ЖОСПАР
Кіріспе 1
Тәуекел мәні, функциялары және жіктелуі 3
Тәуекел мәні және функциялары 3
1.2 Кәсіпкерлік тәуекелдердің жіктелуі 6
2.1 Кәсіпорынның қызметін және техника-экономикалық көрсеткіштерін талдау 18
2.2 Кәсіпорын қызметінің тәуекелін бағалау 18
3.Тәуекелдікті төмендету жолдары 26
Қорытынды 36
Кіріспе
Нарықтық қатынастар жағдайында экономикалық тәуекелді бағалау және есептеу
Басқарушылық шешімдердің көбісі тәуекелділік жағдайында қабылданады және оны
Бизнес әлемінде сәттілік шешуші түрде кәсіпкерлік қызметтің таңдаған
Тәуекелсіз бизнес мүмкін емес. Тәуекелдің күшеюі – кәсіпкерлік
Нарықтық қатынастар жағдайында өмір сүру үшін техникалық жаңашылдықтарды
Осыдан мынадай шешімге келуге болады – кәсіпкер тәуекелдіктен
Кәсіпкердің ең маңызды мінез-құлық ережелерінің бірібылай: «Тәуекелден қашпау,
Жоғарыда айтылғаннан осы курстық жұмыстың негізгі міндеттері мен
қазіргі заманғы экономикалық фактордың сипаты ретінде тәуекелді есепке
тәуекелді ескеретін экономика-математикалық модельдерді пайдалану, талдау және құрастыру
шешім қабылдау кезінде экономикалық тәуекелді өлшеу және моделдеудің
тәуекелді төмендету жолдарын анықтау және оны іс жүзінде
Курстық жұмыстың құрылымына келетін балсақ, бірінші бөлімінде –
Тәуекел мәні, функциялары және жіктелуі
Тәуекел мәні және функциялары
Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекел табиғи түрде менеджментпен, оның барлық
Экономикалық ортада тәуекел әрдайым орын алса да, ол
Әдетте тәуекелді ресурстардың немесе табыстың шығынына әкеліп соғатын
Егер шаруашылық тәуекел тек теріс нәтижелермен байланысты болса,
Нарықтық экономика жағдайындағы тәуекел – кәсіпкерліктің маңызды элементі.
Саяси және экономикалық тұрақсыздық жағдайында тәуекелділік дәрежесі бірталай
Тәуекелділік - бұл жоспарларды іске асыру және кәсіпорын
Ынталандырушы функциясының 2 аспектісі бар: конструктивті және деструктивті.
Қорғаушы функциясының да 2 аспектісі бар: тарихи-генетикалық және
Тәуекелге тән сипаттың қатарынан мыналарды бөліп көрсетуге болады:
қайшылықтылық;
баламалылық;
белгісіздік.
