Мазмұны:
Кіріспе. ______________________________3 –10 бет
І тарау. Қытай тарихнамасы._______________11-16 бет
ІІ тарау. Мұсылмандық тарихнама.__________17-28 бет
ІІІтарау. Қарлық ру-тайпалары түркі
тілінде жазылған әдебиеттерде._________29 –56 бет
Қорытынды.______________________________57-59 бет
Пайдаланған әдебиеттер мен
сілтемелер тізімі._________________________60-63 бет
КІРІСПЕ
Бүгінде Қазақстан өз тарихында күрделі бетбұрыс кезеңін басынан кешіріп
Қазақстанның оңтүстік және шығыс аудандарында қарлықтардың иелігінде болған мекендер
Сонымен қатар қарлықтар қоғамын зерттеу көшпелілер мен отырықшылдықтағы елдердің
Қарлықтардың тарихын зерттеу көшпелілердің ортағасырлық қалалардың гүлденуі мен өміршеңдігіне
Бітіру жұмысының деректік негізі: Тақырыптың деректік негізіне келсек, көптеген
Жазба деректерден қарлықтар үшін көне түркі руналық жазулар, қытай
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі: Ортағасырлық қарлықтар тарихының күрделілігі осы
Біз қарастырып отырған кезең бойынша қарлықтар туралы монографиялық еңбектер
Араб, қытай деректерін пайдалана отырып, шығыстанушылар Н.Я.Бичурин, В.В.Григорьев және
Қарлықтарды зерттеуде маңызды кезең ХХ ғасырдың алғашқы жартысы болды.
Қарлықтардың тілін зерттеуде А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, А.К. Бороков, Н.А.Баскаков/4/, ал
Қазақстандық тарихшылардан қарлықтар туралы ғылыми мақалалар жазған Б.Е.Көмеков/6/ Онда
Моңғол шапқыншылығы дәуірінде құрылған Шыңғыс империясына қызмет еткен
Қарлықтар мәселесін зерттеуде шетелдік авторлар көрнекті орын алады. Олардың
Сонымен бірге Л.Н.Гумилев, К.Шаниязов, С.Г.Кляшторный/10/, А.Г.Малявкин/11/, О.Караев/12/, К.М.Байпақов, О.Исмагулов,
Бұл мәселені зерттеудің жаңа кезеңі Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейінгі
Бітіру жұмысының теориялық- әдістемелік негізі және зерттеу әдістері: Бітіру
Мәселені қарастырудың әдістемелік негіздері үш кезеңнен өткізілді. Бірініші кезеңде
Бітіру жұмысының негізгі зерттеу әдісі салыстырмалы- тарихи әдіс болып
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазақ халқының қалыптасуында өзіндік
Жоғарыда айқындалған мақсатқа байланысты алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
Қарлұқ мемлекеті жайлы қытай авторларының, жылнамаларының мәліметтерін келтіре отырып,
Орта ғасырлық Қазақстан раихына байланысты бірден- бір бай деректік
Түркі халықтарының ауызекі тарихнамасы мен ХІ–ХІІІ ғасырларда өз еңбектерін
Бітіру жұмысы кіріспе, қорытынды бөлімнен, 3 тараумен қатар пайдаланған
І тарау. Қытай тарихнамасы
Б.з.б. ІІ ғасырдан бастап Қазақстан тарихын зерттеуде қытай деректемелері
Әулеттік тарих ішінде Қазақстан мен Орта Азия халықтары ішінде
“Шицзиденң кейін “Ежелгі Хань тарихың (“Цянь Ханьшуң) келеді, оны
Хань әулеті билік еткен кезеңде (б.з.б. ІІғ.-б.з.ІІғ) Жібек жолының
Жібек жолының толысып гүлденуі Қытайда Тан әулеті билік еткен
Орталық Азия саясатшыларының жазбалар жанры Тан әулеті билеген кезеңде,
Батысқа саяхат жасаушылардың жолжазба жанры монғол дәуірінде толыға түсті,
Ертедегі және орта ғасырлардағы қытай деректемелері, сыңаржақ болғанына қарамастан,
Жазбаша деректемелерде қарлұқтар туралы алғашқы хабарлар қытайдың Суй әулетінің
“Таншуң деректері бойынша, VІІ ғасырдың ортасында қарлұқтар құрамына үш
ІІ тарау. Мұсылмандық тарихнама
Қарлық қағанатының тарихының көптеген өзекті мәселелері мұсылман тарихнамасында тамаша
Қазақстан тұрғындары туралы ең ертедегі мәліметтер арабтардың классикалық тарихи
Араб Тамим ибн Бахрдың солтүстік-шығыс Қазақстандағы Ертіс аңғарында жатқан
Нақ сол ІХ ғасырда араб тілді географиялық шығармаларда да
Араб географиялық әдебиетінің ең гүлденген шағы – Х ғасыр.
