табиғат қорғау мәселелерін шешу жолдары, оның барысы туралы үнемі
Жоғарыда аталған шараларды жүзеге асыру әрбір азаматтың міндеті мен
Жалпы Қазақстанның өсу жағдайы өлшемдік деңгейге сай келу үшін,
Тұтастай алғанда, қордаланған экологиялық курделі мәселелерді толық шешу үшін
Соңғы кезде, экологияны биология ғылымының саласы ретінде емес, жеке
Ал, экология ғылымы табиғаттағы барлық өзгерістерді айнала қоршаған табиғи
1.2 Экология пәнін оқыту әдістемесінің өзекті мәселелері.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік білім стандарты бойынша экологиялық білім беру
Экологияны пән ретінде оқыту ғылыми-теориялық, педагогикапсихологиялық, оқу-әдіснамалық тұрғыдан да
Қазіргі жағдайда жалпы орта білім беретін оқу орындарында 1991
География курсы бойынша 9-сыныпта экология негіздеріне – 18, 11-сыныпта
Аталған жағдайлар болашақта жасөспірімдерге үздіксіз экологиялық білім берудің пәндік
Экологияны оқыту әдісіне келетін болсақ республика бойынша авторлық әдіскерлердің
Алдағы мақсат республикамыздың барлық аймақтарын қамтитын бір жүйеге келтіретін
Экологияны пән ретінде оқытудың біршама тәжірибелері Абай атындағы Алматы
Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесі алғашқы кезең (отбасы, балабақша),
Экологияны пән ретінде оқыту тәжірибелері Ресейде жақсы жолға қойылған.
Экологияны оқытудың арнайы оқулықтары болмағандықтан біз, ТМД елдерінің тәжірибелерін
Экологияны оқыту жалпы жаратылыстану ғылымдарының тәжірибесімен, әдіснамалық теориясының бастау
Біздің байқағанымыз экологияны оқытудың басқа пәндерге қарағанда көптеген өзіндік
Экологиялық білім мен тәрбие берудің орталық ядросы – сабақ.
Дидактика ұстанымдарына сәйкес сабақ типтерінің қалыптасқан түрлері: көп салалы,
Экологияны оқыту барысында оқушыларға берілетін оқу-тәрбиелік жұмыстарының ең маңызды
оқушылардың қоршаған орта туралы білімін ұдайы кеңейтіп, олардың ғылымға
ой-өрістің шығармашылық белсенділігін дамыту;
зерттеушілік қабілетін дамыту, экологиялық мәселелерді түсіндіру және өз бетінше
оқушылардың практикалық іс-қабілетін дамыту және оны өміршең етуге баулу;
оқушылардың жергілікті жердің экологиялық проблемаларын шешудегі жеке басының жауапкершілігін
Экологиялық білімді жүзеге асыруда білім беру аспектілерімен қатар оның
Ғылымилық ұстанымы, негізінен, оқушыларға білім беруде фактілер, құбылыстар мен
Байланыстылық ұстанымы, негізінен, табиғаттағы тірі ағзалар, орта факторлары, өсімдіктер
Тепе-теңдік ұстанымы, табиғаттағы биоценоздар, экожүйелер, ондағы ағзалардың жиынтығы мен
Қызығушылық ұстанымы, оқыту барысында білім берудің барлық әдістері мен
Үздіксіз ұстанымы, оқушылардың білім деңгейі мен жас ерекшеліктерін ескере
Дамытушылық ұстанымы, оқушылардың білім қорын балабақшадағы сәбилік кезінен бастап,
Интеграциялау ұстанымы, экологиялық білім беруде жаратылыстану пәндері (биология, химия,
Көрнекілік ұстанымы, оқушыларға экологиялық білім беруде оқу үрдісінде көрнекі
Өлкелік ұстанымдары, экологиялық білім беруде оқушылардың тұрмыстық салт-дәстүрлері, қала
Жоғарыдағы ұстанымдарды жүзеге асыру кешенді түрде бір-біріне байланысты әрі
Жоғарыда келтірілген мақсаттар мен міндеттер, ұстанымдар оқу-тәрбие жұмысының барысында
проблемалық сабақ;
ойлау сабағы;
конференция сабағы;
диспут сабағы;
зерттеушілік сабағы;
экскурсия сабағы;
Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін олардың ойлау мен ойлану
таңдау жасау;
салыстыру;
себеп-салдарын анықтау;
сабақтық және тәжірибе;
зертханалық жұмыстары;
эвристикалық тапсырмалар жатады.
Жасөспірімдердің зерттеушілік қабілетін дамытудың да маңызы зор. Оның нәтижесінде
Оқушылардың практикалық қабілетін дамытуда жергілікті жердің фаунасы мен флорасы,
сирек аң мен құстарды анықтау;
экологиялық соқпақ ұйымдастыру;
орманшыларға көмектесу мен ағаш отырғызу;
бүлінген жерлерді қорғау;
тұрғындарды ақпараттандыру мәселелері жатады.
Аталған сабақ түрлері мұғалімнің білімі мен біліктілігіне, іс-тәжірибесіне қарай
Десе, де жоғарыдағы жағдайлардың бәрі дұрыс талапқа сай болғанның
1.Сабақтың тақырыбы, оның міндеттері мен мақсатын анықтау.
2.Тақырыптың оқу бағдарламасы мен оқулықтағы орны мен мазмұны.
3.Тиісті әдебиеттер мен әдістемелік нұсқаулардағы қажетт материалдарды іріктеу.
4.Көрнекі құралдарды талдау.
5.Сабақтың құрылымы және логикалық берілу жүйесін анықтау.
6.Сабақтың жоспары бойынша уақытты мөлшерлеу.
7.Сабақтың жоспары бойынша мазмұнын жазу.
Сабақтың барысы:
ұйымдастыру кезеңі (сабақтың тақырыбын жариялау, мақсаты мен міндеттері, жоспары,
өткен сабақты пысықтау (жоспарды пысықтау сұрақтары тест, т.б.
жаңа материалды оқу (жаңа білім беруге оның негізгі, қосымша
білімді бекіту кезеңі (сұрақ пен тапсырмалардан тұрады);
үйге тапсырма (параграфтар мен тапсырмалар анықтап беріледі).
Сабақтың конспектісі:
Конспектіде сабақтың барлық үрдістері жүйелілікпен жазылуы тиіс. Сабақтың әрбір
Тақырыпқа сәйкес конспектіде проблемалық мәселелер, төтенше жағдайлар, жаңалықтар, оқушыларды
Үйге тапсырма нақты және шығармашылық қарқындылығы жоғары болуы керек.
Экологиялық білім беру оқушылардың табиғатқа деген сын көзқарасын қалыптастырмай
проблемалық сұрақтар қою;
ғалымдардың идеяялары бойынша проблемалық жағдайлар туғызу;
бір проблеманы шешу барысындағы әр түрлі көзқарастарды талдау арқылы
өмірден қарама-қарсы мысалдар келтіре отырып проблема туғызу;
тәжірибелер нәтижесін көрсете отырып, проблемалық жағдайлар туғызу.
Бұл проблемаларды шешуде мұғалім оқушының танымдық іс-әрекетіне, іздену қабілетіне
Тағы бір көңіл аударатын әдіс – мұғалімнің сабақ үстінде
Қорыта келгенде, экологияны оқыту әдістемесі, үздіксіз зерттеулер, тәжірибелер мен
Экологиялық білім беруді бүгінгі күннің талабына сай жетілдіру үшін
1.3 Экологиялық білім мен тәрбие беру және экологиялық мәдениетті
Кейінгі жылдары халықтың санасында “экологиялық білім”, “экологиялық тәрбие” ұғымдары
Экологиялық ойлау – қоршаған орта туралы оң түсініктердің жиынтығы.