Қайшылықтылық бір жағынан, тәуекел қоғамдық техникалық прогресті жеделдететіндіктен,
Баламалық шешімнің екі немесе бірнеше мүмкін нұсқаларын таңдаудың
Тәуекелдіктің болуы белгісіздікпен тікелей байланысты. Ол пайда болу
1.2 Кәсіпкерлік тәуекелдердің жіктелуі
Экономикалық тәуекелдердің жіктелуінің әртүрлі нұсқалары тәуекелділік ретінде қабылданатын
- тұтынушылық таңдау мен мінез-құлық еркіндігі (тұтынушылық тәуекелділік);
- кәсіптік қызметтің таңдау еркіндігі (кәсіптік қызмет тәуекелдігі);
- кәсіпкерлік еркіндігі (кәсіпкерлік тәуекелділік);
- нарықтың барлық қатысушыларының рационалды мінез-құлқы, яғни олардың
- нарықтың барлық субъектілері шектеулі ресурстарды тиімді пайдалануға
Тәуекелділіктерді әртүрлі белгілері бойынша жіктеуге болады: пайда болу
1.1-кесте. Кәсіпкерлік тәуекелдіктердің түрлері
Жіктелу белгілері Тәуекелдік түрлері Тәуекелдіктің сипаттамасы
1 2 3
Пайда болу табиғаты Субъективті (кәсіпкердің жеке басымен байланысты)
Объективті Ақпараттың жеткіліксіздігі; апаттар; инвестициялаудың, салық салудың, несиелеу
Мәселенің шешілу кезеңіне байланысты Шешім қабылдау кезеңінде Ақпараттың
Шешімді іске асыру кезеңінде Дұрыс шешімді іске асырудағы
Масштаб бойынша Жергілікті, жеке өндіріс деңгейінде Жеке фирмалардың
Салалық Саланың ерекшелігімен байланысты тәуекелдік
Аймақтық ҚР-дың, елдің экономикалық аймақтарының субъектілерінің территориясы деңгейінде
Ұлттық Кәсіпкерлікті макроэкономика (салық салудағы, несиелеудегі, заңдардағы, саясаттағы
Халықаралық (еларалық) әлемдік нарық коньюктурасындағы өзгерістермен, елдер арасындағы
Пайда болу ортасына байланысты Сытрқы Экономикалық саясаттағы, өндірістің
Ішкі Кәсіпорынның мамандануымен байланысты тәуекелдіктер: өндірістік, қаржылық, сақтандыру.
Сақтандыру мүмкіндігі бойынша Сақтандырылатын Сақтандырушылардың тәуекелін өзіне алатын
Сақтандырылмайтын Деңгейін бағалау мүмкін емес форс-мажорлы тәуекелдер, сондай-ақ
Кәсіпкерлік қызмет түрі бойынша Қаржылық Фондтық нарықтағы тәуекелдік:
Заңдық Заңдардағы кенет өзгерістермен және заң шығаратын актілердің
өндірістік өндірістегі мәжбүр болатын үзілістермен, өндірістік қорлардың істен
Коммерциялық Нарық коньюктурасының және басқа да коммерциялық қызметтердің
Инвестициялық Инновациялық қызметтегі, инвестициялық ортадағы күтпеген жағдайлармен, белгісіздіктермен
Сақтандыру Сақтандыру қорын құру, басқару, сондай-ақ меншік мүлікті,
Инновациялық Инновациялық ортадағы белгісіздіктерден туындайтын (инновациялық идеяның туындауынан,
Әртараптандыру мүмкіндігі бойынша Жүйелі Кәсіпкерлік қызметтің белгілі бір
өзіндік Берілген қызметтік ортада нақты операциядан кәсіпкерлік табыс
Мүмкіншілік деңгейі бойынша Минималды Есепті көрсеткіш табыстың 0-25%
Жоғары Есепті көрсеткіш табыстың 25-50%-дан жоғары болмайтын жоғалтулар.
Критикалық Есепті көрсеткіш табыстың 50-75%-ға дейін жоғалтулар.
Жіберуге болмайтын Мүмкін болатын жоғалтулар жеке құралдар мөлшеріне
Тәуекелдің ғылыми негізделген жіктелуі олардың әрқайсысының жалпы жүйедегі
Таза тәуекел теріс немесе нөлдік нәтиже алу мүмкіндігін
Спекулятивті тәуекелдер оң және теріс нәтиже алу мүмкіндігімен
Пайда болуының негізгі себептеріне (базисті немесе табиғи тәуекел)
Табиғи-жаратынды тәуекелдерге табиғи апаттарға байланысты тәуекелдер (жер сілкінісі,
Экологиялық тәуекелдер – қоршаған ортаның ластануымен байланысты тәуекелдер.
Саяси тәуекелдер мемлекеттің қызметімен және елдегі саяси жағдайлармен
Транспорттық тәуекелдер – көлікпен жүк тасымалдаумен байланысты тәуекелдер.
Коммерциялық тәуекелдер қаржылық-шаруашылық қызмет процесінде жоғалту қаупін сипаттайды.
