МАЗМҰНЫ
Кіріспе
I. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЛАСТЕРЛІК БАСТАМАЛАР
1.1 Кластерлер – бәсекелестік жағдайында экономиканы өзбетінше ұйымдастырудың жаңа
1.2 Қазақстан экономикасының инновациялық-технологиялық дамуындағы кластерлер рөлі
1.3 Кластерлеудің әлемдік тәжірибесі … … … … …
II. ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫНЫҢ КЛАСТЕР ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ ҚҰРЫЛЫМДАРЫ
2.1 Павлодар облысының экономикалық дамуы жағдайының талдауы ……8
2.2 Павлодар облысында кластерлер қалыптасуының және дамуының мониторингі
2.3 Кластерлік үлгіні ауылшаруашылығында қолдану … … … …
III. ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА КЛАСТЕРДІ ДАМЫТУ
БАСТАМАЛАРЫ … ……… … … … … … …
Қорытынды
"Біз өткен күннің
күлін емес, отын алуға тиіспіз"
Ж.Жорес
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының жақын және ұзақ мерзімді болашақтағы дамуының негізгі
Ғаламдық жаһандану жағдайында елдің бәсекеге қабілеттілігін жекелеген фирмалар емес
Кластерлік ыңғайдың мәні нақтылы шаруашылық тиімділікке жету жолында бірін-бірі
Қазақстанның бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына ену мақсаты баршамызға
Жұмыстың өзектілігі: экономиканы, соның ішінде ауыл шаруашылығын кластерлеу елдің
Жұмыста Павлодар облысы экономикасын кластерлеумен байланысты туындап отырған мәселелер
Ғылыми жұмыстың мақсаты: Павлодар облысында кластерлердің қалыптасуына және дамуына
Ғылыми жұмысты орындау келесілерді алдына міндет етіп қояды:
Павлодар облысында кластерлердің қайсы бір түрлерін орналастыру мүмкіндіктерін анықтау
Павлодар облысының агроөнеркәсіп саласына талдаулар жүргізу.
Ғылыми-зерттеу жұмысының негізіне ҚР агенттіктерінің статистикалық жинақтары, статистикалық
I. Қазақстандағы кластерлік бастамалар
1.1 Кластерлер – бәсекелестік жағдайында экономиканы өзбетінше ұйымдастырудың жаңа
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығы - ХХІ ғасырдың басы
Кластерлер теориясының негізін қалаушы ағылшын экономист Майкл Портер болып
Кластерлерге өнеркәсіпті өзбетінше ұйымдастырудың аталмыш түрінің мазмұнын ашып көрсететін
Кластер – әлемдік нарыққа енуші ірі және ұсақ фирмалардың
Дамыған елдер экономикасы құрылымындағы әрекет етуші кластерлердің көптігі кластерлер
Кесте 1 – Кластерлер типологиясы
Жіктеу белгілері Кластер типтері Ескертпе
Ашықтығы 1) ашық:
- трансшекаралық;
2) жабық 1) ашық – басқа аймақтарда орналасқан кәсіпорындармен
- трансшекаралық – қызметі басқа аймақтардан кіретін және шығатын
- индукциондық – аймақ ішінде орналасқан, бірақ ағындары тереңнен
2) жабық – тек аймақ ішінде әрекет ететін кластерлер.
Бастапқы ресурстарды пайдалануы 1) толық пайдалану;
2) елеулі;
3) ішінара
4) әлсіз 1) пайдалануы 100 %;
2) 80%-дан көп;
3) 50%-дан көп;
4) 50%-дан аз.
Арналардың сенімділігі 1) сенімді;
2) ұзақ мерзімді;
3) қауіпті 1) жалпы алғанда мемлекет немесе жекелеген жағдайларда
2) нарықтық тәртіптермен қамтамасыз етілген, бұрыннан қалыптасқан арна;
3) салыстырмалы түрде жаңа арналар
Мемлекеттік қолдау 1) елеулі;
2) әлсіз;
3) қолдаусыз. 1) елеулі;
2) әлсіз;
3) қолдаусыз.
Ескерту – М.Ф.Дригоның оқулығындағы әдіспен автор құрастырған
Аймақты экономикалық тұрақтандыру жағдайында аймақтық-өнеркәсіптік кешендерді қалыптастыру. Мәскеу. 2005.