ХІІІ ғасырда Сирия ғалымы Якут “Елдер тізбесің деген географиялық
Хорезмнен шыққан араб тілді тарихшы, ең соңғы хорезмшах Жалал
Араб-парсы деректемелері бойынша, Жетісудағы қарлұқ бірлестігі көптеген ру-тайпа топтарынан
Әл-Марвазидің деректері бойынша, қарлұқтардың тайпалық құрамына тоғыз тайпа: үш
Қарлұқ конфедерациясына түркі тілдес көшпелі және жартылай көшпелі әр
Қарлұқтар монғолоидтік белгілердің болмашы қоспасы бар европеоидтік антропологиялық тұрпатқа
Әл-Масуди түріктердің ішінен қарлұқтарды бөліп көрсетіп, олар “неғұрлым әдемі,
Қарлұқтардың қоныстануы. Қарлұқ тайпалары ҮІІІ-Х ғасырларда Жоңғар Алатауынан Сырдарияның
Қарлұқ топтарының бірі ІХ ғасырдың бас кезінде Отырар (Фараб)
Қарлұқтардың кейбір топтары Шаш және Испиджаб аймақтарын мекендеді. Ибн
Қарлұқ тайпалары Талас аңғарында тұрды. Тараздың оңтүстігіне қарай 5
Тарихи-географиялық деректер қарлұқтар мен оғыздар Тараз-Испиджаб-Фараб арлығын бірлесіп мекендеген
Қарлұқтар Тараздың шығыс жағында да мекендеді. Мұнда олардың қарауында
Ордудың қарлықтар оранласқан негізгі аумақта оның қоныстануы билеушісі қарлық
Әл-Идрисидің картасында қарлықтардың екі тобының аумақтық орналасуы көрсетілген. Қарлық
Оңтүстігінде және оңтүстік –шығысында қарлықтар Тибетпен және тоғыз-ғұздармен (ұйғырлармен)
Щығыс жағында қарлықтардың иеліктері кимектердің жеріне тікелей жақын орналасты.
Әл-Идрисидің картасында неғұрлым ертедегі деректемелер бойынша кеңінен белгілі Тараз
“Сурат әл-ардтаң Испиджабтың солтүстік-батыс және Төменгі Барсханның солтүстік жағында
Қарлықтар елінің шегінде тараздың солтүстік-шығыс және Тахаманың (Балқаш көлінің)
“Сурат әл-ардтаң қарлықтар қоныстанған аймақта қарлықтардың қалалары мен қоныстары
Ұлы сауда жолының Тараздан жоғарғы Барсханға дейінгі бөлігі сияқты
Ыстықкөлдің төңірегінде және оның солтүстік-шығыс жағында қарлықтардың жікіл тайпасы
Сонымен, қарлұқтардың этникалық аумағы Қазақстанның Жоңғар Алатауынан Сырдарияның орта
Араб саяхатшысы Әбу Дулаф өзінің қарлұқтар жерімен 25 күн
ІІІ тарау. Қарлық ру-тайпалары түркі тілінде жазылған әдебиеттерде
Қарлық қағанатының ру тайпалық құрамы, олардың орналасуы мен Түркі
Түрік тілдері тарихындағы ең алғашқы жазу – сыртқы нұсқасына
Руна – бұл дыбыстық жазу, оның курсивй жоқ, жеке
Руна әліпбиінде, аймақтық және хронологиялық нұсқаларын есепке алғанда, 40-тан
Руна жазуының таралу аймағы деп осы жазу үлгісі бар
Руникалық жазу ескерткіштерінің таралу аумағының көлемі көне түріктердің сауаттылығы
Түрік тілдес тайпалар бұдан 2500 жыл бұрын әліпбиі бар
Көне түрік руникалық жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500 жыл бойы,
Сөйтіп, көне түрік тайпаларында әліпбиі бар жазу тек V
Көне түріктер руна жазуын құлыптастарға, тұрмыстық заттарға, үй қабырғаларына
Қазіргі таңда біз қарастырып отырған мәселе бойынша бірден-бір құнды
679-687 жылдары Шығыс түркілері Қытаймен табанды күрес жүргізу
ҮІІ ғасырдың соңғы ширегінде қарлықтар жөнінде деректер жоқтың қасы.
