ЖОСПАР
КІРІСПЕ
Қ.Шаңғытбаев – маржан жырдың мәртебелі дегдары
І. Әдебиет теориясындағы құбылту, айшықтау түрлері – айшықты
1.1. Троп түрлерінің өзіндік айырым-ерекшеліктері
1.2. Айшықтаудың (фигураның) өзіндік әсемдігі, әсерлілігі
ІІ. Қуандық Шаңғытбаевтың «Махаббат пен ғадауат» кітабындағы айшықты
2.1. Синоним, антоним, архаизм, неологизм, фразеологизм, аллитерация, ассонанс
2.2. Аталмыш кітаптағы метафора, метонимия, синекдоха, ирония, сарказм
2.3. Эпитет, теңеу, астарлау (символ), кейіптеу көріністері
2.4. Арнау, қайталау, антитеза, инверсия, эллипсис, параллелизм үлгілері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қуандық Шаңғытбаев – маржан жырдың мәртебелі дегдары
Қазақ халқының талантты ақыны Қуандық Шаңғытбаевтың нәзік нақышымен,
Ақын поэзиясының тақырыптық аясы жайында сөз қозғасақ, Қуандық
Махаббат лирикасында ақын тылсым сезім иірімдері мен көңіл
Қуандық Шаңғытбаев – поэзия ғана емес, драматургия, публицистика,
Қ.Шаңғытбаевтың аударма саласындағы жемісті еңбегі – ақын талантының
Қуандық Шаңғытбаевтың махаббат пен табиғат лирикасымен әрдайым бірге
Ақын Қ.Шаңғытбаевтың «Махаббат пен ғадауат» кітабындағы бір топ
Зерттеудің мақсаты - аталмыш кітаптағы айшықты өрнектерді,
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
І. Әдебиет теориясындағы құбылту, айшықтау түрлері – айшықты
1.1. Троп түрлерінің өзіндік айырым-ерекшеліктері
Поэзия – сөз өнері, көркемдіктің, шеберліктің теңдесі жоқ
Айшықты өрнектер, бейнелі сөздерді алсақ, олар ақындық, эстетикалық
Халықтың тіршілік-тұрмысымен, тарихи-қоғамдық жағдайлармен тығыз байланысты туған, сондықтан
Эпитет (кейбір түрлері), теңеу, метафора, метонимия, аллегория, символ
Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлілігі үшін де
Мен – тауда ойнаған қарт марал
Табаным тасқа тиер деп,
Сақсынып шыққан қиядан...
... Мен бір шарға ұстаған
Қара балта едім:
Шабуыл таппай кетілдім,
Қайрасаң тағы жетілдім... (Махамбет).
Ақын өзін маралға баласа, маралдың күллі қасиетін, балтаға
Құбылтудың бір түрі – кейіптеу. Бұл табиғаттағы жансыз
Қызғаншақ қыс келді де,
Сілтеді суық қанжарын.
Жас жігіт қыршын өлді де,
Қалдырып кетті жан жарын (Ә.Тәжібаев).
Троптың бір түрі – астарлау, яки символ (грекше
Символ дегеніміз балама бейне. Символ көбіне адамның тұрпат-тұлғасын,
Көркем тұспалдауда (аллегорияда) көпшілік жағдайда айтылып отырған нәрсенің
Көркем тұспалдау шешендік сөздерде, тақпақ өлеңдерде, толғау, термелерде
Троптың бір түрі – алмастыру, яки метонимия (грекше
Үйі мәз боп қой сойды
Сүйіншіге шапқанға (Абай) [7,60].
Айшықты өрнектердің бірі – мегзеу, яғни синекдоха (грекше
– Әй, сақал! Бұл арадан Плюшкинге қалай баруға
Троптың бір түрі – кекесін, яғни ирония (грекше
Көркем сөзді ажарлап, өң беретін айшықты өрнектердің бірі
Жоғарғы ерні көк тіреп,
Төменгі ерні жер тіреп... («Қобыланды батыр»).
Мұнда жер мен көктің арасы түп-түгел ауызға айналып
Ал, литота, гиперболаға керісінше, шамадан тыс ұлғайтылған құбылысты
От орнындай тұяқтан
Оймақтайы қалыпты.
Бір құшақтай ұйрықтан
Бір уыстай қалыпты («Ер Тарғын»).
