Халықтың азаттығын көксеген күрескер, ел бастаған
Жастайынан ақындық өнерге құмартып өсті. Асқан
Махамбет – бұхара халықты патша өкіметіне
1838 жылы Исатай қаза болған соң,
Өмірінің соңғы жылдарын ақын ауылда өткізеді.
Сонда да жанашыр қауымның қамқорлығы тимей
Махамбет жайлы жиырма жылдың үстiнде iздестiру-зерттеу
"Соғыс" деген өлеңінде Махамбет көтерілістің әрбір
Ал біздің бұл жерде айтпағымыз, ақынның
Қырғыз халқының (сонымен қатар қазақтың да)
Біз жоғарыда Махамбеттің біркелкі өлеңдері лиро-эпикалық
Кешегі Исатайдың барында,
Алақандай Нарынды
Басушы едік құлаштай!
Жәбір беріп, жапа етсең,
Былғанған басым ласқа-ай!
Мен бір шарға ұстаған
қара балта едім,
Шабуын таппай кетілдім.
Қайраса, тағы жетілдім…
Көрмес, келмес деп едім,
Өз еркіммен бетіңді-ай!.
Жалпы алғанда Махамбетке тән нәрсе лирика.
Біз жоғарыда да Махамбеттің өмірімен байланысты
Ханның ісі қатайды,
Азамат ерден мал тайды.
Қанды көбік киініп,
Бір аллаға сыйынып,
Ұрандап жауға тигенде,
Кім жеңері талай - ды,
Жолдастарым,мұңайма!…-
дейді ақын.
Мұндағы "азамат, жолдастарым" деп, достарына қайрыла
Махамбет өлеңдерінде бұл тәрізді үгіт өлеңдермен
Қазақ фольклорінде дүние салған адамның тіршіліктегі
Махамбеттің жоқтау тобына жақын келеді деген
Ал Махамбеттің кейбір өлеңдері философиялық бағытқа
Қоғалы көлдер, құм сулар,
Кімдерге қоныс болмаған?
Саздауға біткен құба тал,
Кімдерге сайғақ болмаған?
Басына жібек байлаған,
Арулар кімнен қалмаған?
Таңдап мінген тұлпарлар,
Иесін қайда жауға салмаған?
Құландар ішпес бұршақ қақ,
Кімдерге шербет болмаған?
Садағына сары шіркей ұялап,
Жау іздеген ерлердің,
Қайда басы қалмаған?
Ішелік те желік,
Мінелік те түселік,
Ойналық та күлелік,
Абайласаң, жігіттер,
Мынау жалған сұм дүние,
Кімдерден кейін қалмаған?-
деп, риторикалық сұрай арнау түрінде айта
Батыр болмақ ойдан-ды:
Айқайласып жауға ти,
Тәңірім білер, жігіттер,
Ажалымыз қайдан-ды?
Махамбеттің бақыт пен тағдырдың айнымалы екендігін
Бұл дүниенің жүзінде,
Айдан көркем нәрсе жоқ.
Түнде бар да, күндіз жоқ.
Күннен көркем нәрсе жоқ,
Күндіз бар да, түнде жоқ.
Мұсылманшылық кімде жоқ,
Тілде бар да, дінде жоқ.
Көшпелі дәулет кімде жоқ,
Бірде бар да, бірде жоқ.
Азамат ерлер кімде жоқ,
Еріккен күні қолда жоқ.
Заманым менің тар болды,
Тура әділдік биде жоқ,
Бәрін айт та, бірін айт.
Қаумалаған қарындас.
Қазақта бар да, менде жоқ.
Бұл тәрізді эпифоралық ұйқас, синтаксистік параллелизмге
Мұнан кейін Махамбеттің кейбір өлеңдерін, әсіресе
Мен тауда ойнаған қарт марал,
Табаным тасқа тиер деп,
Сақсынып шыққан қиядан,
Қайыңның басын жел соқса,
Қаршыға қуыс қайғырар:
Балапаным суға кетер деп,
Мамығын төккен ұядан,
О дағы біздей болған сорлы екен,
дейді ол.
Махамбеттің элегиялық өлеңдері аса суретті, тамаша
Кейбір өлеңдерінде ақын туған елі бүгінгі
Назары қайтқан күн болған
Жібектен бауы көнеріп
Ақ сұңқар ұшқан күн болған.
Бағаналы боз орда
Еңкейіңкі күн болған.
Телегей-теңіз шалқыған
Қоғалы көлдер суалып,
Тізеге жетер-жетпес күн болған,
Жапанға біткен бәйтерек,
Жапырағынан айрылып.