Экологиялық білім берудің бірнеше аспектілері бар. Соның бірі –
Экологияның парагматикалық аспектісі – адам баласының табиғат туындысы ғана
Ал, экологияның этикалық аспектісі – адам баласының қоршаған табиғи
Экология ғылымының аспектілерін мектеп қабырғасында оқушыларға экологиялық білім мен
Ғалымдар экологиялық білім мен тәрбие берудің мәнін ашқанда табиғатқа
Тарихи зерттеулерде (В.Г.Храпченков) Қазақстандағы мектептің оқу жүйесі бірнеше кезеңдерге
Экологиялық білім берудің 4-кезеңі, Қазақстан Республикасының Егемендік алған жылынан
1996-1997 оқу жылынан бастап республика облыстары мен қала (Алматы,
Пәндерді экологияландыру мәселесі 2000-2003 жж жарық көрген жаңа буын
мектептерде өтілетін дәстүрлі пәндерді экологияландыру (көп пәнді үлгі);
факультативтік курстар негізінде білім беру;
экологияны жеке пән ретінде оқыту арқылы жүргізіледі.
Экологиялық білімді дамытуға Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Оқу реформасындағы жаңа өзгерістер мектеп өміріне де оқу мен
экологияны пән ретінде оқытудың жаңа парадигмаларын енгізу;
барлық оқу жүйелерінде экологиялық білім берудің бірегей мемлекеттік стандартын
экологиялық білім беру саласын ақпараттандыру және ұйымдастырудың жаңа типтерін
экологияны оқытудың жаңа технологиясын өмірге ендіру;
экологиялық білім беруді ғылыммен және практикамен ұштастыру.
Қазақстанда экологияны пән ретінде оқытудың ТМД елдеріне үлгі боларлық
Қорыта айтқанда, отбасы мен балабақшадағы экологиялық тәрбие берудің маңызы,
Бастауыш сыныптарда экологиялық тәрбие беруде мынадай ұстанымдар басшылыққа алынуы
экологиялық жұмыс түрін ұйымдастыруда оқушының өзіндік көзқарасы, ұсынысы, белсенділігі
экологиялық жұмыс түрі оқушылардың белсенділігін, ізденушілігін дамытып, оған бағыт
экологиялық тәрбие жұмысын жүргізуде оқушылардың психо-физиологиялық жеке басы даму
балалармен ұйымдастырылатын экологиялық жұмыс кезінде баланың көңіл-күйіне, сезіміне әсер
экологиялық жұмыс түрлеріне оқушыларды қатыстыру белгілі бір мақсатқа негізделіп,
жұмыс нәтижелі болуы үшін оның белгіленген күні, уақыты, жоспары
ІІ ТАРАУ. ГЕОГРАФИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ.
2.1 География пәнін оқытуда оқушыларға экологиялық білім беру.
Оқушыларға экологиялық тәрбие беруде география ғылымының да алатын орны
1. Оқушыларды сезімталдық қасиетке баулу (мектеп табалдырыған аттаған күннен
2. Оқушылар бойында қоршаған ортаны қорғау және онымен жарасымды
Оқушыларға география курсында экологиялық білім мен тәрбие беру ісі
Негізінде жаратылыстану ғылымдарында оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудегі
Ал қазіргі мектептерде берілетін жаратылыстану сабақтарының экологиялық білім және
Біз зерттеу жұмысымызда “Қазақстанның физикалық географиясы” пәнінен оқушыларға экологиялық
Елiмiз егемендiк алғаннан кейiн Қазақстан географиясына көп көңiл бөлiне
Сурет 1 - Халық педагогикасының география пәндерiнiң сабақтарында қолданылуы
Сабақтың тәрбиелiлiк және дамытушылық мақсатын қамтамасыз ету үшiн халық
Суретке сүйене отырып, халық педагогикасы арқылы оқушылардың экологиялық білімін
8-сыныпта “Қазақстанның физикалық географиясы” пәнi бойынша кiрiспеге (жалпы шолу,
Жаңа сабақты елiмiздiң әнұранын айтудан басталады. Жаңа сабаққа кiрiспес
1.Қазақстан Республикасының ән ұраны қай жылы жазылды және авторлары
2.Туымыздың авторы кiм және оның түсi, суреттерi ненi
3.Елтаңбаға сипаттама берiп, авторын атаңыздар?
Жаңа сабақ дидактикалық материалдардың көмегiмен түсiндiрiлдi. Дидактикалық материалдардың артықшылығы
Кесте 1- Қазақстан Республикасының жалпы сипаттамасы
№ Мемлекеттiк басқару формасы Әлеуметтiк
1 Екi палаталы –жоғарғысы - сенат, төменгiсi
Елтаңба
Байрақ Унитарлы,
Мәдениеттi,
Конституция
лы, тәуелсiз
Жаңа сабақтан кейін пысықтау сұрақтары қойылады:
1.Қазақстан-Отан, Қазақстан-Атамекен сөздерiнiң ара жiгiн анықтаңыздар?
2. “Отан-оттан да ыстық” мақалының мағынасын түсiндiрiңiздер?
3. Қазақстан дегенде ненi мақтанышпен айтар едiңiз?
4. Қазақстан географиясын оқытудың маңызы неде?
5. “Отан”, “Атамекен” жайында қандай мақал-мәтелдер бiлесiздер?
Келесi “Қазақстанның географиялық орны мен шекаралары” атты сабақты жерлесiмiз
Жаңа сабақты түсiндiрiп болғаннан кейiн пысықтау сұрақтарымен жұмыс жасап,
1. Дүние жүзiнде территориясы үлкен қандай мемлекеттердi бiлесiздер?
2. Қазақстан қандай мемлекеттермен шектеседi?
3. Қазiргi таңда Қазақстан қандай мемлекеттермен сауда-экономикалық байланыс жасайды?
4. Жерiмiзге нелiктен “көз тiгушi” елдер көбеюде?
5. Н.Ә.Назарбаев Қазақстанды 2030-жылы нелiктен “Азия барысына” айналады дедi?
Кесте 2 - Қазақстанның географиялық орны мен шекарасы
Геогра
фиялық орны Жер көлемi Шекарасы Геог. координаты
бағыттағы ара қашықтық Территория
табиғат кешендерi
Евразия ма
-теригi, Азия бөлiгiнiң ор талығында орналасқан. 2717,3 км2
ие жүзiн
де 9-шы орын ала
ды. Ұзынығы 15000 км.
Оның 12000-км құрлық пен, 3000 км-сумен 55026/ с.е.
40056/ с.е. Б-Ш 3000 км (Едiлден-Алтай ға), С-О 1800
Сабақта оқушылардың бiлiктiлiктерi мен дағдыларын арттыру мақсатында сарамандық жұмыстар
1-сарамандық жұмыс. Кескiн картаға Қазақстанның шекарасы мен шектесетiн мемлекеттердi
2-сарамандық жұмыс. Шеңберлi диаграмманың көмегiмен дүние жүзiндегi территориясы үлкен
8-сыныпта “Қазақстанның пайдалы қазбалары мен минералды ресурстары” тақырыбын қазақтың
Сабақтың мақсаты: Оқушыларға Қ.И.Сәтпаев есiмiн тереңiрек таныс-тырып, қазақ халқы
Көрнекiлiктер: Қазақстанның физикалық картасы, пайдалы қазбалар мен тау жыныстарының
Сыныптағы оқушыларға тапсырмалар берiлiп, сабақ оқушылардың басқаруымен өтiледі. Сабақта
Тақтаға мынадай сөздер жазылып iлiнедi:
1.“Туған жердiң қара тасын мақтан ете бiлмеген азамат, бөгде
2.“Ол нағыз адам едi ғой”. Ә.Тәжiбаев.
3. “Қаныш едiң зор тұлға!
Ен даланың сырласы.
Жетi қат жердiң мұңдасы,
Халқым туған ер тұлға.