Сонымен қатар, ұлғайту мен кішірейту біздің қазіргі әдебиетімізде
Әдеби тілді ажарлаумен, құбылтумен қатар, керек жағдайда айшықтай
Арнау – адамның, яғни адамның өзіне не өзгеге,
Сұрай арнауда қойылған сұрақтарға автор жауап күтпейді, өйткені
Азаны шертер іштегі,
Аузыма сөз түспеді.
Жұртым-ау, кімнен айрылдық?
Ажал сұм неткен күшті еді (Д.Әбілов).
Айшықтаудың бір түрі – қайталау – сөз әсерін
Айшықтаудың енді бір түрі – шендестіру, яғни антитеза
Айшықтаудың бір түрі – дамыту, градация (латынша gradatio
Айшықты өрнектердің бірі – сөз орнын ауыстыру, яғни
Сөз тастап кету, яғни эллипсис – сөйлем ішінде
Ақ көбігің ... ақ жүзің
Айнам еді бір қарар.
Өткізген түнім ... күндізім...
Тербетер мені ой салар
Айшықтаудың бір түрі егіздеу, яғни параллелизм – екі
Адамның көңіл-күйін табиғат құбылыстарымен салыстыра егіздеу – психологиялық
Көк ала бұлт сөгіліп
Күн жауады кей шақта.
Өне бойың егіліп,
Жас ағады аулақта (Абай).
Ақиқат өмірдегі жақсылық пен жамандықты, солар қалыптастырған екі
ІІ. Қуандық Шаңғытбаевтың «Махаббат пен ғадауат» кітабындағы айшықты
2.1. Синоним, антоним, архаизм, неологизм, фразеологизм, аллитерация, ассонанс
Шығарма көркемдігін белгілейтін шарттар дәлдік, ықшамдылық, қарапайымдылық, сөз
Қара сөзден өлеңнің айырмасы – оның көркемдік белгілерінің,
Осы роайда Қуандық Шаңғытбаев лирикасының да өзіндік көркемдік
Бұл ерекшеліктер ақынның жан дүниесінің саралығы мен әлеуметтік
Біздің түсінігімізше, Қуандық ақын лирикасына өзінен бұрын өмір
Дей тұрсақ та, Қуандық Шаңғытбаевтың өзіндік стилі, өзгеге
Нұр қағып күннің көзінен,
Жұлдызды жұлқып үздім мен,
Қазақтың гауһар сөзінен
Өлеңнің зерін ыздым мен,-
дейтін Қуандық «өзеуреп жазбайды», «шөпті де, шөңгені де»
«Қуандық – көзіне шалынғанның бәріне бірдей шабытын шайқап,
Ал, осыны қолдана білудің не түрлі қыры мен
«Көңілдегі көрікті ойды сол көркем қалпында айтып берудің
Қаламгердің бір мағынаның немес бір ұғымның айтылуын басқа-басқа
Ақын Қуандық өз поэзиясында синоним сөздерді тасып-төгілтіп, төпеп
Қой, Қуандық, түйілме де күйінбе;
Сілкі зіл, кеудені кер, иілме;
Өмір-кермек, құл бермек құрдымға,
Сарқылмай сол кінә, күнә күйінде.
Жалған құшақ, жады күлкі – айналаң.
Қоң етіне мейірімсіз қайда адам?
Биік мүдде, ақ арманды тәрк еткен
Ойларында басқа не бар пайдадан?
Тірлік сол ғой: алдау, арбау, арпалыс;
Келмейді ме келіспей-ақ алты арыс?
Сұрқия мен сұм көрдім деп шайлықпа,
Алдыңда көп бұлтарыс пен қалтарыс.
Тоятты жұрт жүр ғой балап барға азын;
Азырқанба, тос ырзықтың ар жағын.
Досқа қайта жаныңды аш та айқара,
Абай аттап, ақырын бас, дарбазым [3,61].
Бұл жолдардағы «түйілме», «күйінбе», «сілкі», «кер», «иілме», «сарқылма»,
Және де «Маужырап тұрған мизам-ды...» атты өлеңінде:
Жалғыз болсам, жер-жаһанға сыймаймын,
Ұласады ұлан күдік, мұң, қайғым [3,9],-делінген.