Қу түбір болған күн болған.
Алқалаған жер болса,
Азамат басы құралса,
Мәшурат кеңес сұралса
Мәшурат берер едік;
Исатайдан айрылып
Алқалай келген кеңесте
Дем құрыған күн болған.
Бұл тәрізді элегиялық өлеңдердегі көркем образдардың
Ірі мазмұнға түрін сай етіп шығаруда
Махамбет хадимше хат танып, жаза да
Кейбір тарихи материалдарда Махамбетті орысша да
Махамбет хат біле тұрса да оның
Махамбет өлеңдері, көбіне жыр ағымымен келеді.
Айтайын деген ойын не 7-8 буынды,
Қазақ ауыз әдебиетіндегі батырлар жырын алсақ,
Әртүрлі өмір құбылысы өзіне тән суреттеу
Махамбеттің жыр еткен тақырыбы ерлік, халықты
Біздің байқауымызша, ойдан тез шығарып айтушыларға,
Сонымен қатар, жыр ағымдарында, көбіне, ұйқас
Әрине жыр ағымы импровизаторлықтың негізгі шарты
Махамбет өлеңдерін буыны жағынан қарастырсақ үш
Он бір буынды-Махамбетте бір-ақ өлең. "Мінгені
Бұл дүниенің жүзінде (7)
Айдан көркем нәрсе жоқ, (7)
Түнде бар да, күндіз жоқ.
Күннен көркем нәрсе жоқ,(7)
Күндіз бар да, түнде жоқ.(7)
Сонымен қатар, аралас буынды болып келетін
Мысалы:
Толарсақтан саз кешіп (7)
Тоқтамай тартып шығарға. (8)
Қас үлектен туған қатепті (9)
Қаранар керек біздің бұл іске. (10)
Махамбет өлеңдерінде кездесетін мұндай жолдар айтайын
Бірақ, Махамбет өзінен бұрынғы және өз
Махамбеттің қай өлеңін алсақ та терең
Шамдансам жығар асаумын.(8)
Шамырқансам сынар болатпын,-(9)
деген жолдарында буын сандары, өлеңнің жалпы
Махамбет өлеңдерінде (11 буынды, қара өлең
1. Шұбыртпалы ұйқас:
Беркініп садақ асынбай,
Біріндей жауды қашырмай,
Білтеліге доп салмай,
Қорамсаққа қол салмай,
Қозы жауырын оқ алмай…
. . . . .
Ерлердің ісі бітер ме?
2. Кезекті ұйқас:
Аспандағы боз торғай,
Бозаңда болар ұясы.
Бозаның түбін су алса,
Қайғыда болар анасы.
Қара лашын, ақ тұйғын,
Қайыңда болар ұясы.
Қайыңның басын жел соқса,
Қайғыда болар анасы.
3. Ерікті айнымалы ұқсас:
Алты күндей алаулап,
Он екі күндей ой ойлап,
Ақылды алпыс жаққа шаптырып,
Ақыл жөнге келгесін,
Толғай-толғай жүгірген,
Топырақты суырған.
Ертеңнен салса кешке озған,
Қой мойында көк жұлын.
Томаға көзді қасқа азбан
Көк жұлынды жетелеп,
Қисық жерден төтелеп,
Қабырға, қол сөгіліп,
Арғымақ ат бүгіліп…
Ақыретті жанға байланып,
Талай жүрдік далада
Әділ жаннан түңіліп.
Махамбет поэзиясының тілі-шын мәнінде халықтық тіл.
Көшпелі шаруашылық тұрмыс жағдайынан туған әртүрлі
Тілінің байлығы жағынан және оны шебер
Қандай ақынға болсын, ең алдымен қойылатын
Лермонтовтан Абай аударған "Қанжардың " бір
Болатша дірілдеген жалын көрген,
Бір күңгірт тартып және оттай жанған,-
деген жолдарындағы сөз образында қаншама шындық
Осы айтылғандар тәрізді, сөз образдарының өмірдегі
Мысалы:
Арғымақтың баласы,
Аз оттар да, көп жусар,
Талаудан татқан дәні бар.
Азамат ердің баласы,
Аз ұйықтар да, көп жортар.
Дұшпанда кеткен ары мен
Барымтаға түскен малы бар, -
деген үзіндіні алсақ, мұндағы сөз образдарының
"Арғымақтың баласы" - деп қазанаттың ең
Өзі үшін туып, ел үшін еңбек
Өмірдің әралуан құбылыстарына шаншыла
Екінші бір өлеңінде:
Тағыдай таңдап су ішкен,
Тарпаңдай тізесін бүгіп от жеген,-
дейді.
