Тақырыбы: Бастауыш
ПІКІР
Жинақтаған тәжірибелері негізіндө үшінші курста курс жұмысын жазып, ойдағыдай
Студенттедің ғылыми конференwиясында баяндама жасап, жоғарғы бағаға ие болып,
Тақырыпқа сай көптеген ғылыми теориялық және ғылыми әдістемелік әдебиеттерді
Абай шығармаларын оқыту арқылы ұлы ақынның лирикалық өлеңдерімен қара
Диплом жұмысы кіріспеден, төрт бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
Диплом жұмысының нәтижесін бастауыш мектеп мұғалімдері, болашақ мұғалім -
Диплом жұмысына қойылатын талаптар толық орындалған. Жұмыс қорғауға жіберілді.
ПІКІР
«Бастауыш сыныпта Абай шығармаларын оқыту» тақырыбы мектеп оқушыларына білім
Бізді қуантқан нәрсе тек әдебиеттермен ғана шектеліп қоймай, өзі
Диплом жұмысының нәтижелерін қазірдің өзінде бастауыш мектеп мұғалімдері мен
Біздің тілегіміз жұмысын осымен доғарып қоймай, әрі қарай жалғастырса,
Диплом жұмысына қойылатын талаптар толық орындалған, ал мұның авторы
ПІКІР
Үшінші және төртінші курста Шымкент қаласы Ы. Алтынсарин атындағы
Біз болашақта білгір де, білімді ұстаз шығатынына сенеміз.
Диплом жұмысы «өте жақсы» деген бағаға лайық деп білеміз.
М а з м ұ н ы
Кіріспе........................................................................................................................1-3
І-Тарау.
Абай, оның шығармалары жайлы жалпы түсінік
1.1. Абай, оның шығармалары жайлы жалпы түсінік.........................................4-14
1.2. Бастауыш сыныпта оқылатын Абай шығармалары ............15-41
ІІ-Тарау.
Абай шығармаларын меңгерту арқылы пәнаралық байланысты жүзеге асыру
2.1. Абай шығармаларын мөңгерту арқылы пәнаралық байланысты жүзеге
2.2. Бастауыш сыныпта Абай шығармаларын оқыту арқылы берілетін тәрбие................................................................................................................................50-55
Қорытынды ............56-57
Пайдаланылған әдебиеттер ............58-59
Кіріспе
Абай Құнанбаев шығармашылығы.өмірбаяны, туған жер, өскен ортасы жайлы оқушылар
Міне, осындай мәселелерді шешуге үлес қосу мақсатында осы дипломдық
Диплом жұмысының мақсаты:
Ана тілі, әдебиет пәні - қоғамтанудың басты құралдарының бірі.
Бастауыш сыныптарда оқушы шығарманың жай мазмұнын игеріп, соны жүрдек,
Міне, осы кезден бастап шығарманың мазмұнымен бірге көркемдік ерекшеліктері
Ең бастысы, көркем шығарма арқылы тіл байлықтарын арттыру болып
1. Бастауыш сыныпта Абай шығармаларын меңгеру және зерттеу;
Ақын шығармалары арқылы біртұтас тұлға қалыптастыру;
Бастауыш сыныпта көркем әдеби шығарманың айырықша роль
атқаратынын ескере отырып, Абай шығармаларының сынып-
сыныптарда оқытылу жүйесі мен атқаратын қызметін анықтау.
Ақын шығармаларындағы практикалық ой-тұжырымдарды іс
жүзінде қолдануға үйрету.
Диплом жұмысының алға қойылған міндеті.
Абай шығармалары тақырыбының мәнін кеңінен ашу;
Оқыту әдістемесін жетілдіре түсу жолдарын іздеу;
Балалардың ана тілі пәнінен, оның ішінде Абай шғармаларын
оқыту арқылы терең де тиянақты білім алуына қол жеткізу;
Оқу үрдісінде алған білімдерін тәрбиелік мақсатта ары қарай
дамытуға мүмкіндік жасау;
Оқушылардың сөздік қорын молайтып, тіл байлығын арттыруға
қол жеткізу;
Бастауыш класс мұғалімдеріне арналған әдістемелік нұсқау
дайындау.
Практикалық колданылымы:
Еңбектің нәтижелері: - Бастауыш мектеп мұғалімдеріне, студенттерге, жоғары оқу
Диплом жұмысының материалдары:
Диплом жұмысын жазуда:
-Бастауыш сыныптың ана тілі оқулықтарының мәтіндері;
-Ғылыми әдістемелік әдебиеттер;
-Бастауыш мектеп мұғалімдерінің озық тәжірибелері пайдаланылды.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері:
Диплом жұмысын жазуда;
- Салыстырмалы әдіс;
- Бақылау әдісі және сипаттау әдісі;
- Дәстүрлі талдау және жинақтау әдістерінен пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, төрт бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
І-Тарау. 1.1. Абай, оның шығармалары жайлы жалпы түсінік
«... Жүрегімнің түбіне терең бойла, Мен бір жұмбақ адаммын
Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!..»
Абай болашақ ұрпақ, біздерге сөзін осылай арнады. Бұл сөз
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев 1845 жылы Семей облысының
Әкесінің 40 жасынан асқан шағында дүниеге келген Абай, соңғы
Он жасында әкесі Абайды Семейге оқуға жібереді. Әуелі Ғабдул-Жаппардың,
Абай замандастарының айтуына қарағанда, өлеңді өте ерте, он екі
Болашағынан көп үміт күткен Құнанбай Абайды ел билеу ісіне
Оның жаңа достары кедей руларынан шыққан талантты жастар, ақындар,
Нағыз ақын, әрі патриот Абай халыққа оның неге қасірет
Абай орыстың жер ауып келген 70-80 жылдардағы революционерлермен танысады.