Немесе:
Тауға, нуға, дүзге, суға, қырға бай
Тұр дүрілдеп нұрлы мекен, дүр маңай [3,27]
(«Абай мен Шоқан ескерткіштері алдында»).
Енді мен елден, жерден аулақтамын,
Таусылған сор қасқамын дәулет, бағым [3,34]
(«Қаңбақ»).
Зар иісті запран ектім бағыма,
Күл де септім, көң де төктім жамына;
Ектім,септім, төктім, бірақ кепті ол
Ерегестім, еге бердім тағы да [3,42]
(«Запран»).
Аңшы болса бұл уақытта үйінде
Жарамайтын тамаққа да, киімге.
Бөлтіріктің іреп жатты терісін.
Аяу, мейір – ойында жоқ бірі де [3,50]
(«Ана – Бөрі – Ана»).
Жүрмеп пе ек кеше ғана күліп-ойнап,
Ән, әзіл, мәжіре, мәзір – қызып ойнақ?..
...Зу етіп өтті, қайран, жылмаң өмір,
Тарбаңдай тулап, тасып тынған өмір [3,56]
(«Кеңсайдағы бір ой»).
Күрес, еңбек, күйреу, жеңбек өлгенше...
Әй өмір-ай, өзгермейді-ау законың [3,67]
(«Құмырсқа»).
Биік едім, терең едім, кең едім
Құз да мен ем, дүз де мен ем,
(«Ұлар»).
Күмән, күдік, күрсін кернеп
Алмағайып келді-ау кезең [3,67]
(«Қайғылы ғазел»).
Не деп бірақ сайрар екем, - білмеймін:
Ауылым бүгін – күңгір, күрсін, зар, уайым [3,88]
(«Тілді безеп, айтар сөзді сайладым»).
Ату мен айдау, аһ ұру, аштық пен соғыс,
Сол болды сүйген көсемнен қазағым көрген марапат [3,91]
(«Біз ғана едік, біз ғана, басқаға бастан жат
Келді ғайбат, алдау, арбау, көлгірсу;
Азды, тозды ар-ұят пен бағи зат [3,101]
(«Тіршілікті тұтқын етті табиғат»).
«Ақынның сөз қорының молдығын, оның айтайын деген ойын
Ой айқындығы, сөз көркемдігі, дәлдік мақсатында сөз қолданудың
Қуандық Шаңғытбаевтың да антоним сөздерді көп қолданғаны байқалады.
Түңілу, үміт, сор, бағым
Басыма түсті безбеннің,
Қуандым және сорладым
Сергелдең болдым, сенделдім [3,81]
(«Маужырап тұрған мизам-ды...»).
Кел, бауырым! Кеште де кел, ерте кел,
Мысығың мен итің болса, ерте кел [3,9].
Үйме-жүйме үлкенің кел, кішің кел,
Шара толы шарап та мол, ішіңдер! [3,9]
(«Неге маған келмейсіңдер, достарым?»).
Сорым ба әлде бақ па бұл?
Бақ па бұл әлде сорым ба? [3,11]
(«Өртеді мені жанарың»).
Керуеншіміз, қанағат кем, арман көп;
Тең басында теңселеді Бар мен Жоқ.
Жекпе-жекте жеңісе алмай айқасқан
Ол – от пен мұз, ол – қант
Көк құс көкте, арман алыс, жол қашық.
Тарбаңдаймыз тағдыр тосқан белді асып [3,23]
(«Керуеншіміз, қанағат кем, арман көп»).
Таба, мадақ, дәреже, даңқ –
Табиғаттың еншісі;
Құт пен құзыр, бәле мен бақ –
Табиғаттың еншісі;
Дос пен дұшпан, таныс пен жат –
Табиғаттың еншісі;
Алғыс, қарғыс, айбат, ғайбат –
Табиғаттың еншісі [3,39]
(«Ежелгі Коре ақыны Сен Сирольді оқығанда келген ой»).
Бишара-ау, мол ғой сенде адал мейір
Сүйініш, күйініш пен самал бейіл [3,62].
Сипалап орнымызды қалар талай
Арам дос, адал дұшпан, туысың да [3,62]
(«Бір күні жүрегім қысылып бара жатқанда»)
және де: «ең алғашқы қатпар үміт, қат күдік»,
Қуандық Шаңғытбаевтың сөз қорындағы «алтын сандық» – архаизм
Ата нәкес, жықты ма жау туымды? –
Деп ызаға қайран ханың буынды [3,72]
(«Сабалақ»).