Махамбет өлеңдерін сөз еткенде, екінші бір
Махамбет өлеңдерін сан рет оқысаң да,
Махамбет шығармаларының тілі әрі көркем, әрі
Мысалы:
Мұнар да, мұнар, мұнар күн,
Бұлттан шыққан шұбар күн.
Буыршын мұзға тайған күн,
Бура атанған шөккен күн,-
деген үзіндідегі "мұнар", "шұбар" деген эпитеттерді
Буыршын мұзға тайған күн,
Бура атанға шөккен күн,-
деген жолдарындағы өткен шақтық есімше етістік
Мақсаты орындалмай Исатай өліп, жолдастары оққа
Дұрысын алғанда, буыршын, жалпы жас түйе,
Жалғыз эпитет, не поэтикалық контраст емес
Исатайды ел қамқоры етіп көрсету үшін:
Қазақ елінің ұғымында бұл жақсы түсінік
Арыстан еді-ау Исатай,
Бұл фанидің жүзінде
Арыстан одан кім өткен,-
деп оның ерлігін метафора арқылы көрсетеді.
Шамдансам жығар асаумын,
Шамырқансам сынар болатпын,-
дейді.
Бұл арада да жауынан өзін биік
Махамбет шығармаларында жай теңеу, не метафораның
Мен тауда ойнаған қарт марал,
Табаным тасқа тиер деп.
Сақсынып шыққан қиядан,-
деген үзінді бұған толық мысал бола
Ақындық тілдің өте бір толық түрі,
Махамбеттің:
Қой мойынды, көк жұлын…
Көк жұлынды, жетелеп,-
деген екі жолындағы метонимия әрі орынды,
Махамбет өлеңдерінде теңеу, не метафора ғана
Мысалы:
Ау қызғыш құс, қызғыш құс!
Көл қорыған сен едің-
Сен де айрылдың көліңнен,
Ел қорыған мен едім-
Мен де айрылдым елімнен,-
деген параллелизм, немесе:
Борай да борай қар жауса,
Қалыңға боран борар ма ?
Қаптай соққан боранда
Қаптама киген тоңар ма ?
Ту түбінде тұлпар жығылса,
Ту байласа тұрар ма ?
Туырлығы жоқ тұл үйге
Шаппаған нәмерт оңар ма ?
Қарындастың қамы үшін,
Қатын менен бала үшін,
Қайырылмай кеткен жігіттің
Өзін қатын алғанын,
Талам деп айтсам, болар ма ?-
деген риторлық сұраулар фигураға жатады.
Фигураларды қолданысы да оның негізгі тілегімен
Махамбет өлеңдерінде көркем тілдердің жеке-жеке барлық
Кермиығым, кербезім!
Керіскендей шандозым!
Құландай ащы дауыстым!
Құлжадай айбар мүйіздім!
Қырмызыдай ажарлым!
Хиуадай базарлым!
Теңіздей терең ақылдым!
Тебіренбес ауыр мінездім!-
деген үзіндіде метафора, теңеу, эпитет бір-бірімен
Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен,
Атылған оғы Еділ-Жайық тең өткен.
Атқанда қардай боратқан,
Көк шыбығын қанды ауыздан жалатқан.
Арыстан еді-ау Исатай!
Бұл фәнидің жүзінде,
Арыстан одан кім өткен?!-
деген үзіндіні алсақ,- теңеу, метафора, әсірелей
Қай жазушы, қай ақын болса да,
Толғай, толғай оқ атқан,
Он екі тұтам жай тартқан.
Қабырғасын қақыратқан.
Тебінгісін тесе атқан,
Тізгінінен кесе атқан,-
деп суреттейді.
Бұл арада ақын көрсетейін деген құблысын
Махамбет бір нәрсенің ұлылылығын айтпақ болса,
Мысалы, "Нарын" деген өлеңін алсақ:
Қойды мыңға жеткізген
Нарынның анау құмдары.
Түйені жүзге толтырған.
Көкпекті, шытыр жерлері,
Жатып қалған тайлағы
Жардай атан болған жер,
Жабағылы тоқтысы
Қой болып қора толған жер.