Абай тек қана ақын емес, қазақтың халық музыкасын терең
Сексенінші жылдардың аяқ кезінде ақын, ойшыл, музыкант Абай халық
Абай маңына тек қазақтар ғана емес, шығыс халықтарының қуғынға
Сібірдегі ссылкадан өз еліне қашып бара жатқан кавказдықтар ауылына
Абайды царизм үшін қауіпті адам ретінде далалық өлкенің генерал-губернаторына
Шындықтың батыл жаршысы, әлеуметтік тәртіптің әшкерелеушісі болған ақынды приставтар,
Ру басшыларының бірі - Абайдың қас жауы Оразбай, оның
Абайдың ақындық шығармалары дала жастарының арасына кеңінен жайылды.
Көптеген жиын-тойларға, қыз ұзатып, келін түсіргенде жыршылар мен ақындар
Абайдың үміт еткен оқыған баласы Әбдірахманның өлімі Абайға үлкен
Абай творчествосының зерттелуі жайлы атап айтатын болсақ, Абай өлеңдері
1918 жылы ақпан-қазан айлары аралығында Семейде Жүсіпбек Аймауытов редакторы
1939 жылы М.Әуезов пен Л.Соболев бірігіп жазған 4 актілі
Пьесада күрескер Абай жан-жақты көрсетілген. Абай ақынның туғанына 95
1945 жылы орыс тілінде жарық көрген Абай жайлы ғылыми
М.Әуезов - жазушы, драматург, қазақ әдебиетінің классигі, әдебиетші-ғалым, абайтанушы,
«Абай жолы» - М. Әуезовтың әлемге әйгілі тарихи романдар
1954 жылы Алматы киностудиясы түсірген Абай деректі фильмі жарық
1934 жылы Алматыдағы көркем әдебиет баспасынан жарық көрген Абайдың
1956 жылы "Абайдың қара сөздері" (авторы X. Сүйіншәлиев).
1986 жылы Пекиндегі "¥лттар" баспасынан "Абай қара сөздері" жарық
Абайдың нақыл сөздерін оқу-тәрбие ісінде пайдалану. («Мектеп» баспасынан авторы
"Абай - сатирик" жинағы ақынның 125 жыл толуына байланысты
¥лы ақынның мұрасын танып білу мақсатымен республикалық жоғарғы оқу
1995 жылы «Абай әнқиклопедиясы» (бас редакторы Р.Н. Нұрғалиев басшылығымен
Әнқиклопедия қазақтың ұлы ақыны данышпан перзенті, қазақ жаңа жазба
Бүгінгі таңда Абай туралы, оның шығармалары жайлы сөз қозғағанда
Абайтанудың арғы бастау бұлағы, қайнар көзі жайында айтқанда, алдымен
«Онан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын
Абай шығармаларын жинап, қағазға түсіріп, реттеп баспаға дайындау ісі
Абайтанудың бастамасы, алғашқы деректік арнасы ретінде осы 1909 жылы
Абай шығармаларына қатысты жеке деректер туралы айтсақ, ақынның көзі
1914 жылы Санкт-Петербургте шыққан «По киргизской степи» деген кітабында
Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатовтарға ілесе Абай шығармашылығы жайында
Абай шығармашылығына қайтадан жүйелі, дәйекті түрдегі дұрыс көзқарастың қалыптаса
Абайтануды дербес ғылым саласы дәрежесіне көтерген М Әуезов болды.
40-50 жылдарда Абай өмірі мен шығармашылығын зерттеу ісі кең
Абай шығармаларын қалай түсініп, қаншалықты терең талдап дұрыс бағалап
Мүхтар Әуезов «Абайдың өмірбаяны» атты зерттеу еңбегінде былай дейді:
Ғ. Сағди «Абай» атты мақаласында былай дейтіні бар: «Абай
Ақын мұрасының құндылығы санымен емес, сапасымен өлшенетіні ешбір толассыз.
Абай халықтың мұңын мұңдап, өмірде әділетсіздік, қиянатшылдық көп деп
Ендеше, М.Әуезовтың 1922 жылы жазған «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі»
Бірде жыр алыбы Жамбылдан «Абайдың ақындығына байланысты қандай пікір
- «Абай ақын емес, ол - ғұлама» депті.
Ия, Абай-өзіне теңдесі жоқ ғұлама екенін уақыт дәлелдеп отыр.
Абай-тұтас бір халықтың рухани әлемі. Кемеңгер ойшыл, данышпан Абайдың
Мың өліп, мың тірілген қазақ халқы бүгінде егеменді мемлекетін
1.2. Бастауыш сыныпта Абай шығармаларын оқыту
Ия, тәуелсіздіктің жарқын таңы атты. Ата-бабамыз армандап, аһ ұрып
Ендеше, Абай мүрасын оқытуда да бұрын айта алмай, бата
Азат елдің азаматы егеменді елінің тұтқасын қолына берік ұстайтын,
Ана тілі пәні арқылы оқушының рухани дүниесі байиды, тіл
Оқушылар көптеген ақын-жазушылардың өмірімен, шығармаларымен бастауыш сыныпта-ақ танысады. Осы
«Асыл сөзді іздедесең, Абайды оқы, ерінбе,
Адалдықты көздесең, жаттап оқы көңілге», - деп Сұлтанмахмұт айтқандай,
Себебі, жалпы тәрбие, білім, оқуға құштарлық, мәдениет жайлы алғашқы
Абайдың балалық кезеңінде де осы жағдайлардың әсері болғанын біртіндеп
«Абай осы күнгі Семей облысында Шыңғыс тауын жайлаған Тобықты
Мейірімді Зере әжесінен көп ертегілер, халықтың өткен тарихы жайлы
Одан кейін 3-сыныптағы шығармаларын өткенде 2-сыныптағы Абай жөнінде алған
«Сұр бұлт», «Күз»
Бұл өлең 2 сыныпта өтіледі. Абайдың бұрынғы сыныпта өткен
Бүгін Абайдың күз суретіне арналған «Сұр бұлт» өлеңін өтеміз,
Мұнда ақын күздің түсуін суреттейді.