Зифа бойың зеңгір көкпен таласып
Ертең сен де үйіріңді табасың [3,82]
(«Мағжан қайың»).
Жалындырмай, күн бер маған, құдайым;
Сағындырма шуағыңды ылайым.
Бұғаулаған әділет пен шындықты
Айла, шарғы, доққа қалай шыдайын! [3,94]
(«О, Тәңірім! деп ағашқа кеп жүгінді»).
Тірі жанға дәт бермейді дәркүмән,
Мені қымтап алды бір кез зар, тұман.
Ойламап ем ол оянып, ол ұйықтап
Күлемін деп күллі дерттің артынан [3,12]
(«Тірі жанға дәт бермейді дәркүмән»).
Осындағы «дәркүмән» – көбіміздің тілімізге орала бермейтін төркіні
Қуандық Шаңғытбаев көнерген сөздермен қатар жаңа сөзді (неологизмді)
Бер серпіп кешкі аспанды,
Шамшырақ шашу шашырап,
Машықты салют басталды.
Балалар – шуы – атырап [3,7]
(«Салют күнгі жаңбыр»).
Немесе: Ақ
Айдын асфальт: ағыл-тегіл айналам;
Айқыш-ұйқыш авто, мото ағылған,
Қым-қуыт кез қызық өмір қайнаған [3,57]
(«Құмырсқа»).
Ақын осындай көптеген айшықты өрнектермен қатар, тұрақты сөз
Кінәң үшін тиіспецмін, білесің;
«Кет» дегем жоқ, неге сонша үресің!
Кірін іздеп тырнағының астынан
Талайлардың қатырдың-ау сілесін [3,95]
(«Кінәң үшін тиіспецмін, білесің»).
Сабақ бермей, таяқ беріп үйреткен
Мұғалімдеп жастан сондай күйде өткен.
Оқу емес, бала миын шоқу ғой,
Шығарғасын сирақ басын бүйректен [3,98]
(«Сабақ бермей, таяқ беріп үйреткен»).
Әдеби шығарманың ажарын келтіретін тағы бір нәрсе –
Аллитерацияға мысал:
Сабыр Мағжан! Сабыр сақта ақыным.
Сабыр ғана ендігі дос жаықының.
Сабыр, Мағжан! Тек сабырға сен серім!
Сабыр ғана сенерің де, семсерің.
Сен айбатсың ай-бөріден нәр алған,
Сен қайратсың ер түріктен жаралған
Сергі, серпіл, қасақана жасыма
Сен дұғасың күн астына таралған [3,81] («Сабыр»).
Бұл жыр жолдарындағы дауыссыз «с» дыбысының қайталанып келуі
Тыныш тағы...
Тым-тырыс тын
Тымырсық түн [3,84] («Шағын мистерия – буфер»).
Дауыссыз «т» дыбысының қайталанып келуінен торығуға толы түн
Осы тәрізді ассонансқа мысал:
Айдалада аламансыз
Алаш туы жатыр көлбеп;
Айналада аһын ұрып
Көз ұйқыда, көңіл сергек [3,68],- («Қайғылы ғазел») деген
2.2. Аталмыш кітаптағы метафора, метонимия, синекдоха, ирония, сарказм
көркемдік ерекшеліктің, айшықтау өрнектерінің бір түрі – ауыстыру,
Тостым мен, тостым мен, тостым мен,
Жұттым ғой сағыныш кермегін.
Түн – түнек, күн – мұнар, таң –
Келмедің, көнбедің, көнбедің [3,11]
(«Күтемін, күтемін, күтемін»)
Балғын ботам
Бұлбұл оқам
Маңдайдағы жұлдызым,
Көкте күнім,
Жерде гүлім,
Құлдыраған құндызым [3,20]
(«Қазақтың бесік жыры»)
Түкірігің құмға қайнап түседі,
Мың Қарақұм кезереді алқымда [3,25]
(«Шижаға»)
Текемет төрге төсейді;
Мамырлап маңғаз бәйбіше [3,28]
(«Береке төгіп берен көк»)
Беті ауған жақ – меңіреу, мылқау, маң дала
Безіп берді, түкті көрмей қаңғалап.