Кесте 2 – Кластерлер жіктелінімі
Кластер түрі Типологиялық белгілері Басқару ерекшеліктері
Күшті Бастапқы ресурстарды толық тұтынатын және өткізу арналары сенімді
Жаңа технологияларды игеру және өндірісті ұлғайту үшін экономикалық ынталандырғыштарды
Кластерлердің қызметтерін инфрақұрылымдық қамтамасыз етуді жетілдіру
Тұрақты Негізінен бастапқы ресурстарды елеулі тұтынатын және ұзақ мерзімді
Әлеуетті Бұлар негізгі міндеттері ақырына дейін (түпкілікті) пайдаланылмайтын ресурстарды
Ескерту – М.Ф.Дригоның оқулығындағы әдіспен автор құрастырған
Аймақты экономикалық тұрақтандыру жағдайында аймақтық-өнеркәсіптік кешендерді қалыптастыру. Мәскеу. 2005.
1.2 Қазақстан экономикасының инновациялық-технологиялық дамуындағы кластерлер рөлі
Қазіргі уақытта бизнес ортада кластерлік бастамалар бәсекеге қабілеттілікті көтерудің
Қазақстан өзінің ұзақ мерзімді «Қазақстан-2030» стратегиясына сәйкес қарқынды дамуын
Қазақстан экономикасы және әлеуметтік саласы дамуының стратегиялық басым және
Бірінші сатыда – экономиканың дамуына негізгі факторлар, ең
Екінші сатыда – тиімділік әлде қайда маңызды болады, табиғат
Үшінші саты инновацияның және өз технологиясының өте жоғары деңгейін,
Осылайша, Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, экономикалық қауіпсіздігін нығайтуға толық
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев нақтылы жағдайларды және экономикалық дамудың
Кластер концепциясы ұлттық экономиканың, аймақ немесе қала экономикасының дамуына
Қазіргі кезеңде ел экономикасы жоғары дәрежеде экспортқа бағытталған. Стратегиялық
Қазақстан экономикасын кластерлеу тарихына көз жүгіртер болсақ, мұндай шаралар
Кеңестер Одағының кезіндегі Қазақстанның кластерлік ыңғайына мысал алуан түрлі
Қазіргі уақытта мұндай ыңғайдың біздің елде өндіруші өнеркәсіп саласында
Қызметтері гүлденген кластерлерді дамыту экономиканы дамыту жолында ең бір
Кластерлер бәсекелі күреске үш түрлі жолмен ықпал ете алады:
Елдің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың әлде қайда тиімді нұсқасы болып
бәсеке саясаты;
кәсіпкерлік ортаны дамыту;
инновациялық, инвестициялық және әлеуметтік саясат.
Барлық құрлық елдерінде, әсіресе жоғары деңгейде өнеркәсіптік-дамыған елдерде экономиканың
Кластердің инновациялық қызметтер тікелей аймақтарда жүрілетіндіктен, ұлттық экономикалық жүйенің
Осылайша, кластерлердің жемісті тереңдеп енуі және кеңеюі экономикалық дамудың
1.3 Кластерлеудің әлемдік тәжірибесі
3-мың жылдықта өркениет өзара тығыз байланысты жаңа технологиялар енгізу
Аталмыш ыңғай кластерді ұйымдастыруды білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде кластерлік дамудың мысалдары жеткілікті. Кеңестер Одағы аталмыш
Данияның экономикасын кластерлеу тәжірибесі баршаға аян. Бүгінгі күні Данияда
Италияда арнайы кластерлер салалық металл өңдеу–кеспелі құралдар, мода–дизайн, тері–аяқкиім,
Кластерлік экономиканың мысалы АҚШ-дағы компьютерлік техника және ақпараттық технологиялар
Сонымен қатар, кластерлер әдеттен тыс, күрделі немесе жергілікті артық
Салалық кластерлер Финляндия экономикасының негізі болып табылады. 1995 жылы
Осынан Қазақстанның кластерлік саясатының және басқа салаларының өзектілігі туындайды.