Кесте 3 - Қазақстанның пайдалы қазбалары
Жанатын пайдалы қазбалар Рудалы пайдалы қазбалар Рудасыз пайдалы қазбалар
Мұнай, газ, көмiр, шымтезек. Темiр, мыс, хром, мырыш, марганец,
4. “Әрбiр азамат тарих қойнауына ойша тереңдеу арқылы өзiнiң
Сабақтың барысы: Мұғалiм жаңа сабақтың тақырыбы мен мақсатын айтып,
Жүргiзушi: Құрметтi қонақтар. Бiздiң бүгiнгi баспасөз-конференциямыз қазақтың бiр туар
Оңтүстiк Қазақстан газетi тiлшiсiнiң қойған сұрағы: Қ.И.Сәтпаевтiң өмiрi туралы
“Бiртуар дарын иесi - Қ.И.Сәтпаев бұрынғы Семей губерниясының
Қаныш 1905-1911жж. Ақкелiн болысындағы ауыл мектебiнде оқыған. Павлодардағы орыс-қазақ
2-сұрақты “Жас Алаш” газетiнiң тiлшiсi қойды. Қ.И.Сәтпаевтың химия саласындағы
“Ғалым зерттеген кен байлықтың тiзбегiнде алтын, күмiс, жез, мыс,
“Егемендi Қазақстан газетiнiң тiлшiсi қойған сұрақ: Қ.И.Сәтпаевтың геология саласында
Геолог-ғалым: “Қаныш Сәтпаев кен барлау жұмысымен Қазақстанның Орталық, Солтүстiк,
- Жезқазғанда мыс рудалар кенiшiн ашты, оның дүниежүзiлiк қорын
- Қарсақпайда темiр рудалар кенiшiн ашты, қоңыр көмiр қабаттарын
- Соколов-Сарыбай кен-руда комбинатының салынып, iске қосылуына жәрдемiн бердi:
- Марганецтi тапты: Екiншi дүниежүзiлiк соғыс жылдарында Жездi марганец
- Орталық Қазақстанның металл жынысты болжамдық картасын жасады:
- Химиялық өнiмдер алу үшiн жергiлiктi шикiзатты пайдалану жөнiнде
- Атырауда мұнай және табиғи газдар ғылыми зерттеу институтын
- Ұлы Албан өндiрiс орнын ашты:
- Байқоңырдан, Қияқтыдан көмiр тапты, қорғасын мен күмiс, қара
“Ақиқат” журналы тiлшiсiнiң экономист-ғалымға берген сұрағы: қазiргi таңда Қазақстанның
“Дәл қазiргi жағдайда Қазақстан үшiн алаңдатарлық жағдайлар көп. Ең
Жүргiзушi: Академик Қ.И.Сәтпаевтың есiмiн мәңгi есте сақтау шараларында институт,
1-оқушы:
Ұлытаудай ұлы жұрттан
Алатауға аттанған
Жезқазғанның асылын
Армансыз-ақ ақтарған.
2.Қаныш едiң зор тұлға!..
Ен даланың сырласы,
Жетi қат жердiң мұңдасы
Халқым туған ер тұлға(
Сабақта кемінде 5-6 оқушыға жырлар айтқызуға болады.
Сабақтың соңында ойымызды төмендегiдей қорытамыз:
- Қ.И.Сәтпаев жайында оқушылардың бiлiмдерiн бiршама тереңдетiп, iскерлiктерi мен
- Сәтпаевтың өз Отанының патриоты екендiгiн айта отырып, оқушылардың
- Сәтпаевтың жерiмiздегi пайдалы қазбалардың қорын ашудағы қажырлы еңбектерiн
- Қазiргi таңда табиғат байлықтарымыздың орасан көлемде өндiрiлiп жатқандығын
8-сыныпта “Қазақстанның физикалық географиясы” пәнiнен келесi сабақтарымызды “Қазақстанның iшкi
Қазақстанның ең iрi көлдерi “Арал мен Балқаштың кешегiсi, бүгiнгiсi
Сабақтың мақсаты: Арал мен Балқаш көлдерi туралы мағлұматтар арқылы
Көрнекiлiктер: Қазақстанның физикалық картасы, атлас. “Аралдың өзгеруi”, “Су -
Сабақты биология, қазақ әдебиетi, тарих пәндерiмен байланыстыруға болады.
Сабақтың барысы: 1.Ұйымдастыру кезеңi.
2.Үй жұмысын тексеру.
Оқушылардан Каспий теңiзi жайында сұралады.
1.Теңiздiң географиялық орнына сипаттама берiңiздер?
2. Зерттелуi туралы не айтасыздар?
3.Климаты.
4.Табиғат байлықтары.
5.Экологиясы.
3.Жаңа сабақ түсiндiрiлiп болғаннан кейiн, оқушылар төмендегi жоспар бойынша
ЖОСПАРЫ: 1. Географиялық орны.
2. Көлемi, тереңдiгi, ұзындығы.
3. Зерттелуi.
4. Климаты.
5. Табиғи байлықтары.
6. Экологиясы.
Осы жоспарды негiзге алып, мынадай аялдамалар таңдалады (кесте 4).
Аялдамалармен жұмыстан кейiн, экологиялық мәселелердiң туу себептерi айқындалады:
1. Адамдардың табиғатқа аяушылықпен қарамауы.
2. Суармалы егiстiктердiң ұлғаюына байланысты өзендерге (Сырдария, Iле
3. Өндiрiс орындарының пайдаланылған суды тазартпай көлге қайта жiберуi.
4. Егiс алқаптарына тыңайтқыш, түрлi улы химиялық заттардың шамадан
Мұғалiм сабақты қысқаша хабарламамен қорытындылады. Қазiргi таңда, Әсiресе
Кесте 4 - Арал және Балқаш теңiздерiнiң физикалық-географиялық сипаты
Р/с Аялдама
лар Арал Балқаш
1 “Анықтама бюросы” Оңтүстiкте тектоникалық қазан шұңқырда орналасқан (картадан
2 “Сандар сыры” Ауданы - 64,5 мың км2.
3 “Тарих” Алғашқы деректер грек ғалымдар ының еңбектерде көрсетiлген.
4 “Метеорологиялық орталық” Қатаң континенттi құрғақ климат, жауын-шашын өте
5 “Био
сфера” Тiрi ағзалары жайында әр топ реферат дайындайды.
6 “Эко
логия” 1) Теңiз деңгейi 14 м төмендедi. 2)
Өзбекстан, Тәжiкстан, Түркменстан Республикаларының танымал эколог-ғалымдары қатысты. Егер нақты
Кешегiсi - Арал мен Балхаш дүние жүзiндегi iрi 29
Бүгiнгiсi - су деңгейлерi 14,2 м-ге төмендеген. Аң, құстары,
Ертеңi - нақты шаралар қолданылмаса, өлi көлге айналады.
5. Үйге тапсырма берiледi. Келесi сабақта қайталау сабағын өткiзетiндiктен
“Қазақстанның iшкi сулары мен су ресурстары” тақырыбын қайталау сабағын
Сынып оқушыларын 2-топқа бөлеміз:
1-топ. Өзендер.
2-топ. Көлдер.
Топтарға төмендегiдей тапсырмалар берiледi:
1-тапсырма.
Суды қорғауға байланысты ырым мен тыйымдырды атаңыздар.
1.“Ағын судың арамы жоқ”
2.“Суды шашпа”
3.“Суға дәрет сындырма”…
2-тапсырма.
Мақалдарды жалғастырыңыздар:
№ Топтың аты Мақалдар
1. Өзендер 1. Су бар жерде….. 2. Су тiршiлiк
2. Көлдер 1. Су анасы….. 2.Сулы жер …… 3.Су-
Әр топ өздерiне берiлген мақалдарды жалғастырып болғаннан кейiн, мағыналарына
3-тапсырма.
Өз топтарыңның аттарына сай өлеңдер оқып, картадан сол өзен-көлдi
4-тапсырма.
1.Бұқтырма, Ертiс, Есiл, Тобыл, Iле, Шу, Сырдария, Жайық өзендерiн:
2.Балқаш, Каспий, Арал, Алакөл, Марқакөл, Зайсан, Қорғалжың көлдерiн картадан
5-тапсырма. Оқушыларды ұшқыр ойлауға, тапқырлыққа жетелейтiн дәстүр жұмбақтарды қолдандық.