Тебіндеген теңбіл көктің үстіне
Қос емшектің ақ уызы тамып жүр [3,46]
(«Құралай қайғысы»)
Мол едің ғой пейіліндей халқыңның,
Көңіліңде сазы жоқ-ты салқынның.
Жолыққанда жымияр ең жып-жылы,
Жүрегінің жібін тауып әркімнің [3,60]
(«Әбу аға Сырбайдың қазасын хабарлағанда»)
Өмір-кермек, құя бермек құрдымға [3,61].
Қыннан батыр суырған қылышпын мен;
Дұшпан дұрыс жүргенде тынышпын мен;
Ал бір қысас ақ жолдан қия басса
Қиып түсер шар болат құрышпын мен.
Мен қылышпын, жүзіме қана берме,
Қулығыңның құрбаны бола көрме.
Айқасам деп ақынмен әуре болма,
Жаман атың жария болады елге [3,71].
Сасықкөлім, сағындым ғой, айдыным.
Аһ пен уһке кетті толып ай-күнім;
Талықсимын тоса-тоса тарқарын
Қанды бұлты қара дүлей қайғының.
Талшық нұр жоқ тас түнекке түрме тең
Сасықкөлде күн бе қазір, түн бе екен [3,77]
(«Сасықкөлді сағыну»)
Күлкің – бұлақ бұлқынып былдырлаған
Сүйсең болды: күн – күңгірт, бұлдыр маған [3,104]
(«Сайтан сұлу, сүйерсің, сүйдірерсің»)
Қасың – садақ керілген, ерінің – оймақ,
Қара гауһар жанарың тұр ғой ойнап.
Күлгеніңде тістерің – маржан қала
Сен тәңіріден қашады қандай бейбақ! [3,105]
(«Бұл нең, еркем, өзіңді қор еткенің»)
Жел жылады, ел жылады, мәңгірді
Дорба салып хан мен қара қаңғырды [3,113]
(«Жел-желестің ескенінде мұң-зар бар»).
«Қуандық өлеңінен көкшіл тасқа тырс еткен тамшының дыбысы
Ақындарды ұзақ сонар баяндаудан құтқарып, айтпақ ойларын қысқа
Бұйра-бұлғын боз көдесін қуған жел,
Самал түнді, сайран сабат, думан бел [3,32]
(«Ей туған жер, кіндік қаным жуған жер»)
Жүрегім ақтан жарылсын,
Қападан көңіл жазылсын [3,40]
(«Жылқы жылы жазылған алғашқы өлең»)
Күндізгі үміт күлпара боп күзеліп,
Бара жатыр бар денемді түн езіп.
Сезбейді жерге шағи шұғласын
Тұнжыр тұнық көктен алтын білезік [3,51]
(«Айға»)
Теректер сарғылт шапанын
Жамылып желең иыққа,
Мүсілімдей мүлгіп бата ғып,
Бәрі де үнсіз бұйыққан [3,53]
(«Сары этюд»)
Ұшты айға, құшты бұлтты жар іздеп,
Ақын еді-ау жаралған от, жалыннан [3,70]
(«Тарқаған сауық»)
Егілген кітабымда арманым бар,
Төгілген көзден жас боп зарларым бар;
Шешілген күрмеуінен жұмбағым бар,
Көсілген Үміт атты тарланым бар [3,79]
(«Өртелген кітаптарыма»)
Ағады су, аспанда аққу ұшып;
Бір шөкім бұлт жылайды тауды құшып.
Мен келемін Абылай айдынында,
О бір кездің ойраны ойға түсіп [3,10]
(«Ағады-ау, аспанда аққу ұшып»)
Ой, жырдың жүрсің көгінде,
Ас пен той сенсіз тола ма!
Кермек те тәтті өмірде
Бастай бер бізді молаға [3,140] («Һафизге»).
Тілдік қолданыста ылғи бырсарындылықтан құтқаратын әрі сөзді айшықтай
Кім бар дейсің бауыры бүтін бүгінде,
Көк жасадым, көрдім мен де көкені.
Көрдім талай ұрда-жық пен ұрттарды ,
Көрдім талай мекіренген текені [3,114]
(«Әй досым-ай, қапа болма – жетеді»).