Жалпы алғанда, ҮІІ ғасырдың соңынан бастап қарлықтар үшін ең
703 жылы Тан империясы Шығыс Түрік қағанатымен бітімге келісімен
Батыстағыбұл жағдай, әрине, Қапаған қағанды қанағаттандырмады. 708 жылы
706 жылы Согэ хан Батыс өңірде Түргеш қағанатының
Түргештер жеңілген соң, батыс өңірдегі бірден-бір үлкен күш
Г.Е. Грумм-Гржимайло қарлықтардың қағанатқа “жау болуынң олардың әскер күшін
Қарлықтардың Шығыс Түріктермен соғысы туралы руналық жазуда олардың “еркінң
Тас ескерткіштегі қарлықтардың “Күлтегінң 27 жасқа толғанда дұшпан болды
714 жылдың үшінші айында, батыста көтеріліс жасаған “Он оқң
Бұдан кейін үш айдан соң ғана қарлықтар Қытайдың қол
“Тамагң басының орналасқан жері туралы Г.Е. Грумм-Гржимайло мен К.
Үлкен Күлтегін жазуында:
(1) 1.1. Күлтегін 27 жасында еркіндік пен тәуелсіздікте болған
(2) 1.2. Тамаг басында шайқастық. Күлтегін ол ұрыста отызда
Білге қаған жазуында:
Д.29. Отыз бір жасымда қайғысыз, еркін және тәуелсіз болған
Тамыр басындағы шайқаспен қарлықтардың Шығыс Түрік қағанатымен өздерінің еркіндігімен
716 жылдың көктемінде Қапаған қаған тоғыз-оғыздарға жорыққа шыққанда, қарлықтар
Сол жылы байырқуларды Толе өзенінің бойында жеңіп, қайтып келе
Қапаған өлгеннен кейін Шығыс түркілер ордабасы – Өтүкенде төңкеріс
Жоғарыда аталған “себекң қарлықтардың чигил тайпасынан бөлініп шыққаны және
Сонымен Тоныкөктің тегі қарлықтардың чигил тайпасының себек руынан,
Тоныкөк 711 жылға дейін Қапаған ханның жорықтарында қолбасшы болғанмен,
Бұ түркі халқына
Қарулы жауды келтірмедім,
Атты әскер жолатпадым, – деп, ел бірлігі мен тыныштығы
Қапаған ханның телес тайпаларын (ішінде қарлықтар да бар) аяусыз
711-716 жылдар арасындағы Тоныкөктің өз елі қарлықтардың Қапаған хан
Шынында да Қапаған ханның жеке басы туралы қытай деректері
Қапағанның орнына Білге қаған келгеннен кейін, Тоныкөк оның ақыл
Білге қағандәуірінде (716-734) қарлықтардың қағанатқа қарсы көтерілістері күрт азайды.
Білге қаған жазуында:
ІІ.Д.32. Көктемде оғыздарға қарсы жорыққа шықтым. Бірінші орда тысқары
ІІ.Д.33. Шашыратып жібердім /52/.
Мәтінде “қарлықң атауы жоқ. Алайда “үш оғызң ордасының шабуыл
Қарлықтардың тағы бір шағын көтерілісінің болғаны сол Білге қаған
Сөйтіп, Білге қаған – Тоныкөк – Күлтегін, яғни “үштікң
Шығыс Түрік қағанатының билеушілері Күлтегін 731 жылы, ал Білге
742 жылы үш тайпалық бірлестік – ұйғыр, басмал және
Қағанаттың батыс шекарасын қорғаушы тардуш бек Кули форды талқандаған
14------------ білге Кули чор тардуш халқына билік жүргізетін.
18.--------- Кули чор жеті жасында------ қарлықтар дұшпан------болғанда, Тез де
Білге Кули чор одан кейін қарлықтарға–––––– мініп шабуыл жасап,
–––––––– әскерді бастап келді. Қарлықтарды––––– қарлықтарға қарсы–––– барып-қайтадан ел-жұрттың
Қарлықтар–––––––Қарлықтар Елтабар өзі келді; жайсан ерлері Еркін ұлы Иеген
–––––––да шайқасып әскерін түйреледі, өлкесін алды, ұлын, әйелін–––– халқына
––––––өлімі–––––––; дұшпанына жалғыз шабуылдап, көп әскердің ішінде өзі де
Әріптестері толық сақталынбаса да бұл жазулардан қарлықтардың Шығыс Түрік
Ұйғыр-қарлық-басымал одағы төңкерістің нәтижесінде өздерінің жеке-жеке биліктерін құруға бірден
Одақтастар ішінде де бірлік болмады. 743 жылы ұйғырлар тұтқиылдан
Бұл кезде қағанатта қалған түркілер өлтірілген Озмыштың інісі Баймэй
Нәтижесінде Қара Ертістің шығысындағы қарлық көшпеілері – Ұйғыр қағанаты
Солтүстік-батыста құрылған қарлық-қырғыз және чик одағы ұйымдасып үлгірместен ұйғырлар
Алайда одақтастардың күресі мұнымен аяқталмай, 755 жылға дейін созылды.