1. Мен өзiм ағашпын,
Көресiң ауылдан да, қаладан да.
Ал өзен болсам долданған,
Табасың тек Кавказдан.
2. Алғашқы буыным ат әбзелi,
Екiншiсi тұр аузыңда тiзiле.
Ал егер қосып оқысаң,
Өзенмiн мұхитқа барып құятын. (Ертiс)
3. Суы тартылып ғаламдық қасiретке
айналған көл.
4. Мiнезi де, аты да бұзық өзен.
5. Жағасында жамбастадық,
Күнге күйiп ән бастадық.
Бұл өзеннiң атына сай,
Тартыспадық, дауласпадық.
6-тапсырма.
Оқушылардың тарау бойынша бiлiмдерiн тиянақтау үшiн шағын экспресс-сұрақтар берiлдi.
Қазақстан өзендерi қандай алаптарға жатады? (Солтүстiк Мұзды мұхит
Ақмола облысында қандай көлдер бар? (Сiлетi, Қорғалжың, Теңiз)
Қорықтар аумаңында қандай көлдер бар? (Теңiз, Қорғалжың, Марқакөл)
Ағынды көлдердi қалай түсiнесiз? (өзенге құяды және ағып шығады)
Өзен бөлiктерiн атаңыз? (Өзендердi бөгеу арқылы жасалған жасанды көл)
Сабақтың соңында төмендегiдей қорытындыға келеміз:
- ырымдар мен тыйымдар арқылы оқушыларды табиғаттың бiр бөлшегi
- халық педагогикасын сабақта тиiмдi қолдана бiлулерiне жол аштық:
-оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие бердiк.
8-сыныпта өтетін келесi сабағымыздың тақырыбы:“Қазақстанның территориялық табиғат аудандары”(қорытынды-қайталау сабағы).
Мақсатымыз: оқушылардың Қазақстанның территориялық табиғат кешендерi жайындағы бiлiмдерiн тереңдету.
1-тапсырма. Қазақстанның кескiн картасына табиғи объектiлердi түсiрiңдер. Кескiн картамен
1.Шығыс Европа жазығы
2.Батыс Сiбiр жазығы.
3.Тұран жазығы
4.Сарыарқа
5.Орал
2-тапсырмада Асан Қайғының туған ел, кең дала, ата қоныс,
- әр жотасынан қора-қора қой өретiн тау екен, шiркiн
- бүлдiргенi бүйректей, алмалары жүректей, бұл жердi қалай қиып
- мына өңiрдiң баласы тойдым деп қарап отырмас, қарным
- бiр күн түнемек болған адам бiр жұма жатады
3-тапсырмада Қазақстан жерiндегi жазықтарға физикалық-географиялық сипаттама бергiзу мақсатында кестенi
Территориялық табиғат ауданы Геогр орны Геология.
құрыл Клима
ты Өзендерi Көлi Табиғат кешенi
1. Шығыс Европа жазығы
2.Батыс Сiбiр жазығы
3.Тұран жазығы
4-тапсырма. “Почта ойыны” оқушыларды шапшаңдық пен тапқырлыққа жетелеу мақсатында
Тақтаға 6 оқушы шығарылып, өздерiне берiлген объект аттарын кеспелердiң
Кесте 5 - Табиғи объектiлердiң аттары
№ Таулар Жазық Өзен Көл Өсiмдiк Жануар
1 Алтай Тұран Ертiс Балқаш
2 Алатау Каспий маңы Есiл Индер
3 Сауыр Құлынды Тобыл
4 Тарбағатай Шығыс Европа Сырдария Зайсан Арша
5 Мұғалжар Батыс Сiбiр Iле Сасықкөл
6 Қаратау Барбара Шу
7 Көкшетау Бетпақ Дала Талас Шағылы
Осындай объектiлердiң аттарын көптеп жазуымызға болады.
5-тапсырма. Соңғы тапсырмамызда оқушылардың ойлау қабiлетiн дамыту барысында тест
Үйге тапсырма ретiнде тарауды қайталау берiледi.
8-сыныпта соңғы 5-сағат “Туған өлке географиясына” берiлген.
2.2 География пәнінің сыныптан тыс жұмыстарында оқушыларға экологиялық білім
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың экологиялық біліктіліктерін қалыптастыру мұғалімнің жеке
Біздің зерттеуіміздің басты міндеттеріне байланысты сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық
1)оқушылардың экологиялық біліктерін дамытып оқу іс-әрекетінде белсенділіктерін арттыруға, бағдарлама
2)сыныптан тыс экологиялық жұмыстар өткізу және оған дайындық барысы
3) сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың іскерлігін арттыру
Сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың түрі көп, бірақ олардың әрқайсысының
сыныптан тыс, мектептен тыс жұмыстар түрлеріне оқушыларды қатыстыру тек
қандай жұмыстың түрі болса да оның қоғамдық және қолданбалы
сыныптан тыс және мектептен тыс жүргізілетін жұмыс түрін белгілегенде
ұйымдастырылған жұмыс түрі оқушылардың белсене қатысуына, ізденушіліктеріне бағыттайтындай болу
балалар мен ұйымдастырылатын жұмыстардың әртүрінде романтика басым болғаны дұрыс;
нәтижелі болу үшін бұл жұмыстардың нақты белгіленген күні, мерзімі
экологиялық жұмысының кешенді түрде іске асырылу талабы үнемі сақталып
сыныптан және мектептен тыс экологиялық жұмыстарға оқушыларды түгел қатыстыру
барлық экологиялық жұмыс түріне тартылғанжәне тартылатын оқушымен жұмыс жүргізгенде
Біз зерттеулерімізді осы ұстанымдарды ескере отырып жүргіздік, себебі қазіргі
Біздің пікірімізше, физикалық география пәнінен жүргізілетін экологиялық мазмұндағы сыныптан
сыныптан тыс жұмыстардың жан-жақты болуы, білім беру және тәрбие
мектеп бағдарламасында оқу материалдарын экологиялық жұмыстармен байланыстыру барысында оқушылардың
Сабақ мазмұндары мектеп бағдарламасында шектеулі болуына байланысты күнделікті өмірде
Міне, осы орайда сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға экологиялық білім
1.экологиялық үйірме (экологиялық апталық, экологиялық кештер, экологиялық соқпақтар);
2.табиғи ортадағы жұмыстар (топсеруен, танымжорық).
Осы бағытта жүргізілген істер – оқушылардың экологиялық жауапкершілік сезімдерін,
Оқушылардың экологиялық біліктерін қалыптастыруға бағытталған сыныптан тыс жұмыстардың ішінде
оқу процесімен салыстырғанда сыныптан тыс уақытта экологияның теориялық мәселелерін
оқушылардың теориялық материалдарды меңгеруінде экологиялық және табиғат қорғау мәселелерін
оқушылардың экологиялық қабілетін жетілдіре түсу үшін олардың әрқайсысының жеке
Сонымен қатар, экологиялық үйірме арқылы оқушылардың экологиялық жұмыстарға белменділігін
Мәселен, үйірме жұмысының барысында “Эйкос” – үйірме жұмысының негізгі
оқушылардың экологиялық білімдерін тереңдету, экологиялық біліктерін дамыту, оларға экологиялық
үйірме отырыстарында күнделікті өмірмен, табиғи ортамен тікелей байланысты жүзеге
шығармашылық жұмыстарды жандандыру, экологиялық іскерлік, дағдыны қалыптастыру.
Сонымен қатар, экологиялық үйірмедегі жұмыстар жергілікті жерде оқушылардың экологиялық
Өз зертеуімізде үйірме арқылы экологиялық біліктерді дамытуға бағытталған мектептік
Пәндік апталықтар (география және экология апталығы) жыл сайын өткізілді.
Біздің өткізген мектептік геоэкологиялық олимпиаданың сұрақтары мына педагогикалық талаптарды
әр тапсырманың жас ерекшелігіне және оқыту дәрежесіне сәйкестігі;
сұрақтардың маңыздылығы;
сұрақтардың экологиялық бағыттылығы, өлкетану материалына сүйенуі;
проблемалық тапсырмаларды пайдалануы.