Табиғат құбылысы жағынан алғанда күздің түсуін нендей белгілерімен дәлелдеуге
Аспанды сұр бұлт қаптайды, тұман көбейген, жасыл шөп жоқ,
Біз күздің түсуін табиғат құбылыстары жағынан дәлелдедік. Ал, енді
Бұрынғыдай жүгіріп ойнаған бала жоқ, әйелдер қыстың қамын ойлап,
Осы өлеңде қоныстың жайы, мал шаруашылығы жағынан күзге тән
Жылқы ойнап, бие қашып, тай жарысқан, күзеу тозған, жел
Иттер неге ауылға тұрмай, тышқан аулайды?
Жұрт соғым соймаған, оларға сүйек-саяқ, сорпа-су жетіспейді.
Өлеңде қай кездегі өмір көрінісі берілген, күздің келуінен әсіресе
Күздің келуінен әсіресе жыртық үйлі, қыс киімі жетімсіз кедейлер
Біреу малма сапсиды, салып иін,
Салбыраңқы тартыпты жыртық киім.
Енесіне иіртіп шуда жібін,
Жас қатындар жыртылған жамайды үйін.
Бұл еңбек көріністерінің кедейге тән екенін қайдан білеміз?
Олардың киімі жыртық, үйлерінің киіздері тозған, малма сапсу-тонның қамы,
«Қыс» өлеңінде Абай:
«Шидем мен тон қабаттап киген малшы,
бет қарауға шыдамай сырт айналды» - дейді. Ол кездегі
Түйіндеудің бір тәсілі ретінде өлеңге ат қойғызамын және тақырып
Соңынан өлеңді 1-2 оқушыға тұтас оқытып, өлеңде кездесетін «Сұр
Мен ІҮ курста Ы. Алтынсарин атындағы №65 гуманитарлық -әстетикалық
Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан,
Күз болып дымқыл тұман жерді басқан.
Білмеймін тойғаны ма, тоңғаны ма,
Жылқы ойнап, бие қашқан, тай жарысқан, - деп суреттелсе,
Біз күздің белгісін еңбек науқаны, егін, жиым-терім, малшылық, тоқшылық,
Сонымен қатар, оқушылардан «Күзгі еңбек» суреті мен тірек сызба
Күз - қауырт жұмыс кезі. Неліктен?
Күз береке, күз -мереке. Неге олай ойлайсыңқар?
Алтын күз. Күзді алтынға теңеу себебіміз неліктен? (оқушылар осы
Үйге мәтін соңындағы сұрақтарға жауап тапқызып, ауызша мазмұндап келуді
«Қыс»
Абайдың табиғат лирикасына берілген «Қыс» өлеңін өтуге 3-сыныпта бір
Осыдан соң мынадай үш түрлі жұмыс жүргіземін.
1). Өлеңді оқушыларға оқытып, мазмұндату, мағынасын ұғындыру;
2). Өзім теориялық мазмұнын түсіндіремін;
3). Оқушыларға іштен оқуға және жеке оқушыларға мәнерлеп оқытамын.
Өлеңді мазмұндауды былай бастаймын.
Абай өлеңде бұрынғы дала жағдайындағы қыс суретін, сол табиғаттың
Ақ киімді, денелі, ақ сақалды, Соқыр, мылқау танымас тірі
-Өзі соқыр, өзі мылқау, яғни ешкімді танымайтын, ақ киімді,
-Ол -қыс, аяз шал.
-Ол не үшін соқыр, мылқау?
-Қыс адам, мал ғана емес, жан-жануар, жәндік, өсімдік үшін
-Адамның тынысы - ауа, қыстың тынысы не?
-Оның «дем алуы үскірік, аяз, қар».
-Қыс суреті аяз шалдан басқа тағы кімге ұқсатылған?
-Ол жылда маза бермейтін қазақтың кәрі құдасына ұқсатылған.
-Бұл дұрыс пікір. Қазақта қыз беріп, қыз алысқандарды «Құда»
Сондай түсі суық, шаруаға жайсыз қыстың қаьарын ақын тағы
Бұлттай қасы жауып екі көзін,
Басын сілкісе, қар жауып, мазаі-щы алды.
Борандай бұрқ-сарқ етіп долданғанда,
Алты қанат ақ орда үй шайқалды. -Осы бөлімге не
«Ой шақыру» стратегиясын пайдалана отырып, оқушыларға мынадай сұрақтар қою
-Қысты кім, қалай қарсы алған?
Бет-аузы домбығып, үсік шалған балалар қысты әуес көріп жүгіріп
-Малдың жағдайы қандай?
Қар теуіп үйренген жылқының титығы құрыған, ашыққан. Қыспен бірге
Ақын жылқышыларға не деп ақыл береді?
-Жылқыны соныға бағып, жақсы күзетіңдер, ұйықтамаңдар, қыс қамалын бұзыңдар,
-Қандыбай, Қанай дегендер кімдер?
-Байларға қыс айларында шөбін, жерін беріп соғымға мал алатын
-Абай қыстан нені қорғау керек дейді?
Малды қорғау керек дейді.
-Сонда «Қыс» өлеңінің II бөлімінде көбіне ненің жайы айтылған?
-Малдың, шаруаның жайы әңгімеленген.
Бұл тұста біздегі мал қыстаудың жалпы халықтың мәніне баланың
Өлеңді 1-2 оқушыға оқытып, тұтас мазмұндатамын.