Атпашы таң, аялдашы, сәл шыда,
Қарасайшы, шомылып шық тамшыға
Жатыр әне гүлдер ұйқтап орманда,
Тұр ғой әне қалғып қайың, тал, шынар [3,77]
(«Таң»)
Сарша тамыз тұр-ау тұнып Арқада,
Сағым буып бұлдырайды-ау шартарап.
Із-түзі жоқ кеткен ұлын сағынып,
Отыр ма екен шүйке түтіп қарт ана? [3,77]
(«Сасықкөлді сағыну»)
Басы – қар, бауыры – абат таумын, байқа;
Заңғармын о заманнан, заумын байқа;
Дос болсаң, қоң етіме мейірім жоқ,
Ал егер нәкес болсаң, - жаумын байқа [3,65]
(«Менің автопортретім»)
Шалқимыз деп қырық қырық шағында
Сезбеппіз ғой қу өмірдің кермегін [3,59]
(«Ұлар»)
Көкжиек асып көсілген
Айдынды Арал, көк Арал,
Даланың дарқан төсінде
Сен едің торғын орамал [3,29]
(«Көкжиек асып көсілген»)
Шаңқай түсте жел лүп етсе қызында,
Шағыл басы шәйі шәлі жаяды [3,25]
(«Шижаға»)
Іздер көңіл мамыр гүлдің көп жерін,
Тағдыр оған тосар ылғи шеңгелін.
Ырғыз бен Ор бойындағы жас жігер
Біліп пе едік лаулап барып сөнбегін [3,91]
(«Іздер көңіл мамыр гүлдің көп жерін»).
Енді бір сәт Қуандық ақынның аталмыш кітабындағы ирония,
Сайқалдықтың майданында нағыз бедеу тұлпарым,
Сайқы-мазақ аспанында сусындаған сұңқарым,
Қулық болды-ау опадарсыз өмірде
Ынтызарың, ынтығың мен іңкәрің [3,101]
(«Сайқалдықтың майданында нағыз бедеу тұлпарым»).
Мәселен, мына өлеңін түгел келтірейік:
Сен өзіңше болған, толған жігітсің,
Жігіт қайда, барып тұрған бір итсің;
Мейлі, сені кейбіреулер күбітсін,
Миы баздау, ақылы аздау мырықсың.
Арамзасың, аш бүргедей бүліксің;
Мәкүріксің, мақұлықсың, мігітсің;
Бырш еткізсе, бығып тұрған былықсың;
Күмәнсің сен, күмірәмсің, күдіксің!
Ит едің ғой, итше тағы үріпсің:
Ішеді, деп, маған, сорлы-ау, күліпсің.
Ал өзің ше? Түбі құрдым құдықсың.
Қорқақсың сен, құмға батқыш құлықсың.
Қуандықтың құба жанын кім ұқсын? –
Айтпайсың ба, бар шыншықты біліп шын?
Бірге өстің, бірге жүрдің, бірге іштің,
Көрдің бе бір менен шыққан ұрысты?
Солай, досым, базары жоқ мүліксің,
Бер жүр биәк, настоящий шіріксің [3,94-95]
(«Сен өзіңше болған, толған жігітсің»)
Тұнып тұрған ирония, сарказм. Бала көңіл ақын жаны
2.3. Эпитет, теңеу, астарлау (символ), кейіптеу көріністері
Поэзия дегдары Қуандық Шаңғытбаевтың шығармашылығында өмірдегі әр алуан
Сөздегі суретті дәлдеп, ойдың ықпалын күшейтуде эпитеттің атқарар
Тынды тасыр. Қалғып қайта дүз жатыр,
Төсін тосып саф самалға құз да тұр [3,10]
(«Әзіл-шыны аралас»)
Тұрды ма екен жас жанары жәудіреп
Ұзақ қарап ұлан-ұлпа гүлдерге? [3,16]
Ақ қарға шашақ малынсын,
Ақ таңға көзім шағылсын [3,40]
Мырзасың ғой: бәрі есімде жас кездің,
Маған сұлу сүмбіл-қара шаш бердің.