Балдырғаны білектей,
Баттауығы жүректей, -
деп суреттейді. Мұнда Махамбеттің көрсетейін дегені
Бір нәрсені мақтайын дегенде, не үлкейтіп
Өздерінің дегені болмай, жауынан жеңілген күндерін
Телегей - теңіз шалқыған
Қоғалы көлдер суалып,
Тізеге жетер - жетпес күн болған,
Жапанға біткен бәйтерек
Жапырағынан айрылып,
Қу түбір болған күн болған
деп суреттейді.
Бұл келтірілген мысалдарымыз, Махамбеттің айтайын деген
Сонымен қатар, Махамбет нені айтсын, нені
Қорытынды. Ұлы орыс халқының атақты
"Жалпы алғанда әдебиет халық үшін күресетін
Сол айтқандай, Махамбет поэзиясының ең
Махамбет сөз жоқ, көтерілісші елдің ақыны
Махамбет поэзиясын біз марксизм-ленинизм көзқарасымен бағалап,
Махамбет ұлы даланың өр мінезді перзенті
Махамбеттің саяси-құқықтық мұраттарын зерттеудің бірнеше ерекшеліктері
Байқап қарасақ, Махамбеттің саяси-құқықтық көзқарастарының негізгі
Ойшылдың бар арманы, қойған мақсаты осы
Қорлықта жүрген халқыма
Бостандық алып берем деп,
Қырық бір жасқа келгенде,
Ауыр әскер қол ертіп,
Жасқұсқа барып кіргенде,
Арыстандай ақырған
Айбатыма шыдамай,
Хан баласы жылады-ай!
Бұл өлең мағынасында Махамбет халықтың бостандықта
Халық үшін қан төгем деп,
Қараны ханға теңеп берем деп,
Ол мақсатқа жете алмай,
Дегенімді ете алмай,
Қор болдың-ау Махамбет, шырақ-ай.
Бүгінгі күнгі гуманизм, ұлтаралық татулық көзқарасымен
Ал дүние жүзінде өзінің гуманистік сипатымен,
Дүниежүзілік гуманистік саяси-құқықтық ой пікірдің тарихында
Алтын тақты хандардың
Хандығынан не пайда,
Қаріп пенен қасірге
Туралық ісі болмаса, - деп жан
Сонымен қатар Махамбеттің әділетті басқару идеясы
Әкесі кімнің жоқ болса,
Жасы болар дуана, - деп өсиет
Кетбұғыдай билерден
Ақыл сұрар күн қайда?
Бізді тапқан ананың,
Асыраған атаның,
Ризалықпен жайласып,
Қолын алар күн қайда?
Заманым менің тар болды-
Тура әділдік биде жоқ, - деп
Махамбеттің саяси-құқықтық көзқарастарында үлкен орын алатын
Жақсыдан туған жаман бар –
Күндердің күні болғанда
Жарамды бір теріге алғысыз,
Қасына адым барғысыз.
Жаманнан туған жақсы бар –
Атасын айтса нанғысыз!...
Ханнан қырық туғанша
Қарадан бір-ақ тусайшы,
Артымыздан біздердің
Ақырып теңдік сұрарға!...
Ақсүйектің баласын
Қара ұлына теңгеріп,
Қоңыраулы найза өңгердім.
Жетімдерге дем бердім.
Шын мәнінде туа біткен теңдік идеясы
Махамбеттің саяси-құқықтық мұраттарында ерекше байқалатын мәселе
Еділ үшін егестік
Жайық үшін жандастық,
Қиғаш үшін қырылдық,
Тептер үшін тебістік.
Теңдікті, малды бермедік,
Теңдіксіз малға көнбедік.
Махамбеттің бұл өлеңіндегі жерді талан –
Ойшыл тағы бір саяси мәні бар
Толғай ат толғай оқ атқан.
Он екі тұтам жай тартқан,
Қабырғасын қаусатқан,
Тебінгісін тесе атқан
Теспей қанын батырдың
Жүрегін сөйтіп оятқан
Кешегі Орақ пенен Мамайдай
Батырлар шіркін болар ма-ай!
Олардай болып жүруге
Біздерге қуат толар ма-ай!
Осындай отансүйгіштік, патриоттық қасиеттермен жігерленген адам
Асыл елдің баласы,
Жауды көрсе шыдамай,
Көзін салар қияға.
Әрине Махамбеттің бай мұрасында, оның саяси-құқықтық
көзқарастарында «демократиялық мемлекет», «республика», «билікті болу»
Ата нәлет Жәңгірдің
Қан жылатқан заңы үшін...
Адамзат басы құралса,
Мәшурат кеңес сұралса,
Мәшурат берер ер едік.
Қортыта айтатын болсақ, Махамбет Мұхтар Әузов