Өлеңді қорыта келе, бұрынғы қыс пен қазіргі қысты салыстырып
Осыдан кейін әдебиет теориясы жайлы түсінік беремін.
Оқушыларға:
-Өлеңнің ішіндегі теңеуді тауып оқимыз.
-Бұлттай қасын жауып екі көзін.
-Теңеу - дай, -дей, -тай, -тей жұрнағы арқылы жасалынатынын
Пәнаралық байланыс жасау мақсатымен қандай? деген сұраққа жауап беріп
-Ақ киімді, денелі, ақ сақалды
Соқыр, мылқау танымас тірі жанды. -Жанды деп кімді айтып
Үйге тапсырмаға «Қыс» өлеңін мәнерлеп оқып, жаттап келу. «Мен
Екінші топқа өлеңнен өзіне ұнаған жерінің суретін бейнелеп салып
«Жазғытұры»
Бұл 3 сыныпта өтіледі. «Жазғытұры» өлеңі - Абайдың табиғат
1). Көктемнің шығуы;
2) Қыс пен жаздың, ай мен күннің таласы.
Осы екі бөлімді өзім жақсылап жатқа айтып, сосын мәнерлеп
Оқушылардың өзіне оқытып, әр шумағын бөлек-бөлек талдаймыз.
Талдау әдісі - сұрақ - жауап;
Мақсаты - табиғат суреті мен өмір көріністерінің жазға тән
Өлеңнің тақырыбын «Сұр бұлт» өлеңімен қарсы қойып салыстырып өтеміз.
Өлеңнің бірінші бөлімін (11 шумақ) оқып берген соң, онда
1). Жаздың шығуының күн көзімен байланыстылығы (ата-анадай елжірер күннің
жаз боларда жылы жақта тұратын құстардың келетіні (жаздың
көркі енді жыл құсымен);
қыстың көрге, жаздың қуанышты өмірге теңелгені (көрден жаңа
тұрғандай кемпір мен шал, жалбаңдасар өзініңтұрғысымен);
жаз қуанышының барлық елге ортақтығы (қырдағы ел ойдағы
елмен араласып, күлімдесіп, көрісіп, құшақтасуы; жастар сайраны);
шулаған мал қызығы, дуылдаған құрт-көбелек;
гүл мен ағаштардыңтолысып, судың бұралып ағуы;
7) көк дауылпазға қаз, үйрек ілдіру;
8) боз торғай мен бұлбұлдардың әнге басып, оларға байыз,
көкектің үн қосқаны;
9) дихандардың егін салуы, шаруа малының төлдеуі;
жердің анадай малды-жанды емізіп тойындыруы;
мал семіріп, ақ пен астың молаюы;
жаздың келуіне қара тас пен сараңнан (байдан) басқаның
пейілі кеңіп, адамның бойы балқып, іші еритіні, осы қуаныштың
жинақтайтын жер:
Кемпір - шал шуақ іздеп, бала шулар, Мал мазатсып,
Абай жаздың шығуын аса шебер, дәл суреттеген. Жаз жерді
Талдау үстінде «жыл құсы», «көк дауылпаз» сөздеріне түсінік беремін.
Жыл мезгілдерінің ауысуын Абай заңды деп біледі де, шендестірілген
Күн жақта кісімсінер жұлдыз бен ай,
Ол қайтсін қара түнде жарылқамай.
Таң атқан соң шығарын күннің біліп,
Өңі қашып бола алмас бұрынғыдай.
Ақынның суреттерінде түн мен күн бәсекелес бейне болып көрінеді.
Ең соңғы шумақ жазғы күннің батуына арналған.
26
Адам тіктеп көре алмас күннің көзін, Сүйіп, жылып тұрады
Өлеңнің бұл бөлімін де оқытып, сұрау арқылы балаларды осылай
-Ай мен жұлдыз қай кезде кісімсінеді?
-Түн жарығы мен күн жарығының таласы неде?
-Ақын күн мен жерді қалай жандандырған?
Мұндағы теңеулер: ата-анадай, көрден жаңа тұрғандай, бейне әкөңдей;
Метафоралар: күн көзі - ата-ана, күн-күйеу, жер-қалыңдық. Аяғында өлеңді
«Жазғытұры» өлеңі үстінде қорытынды ретінде оқушыларға табиғат суреті (пейзаж),
-Біз «Сұр бұлт», «Жазғытұры» деген өлеңдерді оқыдық. Осы өлеңдердің
Оқушылар «жыл мерзімі», «табиғат суреті» деген түсінікке келеді. Осы
Ақынның оқу-білім тақырыбына арналған шығармасы баршылық.
«Жасымда ғылым бар деп ескермедім» - өлеңінде ақын өткенді
Абай, өз сөзімен айтқанда, «бұзылған заманды түзетудің» жолын іздеді.
Ақынның «Әсемпаз болма әрнеге» - атты түрі мен мазмұны
Данышпан ақын Абай аталарың сендерге ертеңгі дүниенің кем-кетігін бүтіндетуші,
Сондықтан да ақын.
Сен де бір кірпіш дүниеге,
Кетігін тап та, бар қалан! - деп аталық әмір
«Ғылым таппай мақтанба» - жас үрпаққа деген аталық мейірден,
Ең ардақты мақсатың - ғылымды меңгеру дей тұра, бес
Дана үстаз бұл өсиет өлеңін жазарда көп ойланып, көп
Болмасаң да ұқсап бақ,
Бір ғалымды көрсеңіз.
Ондай болмақ қайда деп,
Айтпа ғылым сүйсеңіз.
Немесе
Сөзіне қарай кісіні ал,
Кісіге қарап сөз алма...
деген сияқты шексіз - кеңес беріп, жамандықтан сақтандырады. Бұл
Абайдың ағартушылық идеясы «Ғылым таппай мақтанба» өлеңінде айтылған ой
Ғылым таппай мақтанба... Адам болам десеңіз,-
деп келеді де, ғылым тауып, адам болу үшін не
Адам болам десеңіз.