II Павлодар облысының кластер қалыптастырушы құрылымдары
2.1 Павлодар облысының экономикалық дамуы жағдайының талдауы
Павлодар облысы 1938 жылдың қаңтарында құрылған. Облыс орталығы Қазақстанның
Облыс Қазақстан Республикасының солтүстік-шығысында орналасқан және солтүстінде Ресей Федарациясындағы
Облыстың тиімді орналасуы Оңтүстік Сібір және Орталық Сібір темір
Облыс аумағы – 127,5 мың км.кв. Облыстың әкімшілік-аумақтық құрылымына
Облыста 70-тен астам ұлт өкілдері – қазақтар, орыстар, украиндар,
Павлодар облысының климаты қысы суық, ұзақ (5,5 ай), жазы
Павлодар облысы – Қазақстанның негізгі индустриальдық аймақтарының бірі.
Облыстың зор табиғи-ресурстар әлеуеті, дамыған өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдары,
Сонымен қатар, экономикалық деңгейдің бұл көрсеткіштеріне аймақтың басқа да
Павлодар облысы аумағында көпсалалы индустриальды кешен қалыптасқан. Аймақтың өнеркәсіптік
Сонымен бірге, облыста жалпытаралған өнеркәсіптердің қажеттіліктеріне және басқа да
Аймақта су ресурстарының мүмкіндігі зор. Аумақта 140-қа жуық өзен
Павлодар облысында 1200 жуық үлкен және кіші көлдер орналасқан.
Аймақтың 2007 жылдағы экономикалық дамуы жағдайына талдау жасай отырып,
Соңғы жылдарда аграрлық салада түбегейлі өзгерістер болды. Бүгінгі таңда
Аймақтың ауыл шаруашылығы жерлерінің аумағы 11,2 млн.гектар. Аймақтың негізгі
Мал шаруашылығы Баянаул, Лебяж, Қашыр, Ертіс, Шарбақты аудандарында қанат
Павлодар облысында 202 ауылшаруашылығы кәсіпорындары, 3756 шаруа қожалықтары бар.
Біздің аймақта ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеу жолға қойылуда. Ауылшаруашылығы өнімдерін
Павлодар облысы – бұл өзіндік дәстүрі бар, әлеуметтік инфрақұрылымдары
2.2 Павлодар облысында кластерлер қалыптасуының және дамуының мониторингі
Алдыңғы тарауларда атап өткеніміздей, кластерлік әдіс Қазақстан Республикасының өркендеуіне
Кластерлік бастамаларды жүзеге асыру мәселелері бойынша қазірдің өзінде біздің
Павлодар облысында келешегі зор кластер ретінде «Қазақстан электролиз зауыты»
Металлургиялық кластер өзіне әрі қарай глинозем алу, алғашқы алюминий
Кластер құруға, біздің өнеркәсіп ауданда орналасқан қуатты отын-энергетикалық кешені
Тағы да мысалы, Ленинск поселкасындағы ремзауыттың қаңырап жатқан ғимараты
«Алқап-өңдеу-сату» толық технологиялық цикл құру мақсатында кәсіпорын 2000 жылы
2008 жылдың 1-мамырында «РубиКОМ» ЖШС-де 11913 бас шошқа, соның
Асыл тұқымды төлдейтін ірі қара мал өсіру үшін жеке
Кластерлік үлгінің тағы бір мысалы болып «КазЭкспортКожа» ЖШС табылады.
Өткізу нарығы: шетел нарықтарына (Италия, Испания, Үндістан) бағытталған.
«КазЭкспортКожа» ЖШС-тің бәсекелік артықшылықтары:
- зауыт шикізат көздеріне жақын орналасқан;
- малды ұстау, жемдеу және т.т. байланысты жоғары сапалы
- кәсіпорынның, сапасы әлемдік стандарттарға толық сәйкес келетін
- «КазЭкспортКожа» ЖШС-мен бірлескен жобаға зауыт-өндірушіге шикізат жеткізілімінен бастап
Шикізат жеткізушілердің географиялық ауқымы келесі облыстарды қамтиды: Павлодар, Ақмола,
Зауыттың шикізат жеткізушілері ауылшаруашылығы кәсіпорындары, шаруа (фермерлік) қожалықтар және
Шикізат көздеріне және жеткізушілерге бұлай орналасуы жайдан жай емес.