Бәрі маған қараушы еді сұқтанып
Көзі түскен аршын төс пен аш белдің [3,50]
(«Айна алдындағы мұң»)
Шабу, шаншу, ат үстінен жармасу,
Жатыр қызып кек пен ыза, қанды ашу [3,71]
(«Сабалақ»)
«Талшық нұр жоқ тас түнекке түрме тең», «Қанды
Қуандық Шаңғытбаев төл туындыларында өзге көркемдік тәсілдерден гөрі
Шық жуған шырғанақтай шілдедегі
Өзіңе жалайырда қыз жетпейді [3,15]
(«Саршада Сатылыдан күн кетпейді»)
Дүрілдеп дүрдаланың шапағындай
Күлімдеп жайна да ойна ырысыма [3,16]
Алдамшы болды бәрі де
Қымбаттай қойған көрмеге [3,18]
(«Монтаны көзің мөлтиіп»)
Жырақ жолда алмасады Бар мен Жоқ,
Шытырман күн шыркөбелек шырғадай [3,23]
(«Керуеншіміз, қанағат кем, арман көп»)
Мен далада кең даладай көлеммін,
Мол төгілген мөлдіреген өлеңмін [3,24]
Жігіттер де күлден шыққан құйқадай,
Шаңдақ басқан аша пен кірпік ұлпадай [3,25]
(«Шижаға»)
Керемет кермиықтың кербезі екен,
Келбеті кемелдегі дер кезі екен.
Ырғалған ырадағы ыраңгүлдей
Серісі ұрғашының, ер де өзі екен [3,27]
(«Экспромт»)
Әнші бар ма жапан-жабдан даладай:
Тына қалса құлаққа ұрған танадай,
Үздік-үздік үн береді үлпектер
Бесігінде уілдеген баладай [3,31] («SILENTIUM»)
Қансырап қонған қырандай
Тұғырдан ырғып тұра алмай [3,37]
(«Отқа табыну»)
Жасында құралайдай қутың қаққан
Сұлудың қарашы енді сүлде-сұрқын [3,41]
(«Бір кезде бұл кемпір де болды-ау сылқым»)
Нәркестей нәзік қылтиған
Алқызыл әтір гүл ме ерін? [3,29]
(Кристель»)
Оқисың дұға күбірлеп
Жыр бұрқап жанда жатқандай [3,138]
(«Һафизге»)
Ой-пікірді тұспал арқылы жеткізуге мүмкіндік беретін құбылтудың, айшықты
Көгала тұман, көгала тұман,
Айнала – мұнар, көңілде – күмән.
Нышаны жаман бұл кеткен заман,
Аяғың бассаң – аңдыған жылан [3,69]
(«Сезік»)
Қыннан батыр суырған қылышпын мен;
Дұшпан дұрыс жүргенде тынышпын мен;
Ал бір қысас ақ жолдан қия басса
Қиып түсер шар болат құрышпын мен [3,70]
(«Бір қысасқа»).
Қуандық Шаңғытбаев шығармашылығында ең жиі қолданылған құбылту тәсілдерінің
Телегей күлкі, мол шабыт
Бұлттар да қалды тебездеп [3,7]
(«Салют күнгі жаңбыр»)
Қураған баққа құлпырып
Енеді көктем көкпеңбек;
Майсаға маржан гүл тұнып,
Қағады күлім көк пен көк [3,13]
(«Қураған баққа құлпырып»)
Жатырсың ба жекеніңді жел тердеп,
Нұрға бөгіп көз жетпейтін қашығың? [3,76]
(«Сасықкөлді сағыну»)
Ағады су, аспанда аққу ұшып;
Бір шөкім бұлт жылайды тауды құшып [3,110]
Жұлдыздар көкте дірілдеп,
Ұрылар безсін біріндеп [3,136]
(«Һижра»)
Міне, ақын табиғат сырын ұғына отырып, оның әрбір
2.4. Арнау, қайталау, антитеза, инверсия, эллипсис, параллелизм
«Әдеби тілді ажарлаумен, құбылтумен қатар, керек жағдайда айшықтай
Айшықтаудың түрлері көп. Солардың ішінде Қуандықтың қолданғандарының бірі
Арнау өлең белгілі бір адамның бейнесін, мінез-сипатын суреттеу
Көнбейді санам еткімең,
Күл болам күйреп, күрсінсем.
Тапсайшы дауа дертіме,
Сыйқыр-ау, қайда жүрсің сен? [3,8]
(«Маужырап тұрған мизам-ды...»)
Кім болдым деймін енді мен
Мен бұған қалай көндігем?