Сонымен Шығыс Түрік қағанатын құлатқан ұйғыр басмал-қарлық күресінің нәтижесі
Қарлықтардың өз алдына тәуелсіз ел құруында оның Қытай империясымен
Қарлықтардың бұлай үсті-үстіне империя қол астына өз еркілерімен берілуі
Үш қарлық тайпасының көсемі, Сан-лан сагун және басқаларын жаңбыр
Хаттан қарлықтардың басына ауыр күн түскенін сезуге болады. Ол
Алайда дәл бұл уақытта қарлықтар үшін империя панасы өте
Білге қаған тұсында шапқыншылық азайып елде тыныштық орнағаны белгілі.
Империя сарайына қарлықтардың елшілік жіберуі, әсіресе, Шығыс Түрік
Келтірілген кестеден империяны Тянь-бао басқарып тұрған жылдары қарлықтардың 7
Тянь-бао император кезінде сарайдың қарлықтармен қарым-қатынасының жандануы бұл кезде
Қытай мен қарлықтардың бұлай ымыраға келуінің себебі де бар
ҮІІІ ғасырдың 40 жылдары қарлықтар батыс өңірінде де гегемондықты
Батыстағы билік үшін таласта қарлықтар империя мен түргештер арасындағы
Түргеш ханы Согэ ҮІІІ ғасырдың алғашқы он әскерін талқандау
738 жылы Сұлудың өлуімен байланысты батыс өңірде билікке ие
Империя түргештерді өз ықпалында ұстау үшін империяның бұрынғы генераы
Деректерде түргештердің қай бөлігінің қайда кеткені анық айтылмаған. Алайда
Сонымен, қарлықтардың Шығыс Түрік қағанаты құлағаннан кейін, оның ордабасы
Орта ғасырлық жұлдыздарымыздың бірі Махмұт Қашқари-ХІғасырда Қашқарда дүниеге келіп,
“Диуани лұғат ат-түрікң тек түрікше-арабша түсіндірме сөздік емес, ол
Оның толық аты-жөні-Махмұт ибн ул-Хусаин ибн Мухаммед әл-Қашқари. Ол
Махмұттың өзінің айтуынша,“Диуандың жазудан бұрын ол түріктердің барлық елі
М.Қашқари сөздігі барлық түркі тайпаларының сөздігін қамтыған сөздік болды.
Қашқаридан соң түркі тіліндегі жазбалар саны көбейді. Көптеген орта
Немесе ХІІІ-ХІV ғасырларда Халил жазған “Түрік-моңғол-парсы тәржімесің, бибн-Хайян Фарнатидің
Олар бір ғана түрікмен, қыпшақ тілдерінің үлгісін берсе, Қашқари
Белгілі бір тайпаға тәндігі дәл көрсетілген сөздер қоры(лексикасы);
Түркі тайпаларының мекен қоныстары жайындағы мәліметтер;
Түркі тілдерін топтастыру;
Түркілік тарихи фонетика мен грамматика туралы мәліметтер;
Түріктердің тарихи географиясы, этнографиясы, поэзиясы және фольклоры жайындағы мәліметтер.
Бұдан әрі қарай белгілі А.Н.Кононов М.Қашқари еңбегінің өзіндік ерекшеліктерін
“Диуандаң 29 тайпаның аты аталады. М.Қашқаридың картасы бойынша олар
П.Лафарг “Диуани лұғат ат-түрікң шығармасын “Халық көңіліндегі қайғы-қасірет пен
Қорыта айтар болсақ, Махмұт Қашқаридың қалдырған бұл рухани мұраларының
Оғыз-қыпшақ-қарлық ру-тайпалық бірлестіктерінің саяси этникалық тарихи мәселелерінде “Қорқыт ата
Қарлықтардың дербес өзіндік қанат құры, күшею кезеңін айғақтайтын тарихи
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде Отандық тарихымыздың ортағасырлық кезеңінде маңызды орын алатын
Бітіру жұмысымызды жазу барысында қарлық қағанатының тарихнамасын қытай, мұсылман
Ал, түркі тілінде жазған авторлар, мәселен Орхон-Енисей жазба ескерткіштері
Жоғарыда аталған қытай, мұсылман, түркі авторларының шығармалары біріне-бірі толықтыра
6