Жобаны жүзеге асыру орынын таңдауға келесі факторлар ықпал етті:
- энергоресурстардың Қазақстандағы ең төмен құны;
- бұл аймақтардың шикізат базасы басқаларға қарағанда өңдеуден кейінгі
- жобаны жүзеге асыру орыны Қазақстанның барлық аумақтарынан шикізат
- тартылатын еңбек ресурстарының аталмыш қызмет өрісіндегі тәжірибелері көп.
Аталған барлық фактлар өзіндік құнның қалыптасуына және өндірілген өнімнің
Алайда, шикізаттық бағдарланған саясат бірнеше ұрпаққа алып қарағанда болашағы
Міне, сондықтан дамудың осы сатысында біздің мемлекетте шикізаттық емес
2.3 Кластерлік үлгіні ауылшаруашылығында қолдану
Ауыл шаруашылығы — тұрғын халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге және
Ел немесе аймақ экономикасындағы ауыл шаруашылығының рөлі оның құрылымын
Ауыл шаруашылығы жиынтық өнімі 2007 жылы ағымдағы бағамен 45,8
Алға қойылған міндеттерді жүзеге асыру үшін барлық деңгейлі бюджеттен
Бюджет атаулары 2006 жылы
іс жүзінде игерілді 2007 жылы бөлінді 2007 жылы
(%-бен)
Республикалық 2236,0 2990,4 2849,5 95,3
Облыстық 262,9 174,58 174,58 100,0
Қала мен аудан бюджеттері 8,7 9,14 9,14 100,0
Банктік ресурстар 236,8 146,7 146,7 100,0
Басқа көздер 500,0 706,5 706,5 17,4
Барлығы 3244,4 4027,3 3886,4 96,5
Кесте 3 – 2007 жылға ауыл шаруашылығын қаржыландыру, млн.теңге,Өсімдік
Қабылданған мемлекеттік қолдау шаралары ауылшаруашылығы дақылдарын өсірудің интенсивті технологиясын
2092 тонна минеральдық тыңайтқыштар шашылды (2006 жылы – 1000
Мал шаруашылығы саласында 2007-2008 жылы малды қыстан аман алып
Атауы 2008 жылдың 1 қаңтарындағы мал бас саны, мың
мың бас 2007 жылы 2006жылға шаққанда, %
2006ж. 2007ж.
2006ж. 2007ж.
Ірі қара мал 346,9 354,1 102,1 +7,2 265,7 271,5
Соның ішінде, сиыр 144,0 147,6 102,5 +3,6 144,0 147,6
шошқа 92,9 97,2 104,7 +4,3 18,6 29,2 157,0
қой 397,1 433,7 109,2 +36,6 40,0 43,4 108,5
жылқы 67,0 69,9 104,4 +2,9 67,0 69,9 104,3
құс 1092,2 1102,4 100,9 +10,2 21,8 22,0 100,9
Кесте 4 – Павлодар облысындағы 2006-2007ж. мал бас саны
34,0 мың тонна сүт (2006 жылмен салыстырғанда 100,0%), сатуға
Кесте 5 – Павлодар облысындағы 2006-2007ж. мал шаруашылығы өнімдерін
Атауы 2007 жылы мал шаруашылығы өнімдерін өндіру
2006 2007
Ет, мың тонна 71,4 73,3 102,7 +1,9
сүт, мың тонна 343,0 343,0 100,0 0
жұмыртқа, млн. дана 128,1 125,2
Жоғары технологиялы өндіріс құрумен қатар, шикізаттық емес секторды дамытуға,
Біздің қоғамның назарын «Өндірісті дамытудың қандай бағыты Павлодар облысында
Біздің көрші мемлекет – Қытайдың тәжірибесін қарастырайық. Олар өздеріне
Бізді де аймағымызға тән өзіндік ерекшеліктеріміз бар: үлкен жазық
Біздің ойымызша, дала малшаруашылығы өнімдерін өндіру және кешенді өңдеу,
Дала малшаруашылығының бір түрі – қой шаруашылығын қарастырайық.