Арнайы таспырмалардың мазмұны мынау:
1.Туристік жорық уақытында өз жеріңнің табиғатты қорғау тәртібінің жеке
2.Өз елді мекеніңдегі су алабын қорғау шараларының жүйесін дайында
3.Өз жеріңнің табиғат аймағында адамның шаруашылық іс-әрекетінен табиғат комплексінің
Сонымен, үйірме жұмысы экологиялық мәселелерді терең ұғынуға жағдай жасайды
Ал оқушыларды туристік жорықтарға, экскурсияға шығура кезінде алдын-ала баруға
Сондықтан да оны сабақтан тыс жұмыстардың ішінде оқушылардың экологиялық
Мұғалімдерге экологиялық соқпақты ұйымдастыру үшін төмендегідей методикалық ұсынбалар жаздық:
экологиялық соқпақ – табиғи ортада іске асырылады.
Экологиялық соқпақ ұйымдастыру үшін алдымен орнын таңдап белгілеу керек.
3)экологиялық соқпақтың тиімді қашықтығы – екі жарым, үш шақырым
4)экологиялық соқпақ шамамен тұйықталған жіп тәрізді бастауы мен соңы
5)экологиялық соқпақ өтетін жер алдымен мұқият зерттеліп, кейін жергілікті
6)экологиялық соқпақ бөліктеріне өзіндік атау беру арқылы оның маңыздылығын
7)соқпақтың әрбір бөлігін мектеп оқушыларына қамқорлыққа бөліп беріп, оған
8)мұғалімдерден және үлгілі оқушылардан экскурсоводтар дайындалуы, олардың қай жерге
экологиялық соқпақты ұйымдастырудың оқушылар үшін маңыздылығы: табиғи ортасымен дұрыс
Экологиялық үйірме жұмысымен қатар, сабақтан тыс уақытта оқушылардың экологиялық
Экскурсияның негізгі объектісі – табиғат компоненттері. Олар өлкетану негізінде
Табиғи ортамен тікелей байланыста болу, табиғат заңдылықтарын, табиғи құбылыстарды
Жалпы айтқанда, қоршаған ортаны қорғау жұмысын ұйымдастыруға, табиғи ортада
Экскурсия барысында табиғи ортаға байланысты ұйымдастырылған жұмыстар экологиялық біліктерді
Экскурсиялар кезінде сабақтан тыс уақытта мектеп бағдарламасына байланысты жұмыстарды
Аталған жұмыстар төмендегіше қаралады:
бақылауға алынған объектілерді іріктеп алу;
табиғат объектісінің жағдайын саналы да ұқыпты анықтау.
Экскурсиялар барысында бір-бірімен байланысты үш мақсат бар:
1)табиғи ортаны қорғау талаптарын ескеріп, оқушылардың экологиялық біліктерін қалыптастыру;
2)ағаш отырғызу, қалдық заттардан өзен жағасын, өзенді, бақтардың ішін
3)оқушылардың іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру.
Бағдарламалық экскурсияны осы мақсаттағы экологиялық сұрақтармен толықтырып, экскурсия барысында
№1 кесте. Сыныптардағы экологиялық экскурсияның өткізілу мерзімдері мен мазмұндары
Сынып Жыл мезгілдері Экскурсияның мазмұны
6 Күз Өз облысының жер бедерін, тау
6 Күз Жергілікті жерді бағдарлап картаға түсіру. Экологиясы
6 Көктем Территориялық табиғат кешенін сипаттау, экологиялық бүлінулерді есепке
7 Күз Көктемде орындалған жұмыстар нәтижесін тексеру.
7 Көктем Территориялық табиғат кешенін сипаттау, оны тиімді
8 Көктем Табиғи жағдайларды пайдалану бағдарламасын дайындау және олардың
Экскурсия кезінде жүзеге асырылған жұмыстардан басқа көптеген іс-әрекеттерді табиғи
Мәселен, қазіргі уақытта шағын өзендер мен су қоймаларын қорғау
Мектеп оқушылары топырақ эрозиясына қасры күресті ұйымдастыруға өз мүмкіндігінше
№ 2 кесте. Сыныптан тыс кезінде қалыптасатын экологиялық біліктер
Сынып Сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың түрлері Қалыптасатын экологиялық
6-8 1.Экологиялық үйірме Адамның табиғатты қорғау ережелерін орындау қажеттілігін
А) экологиялық апталық Табиғатты ұтымды пайдалану бағдарламасын жасау.
ә) экологиялық кештер Табиғатты қорғаудың жолдарын болжау біліктері.
Б) экологиялық соқпақ Өз қоршаған ортасының, ауылының, маңайының ластануына
6-8 2. Табиғи ортадағы жұмыстар Табиғат ресурстарын бағалау біліктері.
А) экскурсиялар Экологиялық проблемаларды шешудің қажеттілігін негіздеу біліктері.
ә) экологиялық жорықтар Адам өзінің жергілікті тіршілігінде табиғаттың зардаптарының
процестерін байқауға үйретеміз. Ол шұқанақтардың санын есептеу мен аумағын
Қорыта айтқанда, оқушылардың экологиялық біліктерін сабақтан және сыныптан тыс
2)табиғи ортадағы жұмыстар (экскурсиялар, жорықтар, экспедициялар).
Осы көрсетілген жұмыстар түрлері арқылы әр мұғалім оқушылардың іс-жүзінде
Сонымен қатар, сыныптан тыс экологиялық жұмыстар, мұғалімге:
“табиғат-адам-өндіріс” байланыстарын жүйелі түрде көрсетуге;
оқушыларды әлеуметтік экология және геоэкология мазмұнымен таныстыруға;
оқытуды проблемалық түрде өткізуге;
экологиялық білімді практикада қолданудың барлық мүмкіндігін жасауға;
өлкетану және халықтық педагогика материалдарын кең пайдалану жолдарын көрсетуге
Бүгінгі планетаның экологиялық жағдайының нашарлауы тез арада қоғамның экологиялық
2.3 Экологиялық білімнің халық педагогикасынында өрнектелуі.
Кейінгі жылдары халықтық педагогиканы жан-жақты зерттеу, жинақтау, оны үкіл
Әр халықтың ғасырлар бойы жиналып қалыптасқан, өзіне тән салт-сана,
Әр халықтың әдет-ғұрпы да әртүрлі. Оған себеп – сол
Қазақ халқының әдет-ғұрыптары көп салалы. Біз бұл еңбекте, әрине
Қазақтың ежелден келе жатқан сенімдерінің бірі – көкке сену.
Қазақтар Айды, жұлдыздарды, көктің ажырамас бөлшегі деп ұққан. Қазақтар
«Жетіқарақшы» жұлдызы жеті ұры екен, күндіз ұрлық істеп, кешке
«Шолпан» - қойшылардың жұлдызы. Ол шыққанда малшылар малдарын
«Құс жолы» арқылы құстар ұшатындықтан, жұлдыздың аты осылайша аталады.
Көктемде алғаш рет күн күркіреп, найзағай ойнағанда қазақтар қолындағы
Құйынды қазақтар әзәзіл, шайтан деп ойлап, құйын арасында қалмауға
Жер сілкіну жиілеп кетсе, онда ел болып мал сойып,
Қазақтарда от ең қасиетті нәрселердің бірі саналады. Қазақтардың «отағасы»
Қазақ халқы отпен аластауды ырым етеді. «Алас, алас, әр
Ертеде бір орыннан екінші орынға көшкенде бүкіл ауыл, ру
Қазақ халқының оттан бөлек киелі саналатын заттар мен құбылыстар
Біздің ежелде өмір сүрген ата-бабаларымыз бұрын, арқардың мүйізін, малды
Туған орта, өскен жұрттың қасиеттері, олардың тұрмысы мен күнкөрісінің
Қазақ халқында араларын көп қашықтатпай бірге көшіп-қонып, жер-суды да
Міне, адамның миына сіңген осы сияқты әдеттердің сарқыншақтары атадан
Ежелден келе жатқан ата кәсіп, қоршаған орта, табиғат тағылымы,
Сан ғасырлық өмір тәжірибесімен сұрыпталып, сараланып, сана сүзгісінен екшеліп
Қазақтың ежелгі әдет-ғұрыптары мен салт-саналары, моральдық, адамгершілік қасиеттерін қамтитын
Тәңірлік түсінік (көп қүдайға табынушылық) ежелгі қазақ халқының наным-түсінігінде
Қазақтың салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарына қайта оралудың рөлі тұралы Елбасы Н.Ә.