Басамын қалай бұл уды?
Шипа жоқ басар бұл уды [3,37]
(«Отқа табыну – Қаншайымға»)
Кім кетпейді? Орының бірақ бөлек қой,
Сендей серке елге, ойбай-ау, керек қой.
Қасым, Сырбай, Тахауи боп жүргенде
Ой ошарған ордаға біз тең ек қой [3,60]
(«Сырбай Мәуленовке»)
Сезіп соны, ішімнен: Шүкір! – деймін;
Жыр дүниесі қазақтың бүтін! – деймін.
Қадыр барда Абайдың аманатын
Жау алар деп, Билләһи, күтінбеймін [3,66]
(«Қадыр Мырзалиевке»)
Айшықтаудың сөздің әсерлілігін күшейту мақсатында қолданылатын түрі –
Өртеді мені жанарың,
Жанарың мені өртеді.
Дертеді жаным қиналып,
Қиналып жаным дертеді [3,11]
(«Өртеді мені жанарың»)
Сорым ба әлде бақ па бұл?
Бақ па бұл әлде сорым ба?
Қолыңда – қыссаң, бишараң,
Бишараң – қыссаң, қолыңда [3,11]
Сен айбатсың ай-бөріден нәр алған,
Сен қайратсың ер түріктен жаралған
Сен дұғасың күн астына таралған
Сен байрақсың қас қамыққан қараңнан [3,81]
(«Сабыр»)
Антитезаны Қуандық ақын көбіне айтайын деген ойын ерекше
Сары-ала дүние, сары үміт...
Сарғаям мен де сарығып [3,53]
(«Сары этюд»)
Сен аспанда, мен кіріптар жердемін,
Сен азатсың, мен азапкер пендемін [3,59]
(«Ұлар»)
Самайда – қырау, көңілде – көктем, о тоба,
Сәбимін бүгін сағынып көрген анасын [3,72].
Айшықтаудың бір түрі – сөздердің орнын ауыстырып қолдану
Алуан да алуан жыл өтті
Арқалап наза, назымды.
Нәумезден сақтап жүректі,
Баладым көпке азымды.
Осы шумақты қара сөзге айналдырып оқып көрсек, бірінші
Поэзия әлеміндегі көркем бейнелеудің, айшықтаудың бір түрі сөз
Көз тастайды Жайық жаққа, кім білген,
Дос ағасы Махамбетті тоса ма?.. [3,27]
(«Абай мен Шоқан ескерткіштері алдында»)
Жоқ! Сәл ғана аялдаңдар, ағайын,
Біреу кеп тұр... өлді дейді, Күлеев [3,69]
(«Тарқаған сауық»)
Сұм мен сұмдық... көрдім қилы қиынын,
Сондықтан да жүрдім соғын, бұйығы [3,89]
(«Тілді безеп, айтар сөзді сайладым»).
Қуандық ақын өз лирикасында егіздеу (параллелизм) әдісін де
Күйзеу күз тұнжырайды көшедегі,
Көбейді ағаштың да көселері.
Көк берген, алтын сырға мырза терек
Жайқалып тұрды емес пе кешелері [3,86],-
деген тармақтарында ақын өзінің есейген, кемелденген кезін күзге
Манаурайды балдырап таң ғажайып,
Торғын төсін тосады таңға жайып [3,105].
Бұл – синтаксистік параллелизм үлгісі. Мұндай айшықты өрнектер
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта айтқанда, ақынның аталмыш кітаптағы поэзия үлгілерін саралай
Ал, ақын өз лирикасында көркемдеу құралдарын, айшықты өрнектерді
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті,
Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп,
Шаңғытбаев Қ. Махаббат пен ғадауат. – Алматы: Жеті
Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш.
Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай
Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – Астана, 2003. –
Әдебиеттану терминдер сөздігі (құраст. З.Ахметов, Т.Шаңбаев). – Алматы:
Жақыпов Ө. Қуандық Шаңғытбаев поэтикасы. – Алматы: Қазақ
Тоқбергенов Т. Сөз теңізден маржан сүзген. – Алматы:
Қанатбаев Д. Ақын адамның аруағы бар // «Қазақ
Поспенов Г.Н. Теория литературы. – Москва: Высшая школа,
Айнабеков К. Пәктік пен сұлулық жыршысы // «Ақтөбе»,
35