Қой шаруашылығы – ата-бабаларымыздың дәстүрлі өнері. Таңдалынып алынған жолдың
Қой шаруашылығы – бұл тұрақты және тез қалпына келтіріліп
Аталмыш өнім түрлерінің түпкілікті тауарлары:
Бірінші – тамақ өнімдері. Ересек қой етін қой еті,
Қой етіне сұраныс біздің облыста жыл сайын өсуде. Бүгінгі
Тағы қосып айтарымыз, біздің облыс ет өнімдерінің 29%-ын басқа
Екіншісі – қой сүті. Қой сүті бағалы диетелық қасиетімен
Қой сүтіне жылдық сұраныс 343 мың тоннаны құрайды. Сүт
Үшінші – қой жүні. Жануарлардың жіп иіруге жарамды қасиеті
Жүн өңдеумен Май, Палодар аудандары айналысады. Облыста 4 шағын
Төртінші – мех және былғары. Қазіргі уақытта сән және
Бесінші – тері. Тері бұл ересек қойдан және
Теріні үш топқа жіктейді: тондық, мехтік (ұлпа) және былғары.
Тондық тері –ұзындығы 1,5 см ұзын, біртектес емес (аралас)
Мехтік тері биязы жүнді, жартылай биязы жүнді, биязы-қылшық жүнді
Былғары терісі – технологиялық қасиеттерінің жиынтығы бойынша тон
Қой шаруашылығы өндірісінде және өңдеуде күрделі технологиялар пайдаланылады, алуан
Жоғарыда аталған параметрлер қой шаруашылығы өнімдерін өңдеу бизнесі –
Жоғарыда аталғандарға қойдың қалдықсыз және экологиялық таза өндіріс екенін
Статистикалық мәліметтер көмегімен және біздің жеке байқауларымыз бойынша бір
Қой шаруашылығы экономикалық тиімділігін анықтау үшін келесі негізгі көрсеткіштер
Ауылшаруашылығы кәсіпорындарында 2005-2007 жылдары мал басының өсуі арқасында қой
Малдың өнімділігінің артуы ет және жүн өндірісінің еңбек сыйымдылығының
Қарастырылып отырған кезеңде өнімнің өзіндік құны өскен. 1 кг
Кесте 6 – Павлодар облысы бойынша 2005-2007 ж. қой
Көрсеткіштер 2005 2006 2007
Қой саны, мың бас 351,4 397,1 433,7
Өндіріс, т: қой еті (сойыс салмағы)
Жүн (нақтылы салмағы) 180
18,6 195
21 204
22,1
100 саулықтан алынған төл, бас 91 95 97
Өткізілген қойдың бір басының орташа салмағы, кг 31 32
Тірі салмақтың орташа күндік өсімі, г. 40 40 40
Бір қойдан қырқылған жүн, кг. 2,9 2,6 2,6
1 кг-ға еңбек шығыны
134
172
180
1 кг-ға өндірістік өзіндік құн, теңге: жүн
Тірі салмағының өсімі 82,3
519,5 77,6
489,2 87,7
505,5
1 кг-ға өткізілім бағасы, теңге: ет (тірі салмағы)
Жүн 650
80 650
75 650
80
1 кг-ға пайда, теңге: 130,5
2,3 160,7
2,5 140,5
2,7
Рентабельділігі деңгейі (+) Залалдылығы (-), % 69 73
Кесте 6-дан байқайтынымыз, қой шаруашылығы – рентабельді өндіріс.
Қой шаруашылығының экономикалық тиімділігін көтеруге қажетті щарттары болып өнім
Қой шаруашылығы өнімі өндірісін тұрақтандыру саланы жем-шөп базасын нығайту,
III ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА КЛАСТЕРДІ ДАМЫТУ
Қой шаруашылығы Қазақстанның өнімділігі жоғары мал шаруашылығы бұған дейін
Біз өзіміздің жүргізген талдауларымыз көмегімен Павлодар облысында қой шаруашылығы
Алайда, толық бағалы аяқталған өндіріс циклін, яғни кластер алу
Мәселелердің бірі – бұл жүн өндіру және өңдеу
Біз биязы жүнді қой санын арттыруды ұсынамыз. Бұл мәселені
былғары және тон-меховые фабрикаларын, киім, аяқ киім, бас киім,
жүнді бастапқы өңдеу кәсіпорындарының, мауыты-шұға және тоқыма фабрикаларының басын
Сонымен қатар, бұл кәсіпорындарды әлемдік нарықтардың талаптарына толық сай
Қазіргі уақытта Екібастұз қаласында хром тонының былғары жартылай фабрикатын
Сондықтан, бізге өнімі тек сыртқы нарықтардағы тұтынушыларға ғана емес,
Сонымен бірге, аталмыш өнім эстетикалық болуы тиіс. Осылайша, дизайнерлік
Сонымен бірге, өндірістік кәсіпорындар санының артуы жаңа жұмыс орындарын
Сонымен бірге, біз мектепте оқу бағдарламаларына өзгертулер енгізуді ұсынамыз.