«Қай халық болса да өз тарихын, төл дәстүр-салтын, ауыз
Табиғат, Жер — Ана, Отан, Туған жер, Атамекен деген
Жер-Ана өз анаң егіз екен,
Мейірімдері мейлінше теңіз екен.
Анам туды Жер-Ана жетілдірді,
Осыны өзім өмірге негіз етем…
Табиғат — бүкіл тіршілік атаулының алтын ұясы және аялы
Адамдар, Жер - сенің аяулы бесігің,
Осы жер үстінде аштың сен тіршіліктің есігін.
Онымен кіндіктес жаның да, қаның да,
Жер-жаһанды аялап тұр алақаныңда...
Күнім сенсің, тас төбемде тұрса түн, Апам сенсің жолдан
Табиғат әсемдік төркінісің,
Ән саламын бір сенің көркің үшін.
Жан-жануар табынын бір өзіңе,
Сенен алын тұрғаңдай бар тынысын.
О, туған жер қадіріңді кім білген,
Мен қырыңнан теруші едім бүлдірген.
Сенде өткізген артық екен бір күнім,
Басқа жерде той тойлаған мың күннен.
Табиғаттың басты байлығы - жер. Адамдар, жануарлар мен өсімдіктер
Жетістіктің жетер жері — нендей сын?
Көр қазасың өзіңе-өзің көрмейсің.
Сен құласаң жерге барып бөлендің,
Жар құласа, жерді қайда жерлейсің?
Адам өмір сүруі үшін табиғат байлықтары керек. Қазақстанда түрлі
Кен айтады ел мен жұрттың өлшемін,
Кенде жатыр күш-құлт пен мол сенім..
Кенің бар ма? Жоқ болса, егер жарлысың,
Кенің болса, келешегің зор сенің.
Табиғат байлығының бір тобы, жер бетінің сәулеті, еліміздің дәулеті
Ну орман, жасыл орман, мынау орман,
Далаға қорған болып тұра қалған.
Барлығы баласындай бір-ақ үйдің,
Барлығы жаралғандай бір адамнан.
Осындайда ойланып қой, жігітім, жығылмайсың орманыңа сүйенсең. Біздің еліміздің
Табиғат пен тазалық бар айтарым,
Жаным аңсап, сезінді талай төнім.
Адамдарға ақыл бер, заңғар аспан,
Жер бетіне шапақ төк, арай таңым.
Жаратылыс деген ең ізгі анадан,
Туғаннан соң нөр алъш түз даладан.
Жалбарына бастады табиғатқа,
Табиғаттың заңғарын бұзған адам.
Туған табиғатқа деген сүйіспеншілік пен оған деген үнемді көзқарас
Табиғатқа деген сүйіспеншілігін, оның құбылыстарын бақылаудың бай өмірлік тәжірибесін
Экологиялық мәселеге байланысты тыйым сөздерге тоқталсақ:
Аққуды атпа, кір жуған суды өзенге төкпе, ақты төкпе,
Қазіргі мектептегі білім беру деңгейі оқыту мен тәрбиелеу процесіне
Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің негізгі көзі оқу процесі, пәндерді
Этнопедагогика негізінде экологиялық білім мен тәрбие беру жобасы үш
Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан бері елдің сана-сезімінде түбегейлі өзгерістер болды.
Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны
Мемлекетіміздің төуелсіздігін нығайтып, асқақ руханият пен азаматтықты өркендету, жағдайы
Жаңа мыңжылдықта ғылым мен техниканың, мәдениеттің шарықтау, биікке көтеріліп,
Қазіргі қоғамдық-әлеуметтік, рухани өмір талаптарынан туындап отырғанындай, оку процесінде
Қазақ этнопедагогикасы тұралы ұғым еліміз егемендігін алғаннаң бері қайта
Табиғатты қорғау мөселесі - педагогикалық мәселелердің негізгі бөлігі. Қай
Алаштың ардақты тұлғалары А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев тардың педагогика, психология
Экология мөселесіне арналған ғылыми-танымдық еңбектердің қай-қайсында экология проблемаларын, оны
Қоршаған ортаны қорғау аясындағы білім беру, тек саясаттанушылар мен
Экологиялық төрбие мәселесі-ұрпақтың білімі мен төрбиесін қалыптастырудың бір бөлігі.
Халқымыздың жаратылыс тұралы, оны қорғап, сақтау жөніндегі салт-дәстүрлерін, халық
Жас ерекшеліктеріне байланысты психика мен төрбиені зерттеуші педагог-психологтар, кіші
Табиғаттың нақты нысандары мен құбылыстары туралы;
Адам мен табиғаттың, табиғат құбылыстары мен адам арасындағы
бірлік -үндестік туралы;
Табиғат байланыстарын қорғау мен сақғау, пайдалану тұралы. Бұл мағлұматтар
Негізгі экологиялық ұғымдарды түсіндіруде этнопедагогика мұраларының ұтымды қолданылуы сабақта
Оқушылардың табиғатпен қарым-қатынас жасауға деген рухани
қажетсінуін дамьпу, қоршаған ортаға зиян келтірмейтін, ластамайтын,
залал тигізбейтін нормаларды сақтауда ұлттық салт-дәстүр мен әдет-
ғұрпын дағдыларды күнделікті өмірлік дағды ретінде қолдануын;
Бастауыш сынып оқу бағдарламалары мен оқулықтарындағы
экологиялық тәрбие мен білім беруге ықпал ететін этнопедагогика
материалдарын тиімді пайдалану жолдарының анықталуын.
ІІІ ТАРАУ. ҚАЗІРГі ТАҢДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ МЕН
3.1 Үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелері.
“Экологиялық мәселелер – ең маңызды өмірлік мәселелердің бірі, өйткені
Адам – табиғат перзенті. “Табиғат – ана”, “Жер а-
Жер мен суды, аң мен құсты, ауа мен адам
Экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері:
Аймақтың техногенді шөлейттенуі;
Топырақтың тозуы;
Су ресурстарының тартылуы;
Атмосфераның ластануы;
Ормандардың сиреуі;
Табиғаттың генетикалық қорының бүлінуі;
Тіршілікке қауіп төндіретін қауіпті табиғи құбылыстар мен өнеркәсіп апаттарының
Жинақталған улы қалдықтардың қоршаған ортаға терең зиянын тигізуі.