Бес нәрсеге асық бол: Бес нәрседен қашық бол:
Бес асыл іс Бес дүшпан.
Талап, Өсек,
Еңбек, Өтірік,
Терең ой, Мақтаншақ,
Қанағат, Еріншек,
Рахым. Бекер мал шашпақ.
«Бес дұшпанға» бой алдырған өз замандастарының қылықтарын, «Дос жылатып
«Ғылым таппай мақтанба» өлеңіндегі «Адам болам десеңіз» қағидасы бір
«Бес асыл істің» бірінші бастаушысы - талап, «Талап әрбір
Кімде бар болса талап,
Отырмас ол бойын балап.
Жүрер, әрқайдан ізденер,
Алар өз сүйгенін қалап,-
деп талапты адамы
«Бес асыл істің» екіншісі -еңбек. Талап еңбектің нәтижесінде іске
Тәуекелсіз, талапсыз мал табылмас,
Еңбек қылмас еріншек адам болмас,-
деп, адам болудың негізгі шарты ерінбей еңбек етуде дейді
«Бес асыл істің» үшіншісі - терең ой. Талаптың бастауымен,
«Бес асыл істің» төртіншісі - қанағат. Қанағат-халық ұғымында аса
Сабырсыз, арсыз, еріншек. Көрсеқызар, жалмауыз,-
деп, қанағаттан айырылған, ашкөз замандастарының аса жағымсыз, ұяттан да,
Талаптың бастауымен еңбектеніп тапқан дүниеңді оймен орнына келтіресің, алайда
Көп адам дүниеге бой алдырған, Бой алдырып, аяғын көп
«Адам болам десеңіз» қағидасындағы «Бес асыл істің» бесіншісі-рахым, яғни
Ана тілі. 3 «а» сынып. Сабақтың тақырыбы:
«Адам болам десеңіз». Сабақтың мақсаты:
1. Білім беру - қазақ халқының ұлы ақыны Абай
Құнанбаевтың өмірімен және
шығармашылығымен таныстыру.
«Адам болам десеңіз» өлеңінің мәнін ашып, меңгерту, ой-өрісін кеңейту,
Дамытушылық -
қалыптастыру. Сөздік қорын молайтып ойлау,
көру, сезіну, қабылдау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік - жақсы
қылықтарды ажырата білуге, бойларына жақсы
қасиеттерді жинай білуге, өздігінен жетілуге
талпынған, жауапкершілік сезімі, парызы бар өнегелі тұлғаны тәрбиелеу.
Сабақтың түрі:
Жаңа білім беру. Сабақтың өткізілу әдіс-тәсілдері:
Ой шақыру әдісі, әңгімелеу, сұрақ-жауап, көрнекілікпен жұмыс, шығармашылық жұмыс,
Сабақтың құрал-жабдықтары мен көрнекіліктері:
Абайдың портреті.
Кітап көрмесі.
Плакаттар.
Карта
Үнтаспа
Оқулық
Тақта
Сабақ барысы:
I. Үйымдастыру кезеңі.
А) Сабаққа назарын аудару.
ә) Мақсатын хабарлау.
б) Қазір қандай сабақ екенін сұрау.
II. Үй тапсырмасын тексеру.
-Үйге қандай тапсырма беріліп еді? -Мақал-мәтел жаттау.
Оқушылардан жаттап келген
III. Үй тапсырмасын бекіту.
-Мақал-мәтел дегеніміз не? -Мақал-мәтелдің қандай түрлерін білесіңдер?
Яғни, балалар «Сөздің көркі мақал» деген аталы сөз бар.
Мақал-мәтелдер - ауыз әдебиетінің бір Тұрі. Мақал-мәтелге көбінесе ақыл-нақыл
ІҮ. Жаңа сабақ.
Абай туралы не білеміз? Оқушының өз ойын білу.
Зере
Ибрагим
болма әрнеге
Ғылым таппай мақтанба
ыс
Құнанбай
¥лжан
¥лы ақын
Жазғытұры
Әсемпаз
Үнтаспада «Көңіл тасқыны» күйі.
Балалар, біз бүгінгі сабақ барысында қазақ халқының ұлы ақыны
1. Кіріспе әңгіме. Картамен ұғындыру.
Қасқабұлақ Жидебай
^Семей
Абай - қазақ халқының ұлы ақыны, данышпан ойшылы. Абайдың
Абай Семей облысы Абай ауданының Шыңғыс тауының бауырындағы Қасқабұлақ
Абайдың әкесі Құнанбай бай адам болған. Абайдың анасы ¥лжан
Қос ана қазақтың ертегі, аңыз-жырларын көп білген. Абайға кішкене
білген.
Абай ауылында Ғабитхан деген татар молдасынан үш-төрт жыл сабақ
Абай 12 жасынан бастап өлең жаза бастайды. Өз өлеі-щеріне
Абай үлкен аудармашы Лермонтов, Пушкин, Крылов өлеңдерін қазақшаға аударған.
Абай атамыздың шығармаларындағы ең өзекті мәселе жастар мәселесі, оның
А. Құнанбаев - ұлы ақын. (1845-1904)
Семей, Қасқабұлақ ч
/
Ғабитхан молда
Ақын портреті /
Ахмет риза
медресесі
X Лермонтов Пушкин Крылов
Осы сызба нұсқа арқылы түсіндіремін.
Содан соң оқушыларды кітап көрмесіндегі Абайдың кітаптарымен, өлеңдері, шығармаларымен
Оқушылардың кітабын жапқызып ортадағы партада тұрып, жатқа, мәнерлеп айтып
2. Сөздік жұмыс:
Рақым - адамның өзге кісіге жасайтын жақсылығы, көмегі.