Мүліктік тәуекелдер кәсіпкердің мүлкін ұрлату, диверсия, немқұрайлық, техника
Өндірістік тәуекелдер – айналым немесе негізгі қорлардың бұзылуымен
Саудалық тәуекелдер төлемдер бөгелісінің тауарды тасымалдау кезінде төлеуден
Қаржылық тәуекелдер қаржылық ресурстардың, яғни ақша қаражаттарының жоғалу
Инфляциялық тәуекел – инфляция өскенде алынған ақшалай табыстар
Дефляциялық тәуекел –дефляция өскенде бағалар деңгейі төмендейді, кәсіпкердің
Валюталық тәуекелдер – сыртқы экономикалық, несиелік және басқа
Өтімділік тәуекелдері –құнды қағаздарды немесе басқа да тауарларды
Инвестициялық тәуекелдерге кіреді: табыстан айырылу тәуекелі, пайдалылықтың төмендеу
Табыстан айырылу тәуекелі –қандай да бір шараны (мысалы,
Пайдалылықтың төмендеу тәуекелі несиелер, салымдар және портфельдік инвестициялар
Пайдалылықтың төмендеуі тәуекеліне пайыздар мен несиелік тәуекелдер кіреді.
Пайыздық тәуекелдерге инвесторлардың акция бойынша дивидендтердің, облигация, сертификаттардың
Несиелік тәуекел- қарыз алушының кредиторға тиесілі пайызбен негізгі
Несиелік тәуекел сондай-ақ тікелей қаржылық тәуекелдердің бір түрі
Биржалық тәуекел биржалық келісімдерден болатын жоғалтулар қаупін білдіреді.
Селективті тәуекелдер – капитал салудың түрлерін, инвестициялық портфельді
Банкротқа ұшырау тәуекелі – кәсіпкердің капитал салуды дұрыс
Кәсіпорынның техника-экономикалық көрсеткіштерін талдау және тәуекелін бағалау
№ Көрсеткіштер өлш. бірл 2004 ж. 2005 ж.
+;- %
1 Өткізілген өнімнен түскен табыс мың тг 511078
2 Өткізілген өнімнің өзіндік құны мың тг 421861
3 Жалпы табыс мың тг 89217 180756 91539
4 Кезең шығындары мың тг 42636 120771 78135
5 Негізгі қызметтен түскен табыс мың тг 46581
6 Негізгі емес қызметтен түскен табыс мың тг
7 Салық салынғанға дейінгі жиынтық табыс мың тг
8 Таза табыс мың тг 28605 41348 12743
9 Өткізілген өнімнің 1-теңгесіне келетін шығындар тг 0,9
10 Өнім рентабельдігі % 6,2 5,6 -0,6 -
11 Сату рентабельдігі % 5,6 5,2 -0,4 -
12 Өндіріс рентабельдігі % 1,9 2,2 0,3 -
13 Негізгі қордың орташа жылдық құны мың тг
14 Қор қайтарымдылығы тг 0,9 1,2 0,3
15 Қор сиымдылығы тг 1,13 0,8 -0,33
16 Айналым құралдарының орташа жылдық құны мың тг
Кестені қарастырсақ 2 жылдағы мәліметтер арасында біршама айырмашылықтар
1-көрсеткіш - өткізілген өнімнен түскен табыс 2004 жылы
2-көрсеткіш - өткізілген өнімнің өзіндік құны базалық жылда
3-көрсеткіш – жалпы табыс 2004 жылы 89217мың теңге
4-көрсеткіш – кезең шығындары ағымды жылы базалық жылға
5-көрсеткіш - негізгі қызметтен түскен табыс 2004
6-көрсеткіш - негізгі емес қызметтен түскен табыс
7-көрсеткіш – салық салынғанға дейінгі жиынтық табыс 2004
8-көрсеткіш – таза табыс 2004 жылы 28605 мың
9-көрсеткіш - өткізілген өнімнің 1 теңгесіне келетін шығындар