Табиғат – адамның күнкөріс көзі. Бірақ оны есепқисапсыз шашып-төгіп,
Сондықтан бүгінгі ұрпақ келешектегі ұрпақтардың несібесін есепсіз жеп тауысып,
Қолмен істегенді, мойынмен көтеретін кез келді. Ендеше, “Үйірсіз құс
Бала алдымен отбасында, балабақшада одан соң мектепте болады. Сол
Бұған қол жеткізу жолы – жүйелі, үздіксіз экологиялық білім
Бүгінгі таңда, жас ұрпаққа үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие
Профессор Нұрғали Сарыбеков “Ұрпақтар игілігін сақтап қалудың педагогикалық жолдары”
Экологиялық білім берудің мақсаты – жеке адамның бойына табиғатқа
Адам шыр етіп дүние есігін ашқан күннен бастап табиғатпен
Экологиялық білім беру сатылары
Қазіргі таңда география, биология, фзика, химия т.б. пәндер экологиялық
6-9 сыныптарда география пәнінен сабақ үстінде экологиялық білім мен
Экологиялық білім мен тәрбие берудің ең өзекті орталығы –
табиғаттың біртұтастығын, табиғатқа ұқыпты қатынастың қажеттілігін ұғындыру;
қоршаған орта туралы білімдерін кеңейту;
қоршаған ортадағы өзгерістерді бақылау, жергілікті экологиялық материалдарды пайдалану;
жергілікті жердегі экологиялық проблемаларды өз бетінше шешуге дағдыландыру;
зерттеушілік қабілеті мен шығармашылық белсенділігін дамыту;
табиғатты қорғау шараларына өз бетінше қатыса алу үшін практикалық
Бұл мақсаттар толық нәтиже беру үшін сабақтың әдіс-тәсілдері сан
Сабақтың құндылығы және экологиялық білім берудің тиімділігі мұғалімнің білім
Әсіресе, ауылды жердегі мектептерде оқушыларды оқыту, тәрбиелеу және дамыту
“Үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беруді жақсарту” бағытында тек
Сыныптан тыс іс-шаралар
Эко конференция
Эко телеарна
Эко кеш
Эко апталық
Эко дәстүр
Эко көрме
Эко ақпарат
Эко танымжорық
Мектеп ауласындағы жұмыс
Эко туризм
Жазғы демалыс лагері
қолмен ұстау.
3.2 Адам мен табиғат экологиясы.
Адам баласы дүние есігін ашқан кезде тап-таза еш күнәсіз
Оқушылардың экологиялық сауатты болуы Адам мен Табиғат арасындағы қарым-қатынасты
Адам мен табиғаттың арасын алшақтатқан ХХ ғасын өзінің қарқынды
Өмір талабына сай қазіргі жеткіншектеріміздің бізді қоршаған ортамен тығыз
БҰҰ-ның Халықаралық экологиялық акциялары:
2-ақпан – Бүкіл дүниежүзілік сулыбатпақты алқаптар күні;
1-наурыз – Бүкіл дүниежүзілік Азаматтық қорғаныс күні;
22-наурыз - Бүкіл дүниежүзілік су күні;
23-наурыз Бүкіл дүниежүзілік метеорологтер күні;
1-сәуір – Халықаралық құстар күні;
7-сәуір - Бүкіл дүниежүзілік денсаулық күні;
22-сәуір – Жер күні;
3-мамыр – Күн күні;
5-маусым - Бүкіл дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күні;
17-маусым - Бүкіл дүниежүзілік шөлейттену мен құрғақшылыққа қарсы күрес
26-маусым – Халықаралық нашақорлыққа қарсы күрес күні;
6-тамыз Бүкіл дүниежүзілік ядролық қаруды қолдану әрекеттеріне тыйым салу
15-қыркүйек – Халықаралық бейбітшілік күні;
16-қыркүйек – Халықаралық озон қабатын қорғау күні;
26-қыркүйек - Бүкіл дүниежүзілік теңіз күні;
27-қыркүйек - Бүкіл дүниежүзілік туризм күні;
4-қазан - Бүкіл дүниежүзілік жануарларды қорғау күні;
11-қазан – Табиғи апаттардың қауіптілігін азайтудың халықаралық күні;
1-желтоқсан - Бүкіл дүниежүзілік СПИД-ке қарсы күресу күні;
29-желтоқсан – Биологиялық алуан түрліліктің халықаралық күні.
Қазақстанда қол қойылған немесе бекітілген Халықаралық Конвенциялар:
1.Бүкіләлемдік метеорологиялық ұйым туралы Конвенция 1993 ж. 13-сәуір Конвенцияға
2.Теңіздегі қақтығыстарға жол бермеудің халықаралық ережелері туралы Конвенция 1994
3.Мұнаймен ластаудан болған шығын үшін азаматтық жауапкершілік туралы Конвенция
4.Кемелермен ластауға жол бермеу Конвенция (MARPOL) 1978 жылғы хаттама
5. Теңіздегі тірі ағзалардың қауіпсіздігі бойынша Конвенция 1994 ж.
6.Мәдени және табиғи мұраларды қорғау туралы Конвенция 1994 ж.
7.Биологиялық әр түрлілік туралы Конвенция 1992 ж. 9-мамыр.
8.Әскери немесе басқа да жаугершілік араласушылыққа және табиғи ортаға
9.БҰҰ-ның ауа райының өзгеруі туралы Конвенция Конвенциясы 1995 ж.
10.Жойылып кету қаупі бар жабайы жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің
11.Шөлейттенумен күрес туралы Конвенция 1997 ж. 7-маусым.
12.Қауіпті қалдықты шекаралық тасымалдау мен оларды жоюды бақылау туралы
13.Озон қабатын қорғау туралы Вена Конвенциясы. Озонды бұзатын заттар
14.Қоршаған ортаны қорғау туралы, қоғамдық органдардың қатысуы туралы Конвенция
Осы аталған күндерді әр сабақта айқындап атап өтсек, жас
Табиғат пен Адам егіз ұғым. Табиғатты сыйламау өзіңді-өзің түсінбеуің.
Біздің өзіміз өмір сүріп отырған ортамен тікелей қарым-қатынасымыз экологиялық
3.3 Шетел тілдерінен енген экологиялық терминдер.
Егеменді елімізде қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесін алып отырған
Шетел тілдерінен енген экологиялық терминдерді меңгеру барысында оқушылардың оқу
Шетел тілдерінен енген экологиялық терминдерді жастарға үйрету барысынды біз
1.Шетел тіліндегі ғылыми мақалалармен және ақпарат құралдарында жарық көрген
2.Оқушылардың біліктілігін, білімін тереңдетіп, ой-өрісін дамыту.
3.Жастардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру.
Экологиялық термин сөздердің басым көпшілігі грек, латын тілдерінен енген.
Сонымен, өзіміздің іс-тәжірибемізде қолданып жүрген экологиялық терминдерді және олардың
Апвеллинг (ағылшын сөзі up– жоғары және well– көтерлі, сау
Бедленд (ағылшын сөзі badlands – “жынданған жер”) – жердің
Бентос (грек сөзі bentos – терең) – мұхиттар мен
Геном (неміс сөзі genom – хромосомалардың гаплойдты жағдайында болатын
Гумус (латын сөзі humus – топырақ, жер) – топырақтың
Гуттаперча (ағылшын сөзі guttapercha – “каучук синтездейтін өсімдіктер” деген
Дезинсекция (француз сөзі des– жою, insecnum - жәндік, насеком)
Инбридинг (ағылшын сөзі in – ішкі, breeding- көбейту) –
Ландшафт (неміс сөзі landschaft) – геологиялық негізі, рельеф типі,
Морендер (француз сөзі moraine) – мұздардың және тоң жерлердің
Мутуалистер (ағылшын сөзі mutual– жалпы, бірімен-бірі) - өзара тиімді
Ниша (ағылшын сөзі niche– қуыс, тауша, кеңістік деген мағына
Пенеплен (ағылшын сөзі peneplain – жазық дала) – шөгінділі
Педиплен (ағылшын сөзі pediplain– мүжілген жазық дала) – негізгі
Шельф (ағылшын сөзі shelf– тегіс жер) – материктің су
Тренд (ағылшын сөзі trend– жалпы бағыт, тенденция) – орта
Эрозия (латын сөзі erosia шаю, үгілу) - өзен, жаңбыр
Эстуарийлер (латын сөзі aestuarium) - өзен жағалауларының су қаптайтын
Экожүйелер (грек сөзі - oikos үй, орын және жүйе)
Қазіргі таңда төмендегідей экологиялық терминдер жиі қолданылады. Олардың негізгілері:
экологиялық білімді жетілдіру;
экологиялық сараптама;
экологиялық мониторинг;
экологиялық бизнес;
экологиялық нарық;
экологиялық менеждмент болып табылады.