Мұндай жағдайда біз екі қоянды бір оқпен атып алу
Екінші мәселе – жаңа заманғы техникалық құралдардың жеткіліксіздігі. Саланың
Бұл мәселелер мемлекеттік қаржылық қолдау деңгейінде шешіліп жатыр. Мал
Сонымен бірге бұл мәселелерді шешу үшін машина жасау және
Қой шикізат ретінде мақта, астық, мұнайдан қарағанда әлде қайда
Бұдан басқа, ғылым, барлық деңгейдегі, жұмысшыдан бастап мал дәргеріне
Аталмыш мәселені шешу үшін, бірінші кезекте, кадрлар даярлау, инновациялық
Сонымен қатар, сауда секторын құру керек. Мұның көмегімен қой
Сонымен бірге, жекелеген бизнес-идеялар өңделетін және нарық субъектісі ретінде
Жоғарыда аталғандардың барлығына қой шаруашылығының, жүн және қой еті
Бұл мәселелерді шешу Павлодар облысында қой шаруашылығы кластерін бөгетсіз
Біздің Президентіміз өзінің халыққа жолдауында атап өткеніндей, еліміздің және
Қой шаруашылығындағы кластер өзінің аумағы, климаты, дәстүрі, адами ресурстар
Аталмыш жобаны іске асыру машина жасау, химия өндірісін, білім
Қалыптасыуының төңкерістік кезеңінде өз елдерінің даму қарқынын ауыл шаруашылығын
ҚОРЫТЫНДЫ
Кластер үшін оның түпкілікті өнімі қаншалықты бәсекеге қабілетті екендігі,
Аймақтың бәсекеге қабілетті болуының негізгі әдісі кластерлік үлгіні қолдану
Әлемдік тәжірибеде кластерлік дамудың мысалдары жеткілікті.
Бұған, атақты Генри Фордтың автомобильдер жасау өндірісі мысалы
Кластерлік экономиканың мысалы АҚШ-дағы компьютерлік техника және ақпараттық технологиялар
Павлодар облысы – Қазақстанның негізгі индустриальдық аймақтарының бірі.
Біздің ойымызша, дала малшаруашылығы өнімдерін өндіру және кешенді өңдеуде
Алайда, толық бағалы аяқталған өндіріс циклін, яғни кластер алу
- жүнді бастапқы өндеу кәсіпорындарының, мауыты-шұға және тоқыма фабрикаларының
- былғары және тон-меховые фабрикаларын, киім, аяқ киім, бас
- мал сою, ет және ет өнімдерін, шикі терілерді
Сонымен қатар, бұл кәсіпорындарды әлемдік нарықтардың талаптарына толық сай
Сонымен бірге, өндірістік кәсіпорындар санын арттыру жаңа жұмыс орындарын
Сонымен қатар, сауда секторын құру керек. Мұның көмегімен қой
Ел экономикасының тиімділігін арттыру үшін біз өзіміздің барлық ой,
Қойды өндіру, өсіру, жемдеу, сою, мүшелеу, өңдеу, яғни дайын
Жоғарыда аталғандардың барлығына қой шаруашылығының, жүн және қой еті
Аталмыш жобаны іске асыру машина жасау, химия өндірісін, білім
Қой шаруашылығында кластер құру, экономиканы әртараптандыруға және инфрақұрылымды жаңғыртуға,
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Портер М. «Кластеры» //2007,№3;
Алимбаев А. Методологический подход выбора стратегии развития кластеров// Саясат,2005,№1;
М.Ф.Дриго «Аймақтық экономикалық тұрақтандыру жағдайында аймақтық-өнеркәсіптік кешендерді қалыптастыру» //2005.206б;
Есаулов П.А. Методы повышения продуктивности овец. -М.: 1967;
Овцеводство (двухтомник) под ред. Литовченко Г.Р., Есаулов П.А. -М.:
Стратегия «инновационно-индустриального развития Казахстана 2003-2005 года»;
Сайты: www.zonakz.net ,