Қанағат - барға риза болу.
Бекер мал шашу - қолда бар дүниені, ақшаны, мал-мүлікті
«Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба...» - дегендегі орын деп отырғаны -
Бес жаман істе адамның бойындағы жағымсыз қасиеттерді сынға алады.
Өсек - біреуді сыртынан кінәлау, жала жабу, сөз тасығыштық
Өтірік - бұған өтірік сөзді шын деп ант еткен,
Мақтаншақтық, даңғайлық.
Ондай адамдар өзін мақтануды сүйетін, басқалардың алдында білімді, жағымды
Адам бойына біткен жаман қылықтардың ең жағымсызы еріншектік (мысал
Бекер мал шашу - қолда бар қаржыны, мал-мүлкін дұрыс
Ал осы жаман әдеттерден аулақ болу үшін қазақ халқы
3. Шығармашылық жұмыс.
Плакаттағы сөздерді дұрыс пайдаланып мақалды жазу.
Өрге баспас сөз өтірік.
(Өтірік сөз өрге баспас)
Түбі - қорлық ұрлық, ұрлық.
(¥рлық, ұрлықтүбі - қорлық).
Ертеңі таусылмас еріншектің.
(Еріншектің ертеңі таусылмас).
Жалқау жатады, белшеден қарызға батады.
Ал жаман қасиеттерге қарама-қарсы Абай атамыздың өлеңіндегі бес жақсы
Талап - талаптың ішіндегі ең негізгісі - бұл бір
Еңбек - Абайдың пікірінше ерінбей еңбек еткен кісінің жетпейтін
(Оқушының пікірін білемін сөйлетемін.)
Терең ой - адамды барлық жан-жануардан айырып Тұрған екі
Нағыз адам өткен - кеткеніне қорытынды жасап, келешекке үмітпен
Қанағат - барға риза болу, місе тұту. «Әке мен
Рақым - адамның өзге кісілерге жасайтын жақсылығы, мейірімі, көмегі.
4. Дәптермен жұмыс.
Осы бес жаман қасиет пен бес жақсы қасиетті дәптерлеріне
5. Кітаппен жұмыс.
«Адам болам десеңіз» өлеңін оқушыларға мәнерлеп оқытамын.
Ү. Қорытынды.
Жаман қасиеттерден ада болып, жақсы қасиеттерді бойымызға сіңірсек болашақта
Сұрақтармен жұмыс жүргіземін. Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда
Адам болам десеңіз
ғ
1 Г
Бес асыл іс
Бес дұшпан
ү
1 г
Талап Еңбек Терең ой Қанағат Рахым
Өсек Өтірік Мақтаншақ Еріншек Мал шашпақ
Жүрек
Ақыл ч
/ Қайрат
\
/
Білім
Адам болуға кері әсер ететін қандай қасиеттерді білесіі-ідер?
Оқушылар жауап бере отырып, адам бойындағы жаман қасиеттерді
атап табады.
Ал адам болу үшін қандай қасиеттерді бойға сіңіру керек
екен?
Осы сұраққа да жауап бере отырып сызбадан адам бойындағы
А. Құнанбаев былай деген:
Үш - ақ нәрсе адамның қасиеті: ыстық, қайрат, нұрлы
Осы үшеуінің басын қосып, оны үлкен күшке айналдыратын ғылым.
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей үста, сонда толық боласың, елден
ҮІ. Үйге тапсырма.
Өлеңді мәнерлеп оқы.
Өлеңнің өзіңе ұнаған жолдарын жаттап ал.
4-сыныпта ана тілі оқулығына ақынның 38-сөзінен мына үзіндісі келтірілген.
Отыз сегізінші сөз
Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан
Әуелі - надандық, Екіншісі - еріншектік, Үшіншісі - залымдық.
Надандық - білім-ғылымның жоқтығы. Дүниеден ешнәрсені оларсыз біліп болмайды.
Еріншектік - күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық,
Залымдық - адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса,
Түсінік
Данышпан ойшыл: адам баласы үш нәрседен 1) надандықтан 2)
Білім - ғылымсыз адам ешнәрсенің байыбына, мәніне түсінбейді, демек
Еріншек ештеңені үйренбейді, яғни қолынан түк келмейді. Демек, нағыз
Залымның адам баласына жаны ашымайды. Демек, оны адам хисабына,
ІІ-Тарау.
2.1. Абай шығармаларын меңгерту арқылы пәнаралық
байланысты жүзеге асыру
Пәндерді бір-бірімен байланыстыра оқыту оқушыларға жүйелі білім берудің тиімді
Демек, оқушының әдеби шығармаларының табиғатын терең, жан-жақты түсініп, одан
Оқушыларды шығармашылық ізденіс пен көркем шығарманы мәнерлеп айтып үйренеді.
Пәнаралық байланыс жайлы жазылған әдістемелік құралдар аз, санаулы ғана,
Көбіне ана тілі мен қазақ тілінің байланысы сөздік жұмыстарын
Оқушылар бойына әсемдік сезімін дарытып, әстетикалық сезімдерін оята отырып,
4-сыныпта Абайдың "Күз" өлеңін қазақ тілі сабағымен былай байланыстырдым.
Сабақтың кіріспе бөлімінде "Күз" суреті бойынша қысқаша әңгіме өткіздім.
Осыдан кейін өлеңді өзім мәнерлеп оқып беремін. Сонан соң
Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан,
Күз болып, дымқыл тұман жерді басқан...
Жасыл шөп, бәйшешек жоқ бұрынғыдай
Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп,
Жапырағынан айрылған ағаш, қурай.
Күзеу тозған, оты жоқ, елдің маңы,
Тұман болар, жел соқса, шаң-тозаңы.