10-көрсеткіш - өнім рентабельділігі 2004 жылы 6,2 пайыз
11-көрсеткіш – сату рентабельділігі 2004 жылы 5,6 пайыз
12-көрсеткіш - өндіріс рентебельділігі 2004 жылы 1,9
13-көрсеткіш – негізгі қордың орташа жылдық құны 2004
14-көрсеткіш – қор қайтарымдылығы 2004 жылы 0,9 теңге
15-көрсеткіш – қор сиымдылығы 2004 жылы 1,13 теңге
16-көрсеткіш – айналым құралдарының орташа жылдық құны 2004
2.1 Кәсіпорынның қызметін және техника-экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.2 Кәсіпорын қызметінің тәуекелін бағалау
Тәуекелді талдауға тәуекел аспектілері бойынша мәліметтерді жинау және
Тәуекел аспектілері бойынша мәліметтерді жинау және өңдеу –
Осы кезеңде алынған ақпарат дәйекті, сапалы толыққанды және
Мұндай ақпараттың көзі болып өткен шақтағы осындай жобаның
Сапалық талдауға жатады: тәуекел себептері мен көздерін, кезеңдер
Сапалық талдау үрдісінде тек жобаға қауіпті барлық тәуекелдерді
Сапалық талдау нәтижелері сандық талдауды іске асыру үшін
Сапалық талдау және тәуекелдерді сандық анықтауды және жобаның
Сандық талдау үрдісінде жобаны іске асыру кезінде кәсіпкер
Статистикалық әдісте берілген немесе осыған ұқсас өндірістегі табыстар
Эксперттік әдісте тәжірибелі кәсіпкерлер мен мамандардың ойларын өңдеу
Мынадай мысал арқылы эксперттік әдісті талдайық.
Мысал. Бірінші приоритет үшінші приоритеттен 4 есе салмақтырақ
2.2-кесте. Бизнес-жоспарды іске асыру тәуекелдері
Тәуекелдер Si, i=1,n Табысқа теріс әсері Приоритет тобы
S1 – ЖЖММ-ға бағаның өсуі
S2 – машиналар паркінің ескіруі
S3 – айналым құралдарының жетіспеуі
S4 – инфляция нәтижесінде күтілмеген шығындар Бағаның өсуінен
Жөндеу жұмыстарына шығынның өсуі
Айналым құралдарын толықтыру нәтижесінде табыстың азаюы
Қарыз қаражаттарының көлемінің өсуі
Q1
S5 – жергілікті биліктің қарым-қатынасы
S6 – еңбек ақының жеткіліксіз деңгейі
S7 – кадрлардың квалификациясы
S8 – тұтынушылардың төлем қабілеті
S9 – салықтың өсуі Олардың шарттарын орындау
Кадрлардан айырылу
Ырғақтылықтың төмендеуі, авариялардың көбеюі
Табыстың төмендеуі
Таза табыстың азаюы
Q2
S10 – құрамдардың уақытылы жеткізілмеуі
S11 – мердігердің абыройсыздығ
S12 – жабдықтаушыларға тәуелділік, баламаның болмауы
S13 – жоба-ізденушілік жұмыстардың жеткіліксіздігі
Қуаттарды енгізу мерзімінің ұзаруы
Бағаның өсуінен табыстың азаюы
Құрылыс құнының өсуі, қуаттарды енгізу мерзімінің ұзаруы
Q3
2.3-кесте. Тәуекелдің пайда болу ықтималдығы
Тәуекелдер Эксперттер Орташа ықтималдық, Pi
Бірінші Екінші Үшінші
S1
S2
S3
S4
S5
S6
S7
S8
S9
S10
S11
S12
S13 85
80
70
70
50
40
30
30
25
15
15
10
5 80
85
75
65
45
35
35
35
30
15
10
5
11 80
75
80
70
45
40
40
30
35
15
10
10
5 82
80
75
68
47
38
35
32
30
15
12
8
7
Мысалда 3 эксперттің ойы қолданылды. Келесі ережелер бойынша
1-max/Ai-Bi/