Экологиялық білім – балабақша, орта мектеп, лицей, гимназия, колледждерде,
Экологиялық сараптама – негізінен табиғат құрамдас бөліктерінің өзгеруін, өнімдердің
Экологиялық мониторинг – қоршаған ортадағы табиғат құбылыстарын тұрақты бақылау
Маркетинг – кез келген шаруашылық саласынан пайда табуды жүзеге
Экологиялық маркетинг – табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың барлық жаңа
Экологиялық нарық (рынок). Экологиялық нарық – тұтынушыларға экологиялық жағынан
Экологиялық менеджмент.экологиялық бизнес талаптарын орындау менеджмент шегінде ғана жүзеге
Қорыта айтқанда, бүгінгі ғаламдық экологиялық проблемаларының ядросы адам баласының
Қорытынды
Республика Президенті Н.Назарбаевтың халыққа арнаған «Қазақстан -2030» Жолдауында табиғат
бүгінгі күннің экологиялық мәселе негізінде білім жүйесін
қалыптастыру;
адам мен қоғам арасындағы диалектикальқ бірлікті түсіндіруге
негіздейтін жеке тұлғаны қалыптастыру;
экологиялық проблемалардың себептерін талдай алатын оқушылардың
ойлау жүйесін қалыптастыру.
Экологиялық төрбиеге жан-жақтылық сипат пен мақсаты мектеп оқушыларын тәрбиелеуді
Қазақ ССР Министрлер кабинеті 1991-жылдың 9-қыркүйегінда «Қазақ ССР экология
Қоғамның дамып, өркендеуіне адам ойы қандай қажет болса, табиғат
Экологиялық білім жүйесінде жаратылыстану пәндерінің рөлін анықтауда экологиялық мақсатты
«Бұл жүйеге табиғатқа деген қарым-қатынас та кірістірілген: өндірістік қатынаста;
Табиғатты қорғау тақырыбында зерттелген шетелдік және отандық ғалымдардың әдістемелік-ғылыми
Ерте кезден-ақ халық ауыз әдебиеті үлгілері тәрбие беруде кеңінен
Біріншіден, педагогикалық идеяның болуы, екіншіден, тәрбиелік ықпал ету формасының
Қазақ халқының мәдениетінің тарихы табиғатпен тығыз байланысты. Себебі, Қазақстан
Табиғат - тәрбиелеу факторы бола отырып, еңбектің мазмұнына, адамның
Соңғы жылдары республикамыздың табиғаты бұрын-сонды болмаған өзгерістерге ұшырауда. Экологиялық
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.Кенжеахметұлы С. «Қазақ халқының салт-дәстүрлері» /Традиций и обряды казахского
2.Салт, әдет-ғұрып, дәстүр. //Кенжеахметұлы С. Жеті қазына. – Алматы:
3.«Қазақ халқының туыс туғанды жүйесі, ұрпақ өсіру, тәрбиелеу дәстүрі,
4.Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том, біртұтастығы және ерекшелігі
5.Жақсыбеков Ә. Экологиялық мәдениет пен өркениет. // Дүние –
6.Қайырғали Г. Табиғат досың, аяла оны / Қайырғалиева, Г.
7.Егенисов А. Экологиялық ұғым-түсініктерді қалыптастыру /А.Егенисова // Қазақстан мектебі.
8.Парламент және қоршаған орта. // Атамекен – 2002 –
9.Сәтімбеков Р. Экология және ұлттық ұғым /СәтімбековР., Қажмақбарова, З.
10. Қазақстан-2030. Ата дәстүр – айбарлық. // Жас алаш.
11..Манкеш А. Жас ұрпаққа экологиялық тәрбие берудің бағыттары. //
12.Этнопедагогикалық мұралардағы экологиялық тәрбие мәселесінің бастауыш мектеп бағдарламалары мен
13.Есеналиева Н. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие
14. Ысқақова С. «Экологиялық тәрбие». // Болашақ. – 2003.
15. Жанұзақова А. Экологиялық мәдениетті қалыптастырудағы білім беру процесінің
16. Ысқақов Б. Экологиялық білім және тәрбие берудің теориялық
17. Жетенова Ж. Бастауыш мектеп жасындағы балаларға экологиялық тәрбие
18. Қарашалова Д. Тәрбие берудің ұлттық және құқықтық негіздері.
19. Есеналиева Н. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім мен
20. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. /Традиций и обряды казахского народа/
21. Қазақ ырымдары.// Өмір. – 2005, №11. 28 б.
22. Қосанов О. Жастарға экологиялық жиырма ғибрат. //География және
23. Сарыбеков Қ. Қазақтардың ежелдегі әдет-ғұрып, салт-саналарының табиғат қорғаудағы
24. Қазақ халқының дәстүрлі той-мереке, сауық-сайран, ұлттық ойын, тамашалары.
25. Жақыпбеков Ф. Табиғатым-тағдырым. // Мектеп. – 2006.
27. Мамыров Н.Қ., Тонкопий М.С., Упішев Е.М. Табиғатты пайдалану
28. Бейсенова Ә., Самақова А., Есполов Т., Шілдебаев Ж.
29.Қазақстан Республикасының Жер кодексі. Астана, 2003ж.
30. Минц А.А. Экономическая оценка естественных ресурсов. Москва,
31. Гофман К.Г. Экономическая оценка естественных ресурсов. Москва, Наука,
32.Асанов Ә.Қ., Елешев Р.Е., Алимаев И.И. Жайылым және экология.
33.Ауыл шаруашылық басқармасынан анықтамалары. 22 мкр.
34. Жамалбеков Е. Жер кадастры. Алматы: Қазақ универсиеті. 2001
35. Дегтярев Р.С. Земельный кадастр. Москва, 1979 г.
36.Николенко Г.С. Экономическая оценка земель. Алматы, 1968 г.
37.Благовидов Н.Л. Качественная оценка земель. Изд. Москва, 1960 г.
38.Акимова Г.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология. Москва, 2001
39. Астахов А.С. Экономическая оценка запасов полезных ископаемых. Москва,
40. Бродский А.К. Краткий курс общей экологий. Спб. 1996г.
41. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природопользования. Москва, 1995
42. Закон Республики Казахстан “Об экологической экспертизе” от 18
43. Каргажанов З.К. Платежи за пользование природными ресурсами.
44. Мирзаев Г.Г., Иванов Б.А. Экология и рациональное испльзование
45. Үпішев Е.Н., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану экономикасы. Алматы,
46. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды.
47. Экологическое состояние окружающей природной среди Республики Казахстан в
48. Фаизов К.Ш., Белгібаев М.Е. Почвенные ресурсы Казахстана, их
1
1
География пәндерiнiң тақырыптары
8.Қосымша білім беру
7.Кадр біліктілін арттыруда
6.Жоғары мектеп
5.Кәсіби мектеп
4.Мектептен тыс
Халық дәстүрі: табиғатты аялвау
2.Балабақшада
1.Отбасында
3.Жалпы және баста
уыш мектепте
Экологиялық білім мен тәрбие
Сабақтың түрлері
Сараман -дық сабақ
Зертхана -лық сабақ
Панорама-лық сабақ
Дґстѕрлi емес сабақ
Қайталау қорытындылау сабағы
Жаңа материал ды түсiндiру
С а б а қ т ы ң
Бiлiмдiлiк
Тәрбиелiлiк
Дамытушылық
Оқушылардың экологиялық білімін қалыптастыратын халық педагогикасы.
Өлең-жыр.
Мақал мәтелдер
Аңыз әңгiмелер
Ырымдар мен тыйымдар
Туған өлке материал
дары
Нақылдар мен өсиеттер
Халық педагогикасын қолданудың нәтижесi
Әдет-ғұрып, салт-дәстүр ге деген құрметтiң қалыптасуы
Халықтың ұлттық мұра ларын бiлуге ұмтылушылық және меңгеру.
Мемлекетiм
-iздiң рәмiз дерiне деген мақтаныш пен құрмет тiң
Жерді сүю, қорғау сек iлдi борыш, адамгершiлiк сапалары -ның
Бiлiм, бiлiк тiлiк және iскерлiктiң артуы,
дағдының қалыптасуы
Оқушылар
-дың шығ -армашылық iзденiстер iнiң тууы мен дамуы