Оқушылардан өлеңдегі күздегі бұлт, ағаш, қурай, тұман күзеу елдің
Оқушылар бұл сөздердің зат есімдер екенін, оларды сұр, түсі
Бұлар сөз табынан сын есім екенін, бірақ жай сын
Мысалы; "Қайыршы шал - кемпірдей түсі кеткен ағаш қурай"
Осыдан кейін оқушыларға өздік жұмыс бердім. Өлеңде күзді бейнелеп
Қайназаров деген оқушы былай әңгімелеген: "Күзде аспады сұр бұлт
Біреу малма сапсиды, салып иін,
Салбыраңқы тартыпты жыртық киім.
Енесіне иіртіп шуда жібін,
Жас қатындар жыртылған жамайды үйін.
Қай ауылда көрсең де жабыраңқы,
Күлкі -ойын көрінбейді, сейіл - серуен,
Кемпір -шал құржаң қағып, бала бүрсең,
Көңілсіз қара суық қырда жүрсең.
Кемік сүйек, сорпа -су тимеген соң,
Үйде ит жоқ, тышқан аулап қайда көрсең.
Осы жолдардағы малма сапсу, қара суық, шуда жіп, кемік
Қара суық, көңілсіз, жаздағыдай ойын-күлкі жоқ, балаларда шулап ойнамайды.
Оқушылардың назары "Күз" өлеңіндегі бейнелі сөздерге, тіркестерге аударылғанмен, оның
Сондай-ақ, 4-класта Абайдың "Қыс" өлеңі оқытылады. Бұл өлеңді өткен
1. Өлеңдегі теңеу, балау мағынасында қолданылған сөздерді
табыңдар!
Ақ киімді, денелі, ақ сақалды, соқыр мылқау
сөйлемнің қандай мүшесінің қызметін атқарып тұрғанын тапқызуға
болады. (анықтауыш).
"Кейіпкер" - деген сөздің синонимді сыңарын таптыру
(кейіпкер, қаьарман, герой).
Өлеңде ауыспалы мағынада қолданылып тұрған сөздерді
анықтау. (ақ киімді, денелі, ақ сақалды, соқыр, мылқау, кәрі
Берілген ауыспалы мағыналы сөзді қатыстырып өлеңді
мазмұндап, әңгімелетуге болады.
Міне, осындай тапсырмалар арқылы қазақ тілі грамматикасындағы сөздің тура
Ана тілі сабағында берілген көркем тексті инсқенировкаға (сахналық көрініске)
Қақаған қыстың алғашқы сәті. Айналаны тұтас жапқан аппақ қардың
Ол салымдағы жылы илеуінде жинаған азығы (дән) мол, тамағы
Шегіртке жығыла - сүріне келе құмырсқаның аяғына бас иеді.
-Қарағым жылыт, тамақ бер, Жаз шыққанша асыра - дейді.
Ала жаздай, қылмап па ең?
Шегіртке өзінің құмырсқадай еңбекқор, шаруашыл еместігін мойындай, бәсең дауыспен:
Мен өзіңқей шаруашыл,
Жұмсақ илеу үйлі ме.
Көгалды қуып, ән салып,
Өлеңнен қолым тиді ме? Құмырсқа кекесінді дауыспен:
Қайтсін қолы тимөпті,
Өлеңші, әнші есіл ер.
Ала жаздай ән салсаң,
Селкілде де билей бер.
Мұнан оқушыға мынадай тапсырма бердім.
1). Мәтіндегі автор сөзін табу;
2). Оқиға болған мезгіл - мекен жайын суреттеген жолдарды
3). Жыл мезгілдерін рет - ретімен жүйелеп жаз!
Бұл мысалдың негізгі түйіні - сауықшыл, жалқау, іске қырсыз,
Қайтсін қолы тимепті,
Өлеңші әнші, есіл ер,
Ала жаздай ән салсаң,
Сөлкілде де билей бер!
Автордық айтайын деген негізгі ойы да осы шумақ арқылы
Сонда оқушылар былай орындайды.
I. көрініс.
Жаз. Көгал, айнала қалың шөп. Соларды аралап ән салып,
II. Көрініс.
Жер беті сарғайған. Күн суық, жаңбыр жауып тұр. Тоңған,
Бұндай жұмыс яғни, сурет-көрініс жасатып үйрету арқылы, көркем мәтіннің
2.2. Бастауыш сыныпта Абай шығармаларын оқыту арқылы берілетін тәрбие
Абайдай ұлы адамның өз бойындағы ақындық қасиетін халықты тәрбиелеуге
Онда - тақпақ айтқызу, ақын әндерін орындату, шығармаларынан сахналық
Қазіргі жастар, мектеп оқушылары т.б. барлығынан есіл-дерті мал табу,
1 - сынып оқушыларының Абайдың сөзімен айтсақ "білсем екен,
Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба...
Ғалым болмай немене
Балалықты қисаңыз?
Болмасаң да ұқсап бақ,
Бір ғалымды көрсеңіз.
Ондай болмақ қайда деп,
Айтпа ғылым сүйсеңіз...
Міне, осындай мазмұндағы өлеңдерінен, қара сөздерінен үзіндіні тәрбие сағаттарында
2-сынып оқушыларының бойына тәрбиелік жұмыста Абай шығармаларын пайдалану тәртіпке
Түбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып білім алған.
Би болған, болыс болған өнер емес,
Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған - деген өлең жолдарын
Әрине, екінші сыныпта ақынның басқа да өлеңдері мен қара
3-сынып
3-сыныпта алдыңғы сыныптағыларды пысықтай отырып жаңа сатыға көтеру, мұнда
Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,
Еңбегің мен ақылың екі жақтан,-
деген өлең жодарымен қатар өзіне сену деген не? Ақыл
Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық білуге.
Артық ғылым кітапта,
Ерінбей оқып көруге, -деген.
Мұнымен қатар:
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашапақ.
Бес дұшпаның білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рахым, ойлап қой
Бес асыл іс көнсеңіз,
- деген үзінділерді сөзсіз жаттауға беруге болады.
Өзіне сенуге тәрбиелеу әр баланың өз басына көңіл бұрады.
4-сынып
4-сыныпта оқу ғылым тақырыбы жалғасады. Сонымен қатар, бұл жерде
Көптің аузын күзетсең күн көрмейсің, Өзіңді-өзің күзет, кел шырағым...
Ойға түстім толғандым
Өз мінімді қолға алдым.
Мінезіме көз салдым,
Тексеруге ойландым...
Осыншама ақымақ болғаным
Көрінгенге қызықтым
Ғаділетті жүректің
Әділетін бұзыппын
Ақыл менен білімнен
Әбден үміт үзіппін...
деген үзіндіні жаттаумен бірге, тәрбие сағатында талдап түсіну керек.
Қорытынды
Абай Құнанбаев шығармашылығы, өмірбаяны, туған жер, өскен ортасы жайлы
Абайды бір заман жапсарлас жатқан елдер дана кісі, қара
Абай есімі құрметпен әрі таңырқаныспен аталды.
Ұлттық кемеңгер, философ Абайдың үлкен тағылымға толы
нақыл сөздерін кітапқа енгізу, жастарға жаттатқызу жеткіліксіз. Ақын сөздері
«Сен де бір кірпіш дүниеге,
Кетігін тап та бар қалан», - деген ұлы
Абай сынды ақынның қадірін білмеу қазақ халқының зор кемшілігін
Сондықтан, Абайдың аты жоғалуы, мұнан кейінде шығатын Абайлар сондай
Әдебиетіміздің негізіне қаланған кірпіш Абай сөзі. Абай аты болуы
Бәлкім, мұнан кейін Абайдан үздік, артық ақындар жазушылар шығады,
Ақынның мерей тойы бүкіл ЮНЕСКО бойынша тойлануы да қазақ
Абай - халқымыздың мақтанышы ғана емес, біздің ұлттық ұранымыз,
Олай болса бастауыш сыныптан бастап Абайдың шығармаларын жан-жақты талдап
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Ана тілі оқулығы 1-4 сынып. Алматы, 2001ж.
Асқарбаев А. Кластан тыс оқыту методикасы. Алматы, 1992ж.
Ахметов Ә. Қазақ балалар әдебиеті кітапханасы - Алматы, 1992ж.
Ахметов 3. Абайдың ақындық әлемі. Алматы: Ана тілі. 1995ж.
Абай. (Ибрахим Құнанбаев)
Өлеңдер поәмалар. І-ші том. Алматы: Жазушы, 198бж.
Абай. (Ибрахим Құнанбаев)
Өлеңдер поәмалар. ІІ-ші том. Алматы: Жазушы, 1986ж.
Абай. Қалың елім қазағым: өлеңдер. Алматы: Атамұра. 2002ж.
Абай. Қалың елім қазағым: шығармалар. Алматы: Жалын, 1995ж.
Абай. Қара сөз. /Қаз аударған К. Серикбаева., Ю. Кузнеқова/.
Семей: Межд. клуб Абая. 2001 ж.
Әбдіғазиев Б. Асыл арна: Абай дәсТұрі және Шәкәрім. Алматы:
Қазақ университеті. 1992ж.
Әуезов М. Абай Құнанбаев: Монографиялық зерттеулер мен
мақалалар. Алматы: Санат, 1995ж.
Әуезов М. Абайтану дәрістері. Алматы: Рауан, 1994ж.
Әуезов М. Абайтану дәрістерінің дерек көздері. Оқу құралы.
Алматы: Санат, 1997ж.
С. Бақтыгереев «Абайды оқы, таңырқа». А., Ана тілі, 1993ж.
Досжан Д. Абай айнасы: Ғұмырнамалық зерттеу - әссе. Алматы:
Қазақстан, 1994ж.
Жұмақаева Б.Д. Абай Құнанбаев шығармаларын 5-8 сыныпта
оқыту методикасы. Автореферат. Алматы: 2003ж.
Есламғалиұлы. Жүрегімнің түбіне терең
Жазушы, 1995ж.
Керімбаев Н, Жандыбаев
ескермедім: Абай шығармаларын оқыту мәселелері.
Рауан, 1995ж.
Құнанбаев Т. Әкем Абай туралы. Алматы: Ана тілі, 1993ж.
Құнанбаев А. Сен де бір кірпіш дүниеге... Абай туындыларының
мектепке арналған хрестоматиясы. 1994ж.
Құнантаева К., Халитова I. Абай мұрасы және мектептегі тәрбие
жұмыстары. Алматы: 2001ж.
Мырзахметұлы М. Ғалым Абай туралы. Алматы: 2001ж.
Мырзахметов М. Түркістан Тараз қаласы. Абай туралы. Алматы:
2002ж.
Мырзахметов М. Абай және Шығыс. Алматы: Қазақстан, 1994ж.
Мырзахметов М. Абайдың адамгершілік мұраттары. Алматы:
Рауан 1993ж.
Мырзахметов М. Абайтану тарихы. Алматы: Ана тілі, 1994ж.
Мырзахметов М. Абайды оқы, таңырқа. Алматы: Ана тілі, 1993ж.
Мұхамедханов X. Абай мұрагерлері. Алматы 1995ж.
Мұханов С. Жарық жұлдыз: Абай Құнанбаевтың шығармалары
туралы. Алматы: 1995ж.
Сарғожаев Н. Сен де бір кірпіш дүниеге. Алматы: 1990.
ЫсмағұловЖ. Абай: ақындықтағылымы. Алматы: Ғылым, 1994ж.