Мазмұны
Кіріспе 2
1 Жетілген бәсеке мен монополиялық рыноктық құрылымының сыныптама
2 Екі рыноктың баға құру саясаты 7
3 Пайданы арттыру мақсатында екі рынокты салыстыру 13
4 Өндірушілер мен тұтынушылардың ұтыстары мен жоғалтулары 20
5 Салық салудың тигізетін әсері 24
Қорытынды 26
Қолданылған әдебиеттер тізімі 27
Кіріспе
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жетілген бәсеке нарығы
Жетілген бәсеке нарығы мен монополиялық бәсеке нарығына теориялық
Екі бәсеке арасындағы айырмашылықты анықтау;
Баға құру саясаты бойынша екі нарықты бір-бірімен салыстыру;
Аталмыш нарықтарда салық салудың ауыртпалығын анықтау, тағы да
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Біз егемендігімізді алғанымыздан бастап
1.Нарықта өнiм ұсынатын тәуелсiз сатушылар саны көп
2.Әр фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесi
3.Баға, технология, ықтимал пайда жөнiндегi ақпараттар белгiлi
4.Жаңа фирмалардың салаға кiруiне немесе одан шығуына
Біздің курстық жұмысымыздың тақырыбы бойынша бізге монополиялық нарығы
Қазақстан Республикасында осы екі нарықтың қайсысымен даму тиімді
Курстық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыс үш
1) курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері; 2) тақырыптың
3) жұмыстың құрылымы мен көлемі.
Екінші бөлім – негізгі бөлімнен тұрады. Негізгі бөлім
Үшінші бөлім – қорытындыдан тұрады. Қорытындыда тақырыптың қысқаша
Сонымен қатар курстық жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Жетілген бәсеке мен монополиялық рыноктық құрылымының сыныптама
Рынок құрылымы фирмалардың саладағы санына, әрбiр фирманың көлемiне,
Жетiлген бәсеке қалыптасу үшiн ондаған фирмалар әрекет жасап,
Жетiлген бәсекелес нарығы дегенiмiз – төмендегi
1.Нарықта өнiм ұсынатын тәуелсiз сатушылар саны көп
2.Әр фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесi
3.Баға, технология, ықтимал пайда жөнiндегi ақпараттар белгiлi
4.Жаңа фирмалардың салаға кiруiне немесе одан шығуына
Бәсекелес фирма нарықтық бағаға әсер ете алмайды,
Р
Р0
D = MR
Q
Сурет- 1- Бәсекелес фирманың сұраныс қисығы
Суреттен көрiп отырғанымыздай өндiрiлген өнiм тұрақты (Q)
Фирманың жалпы не ортақ табысы өндiрiс көлемiнен өндiрушi
Мұндағы: TR – жалпы түсiм;
р – баға;
Q - өнiм көлемi.
Жоғарыда бiз атап өткен жетiлген бәсекелес нарығында
Рынок құрылымында жетiлген бәсеке рыногына қарама-қайшы
Мысалы, жетiлген бәсеке мен монополия нақты түрде
Бiздiң өмiрiмiзде жетiлген бәсеке көбiнесе астық,
Ал монополияның толық қамтитын түрi ол сол
Мысалы, елiмiзде монополиялық көрiнiсi халыққа қызмет көрсету
Монополия кезiнде өндiрушi ұсыныс көлемiн толық
Бәсекелiк фирмадан айырмашылығы, рыноктық билiкке ие болған
Баға
Р2
Р1
Сұраныс (D)
Q2
Сурет- 2 – Монополист тауарына сұраныс қисығы
Монополисттiң өнiм шығарушы ретiнде бәсекелес фирма
Рынокта монополияның қызмет етуiнiң басты ерекшелiгi
1. Өндiрiстiң басты ресурстарын жалғыз фирманың иемденуi;
2. Iрi өндiрiстiң басым болуы;
3. Жеке өндiрушiге мемлекет тарапынан белгiлi бiр
Егер бiр өнiм иновациялы болып, бәсеке қабiлетi
4. Бәсекелесудi әдiлетсiз жүргiзу, яғни бәсекелесiн ығыстыру мақсатында
2 Екі рыноктың баға құру саясаты
Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері
Нақты өмірде фирма басқарушылары өз фирмаларының орташа және
Монополиялық бәсеке нарығындағы баға құру саясаты.
Монополиялық бәсеке нарығында тауарларды бір-бірімен жеңіл алмастыруға болатындықтан
QA = aA = ba Pa + c
QB = aB = ba Pa + c
Бұл функциялар фирманың өніміне деген сұраныс көлемі бәсекелес
Бәсекелес фирманың тауарының бағасы нольге тең болған кездегі
Бәсекелес фирманың «Тыйым салыған» бағасының деңгейінде (
Бұл теңдеуден,
Онда А фирмасының өніміне барынша көп максималды сұраныс
Ең аз (минималды) және барынша көп (максималды) сұраныс
PA
0
Сурет – 3 – Монополиялық бәсеке нарығындағы өнімнің
Бәсекелесінің өнімі қымбаттағанда қарастырып отырған фирманың өніміне деген
Бағалық дискриминация
Егер монополиялық билігі бар фирма, тұтынушылардың әр түрлі
Егер монополист әрбір тұтынушыға жеке баға тағайындайтын болса,
PA
B
Pm
P1
MR
Qm
Сурет – 4 – Жетілген бағалық дискриминация
Егерде монополист 4 – суреттен көріп отырғанымыздай: тауарды
Монополист жетілген бәсеке саясатын жүргізу нәтижесінде тұтынушы ұтымын
Ал жетілген бәсеке нарығында баға қысқа мерзім
AVCmin < P < ACmin
Бұл жағдайда фирма зиян шегеді және оның алдында
График түрінде оны былайша көрсетуге болады: /9,235/
Р
AVC,АС
D С МС
АС
P = MR
Р А В
AVC
F
Q*
Сурет – 5 – Жетілген бәсекелес фирманың зиянын
5 – суретте баға сызығы AVC және AC
SDCEF = AFC × Q* = TFC
Ал, SABCD < SDCEF екендігі белгілі.
Енді баға арқылы фирманың қызметі қалайтоқтайтының қарастырайық. Баға
P ≤ AVCmin (3)
Бұл жағдайда, фирма өзінің айнымалы шығындарын жабатын өндіріс
P MC
AVC AC
AC
AVC
P P=MR
Q
Сурет–6– Фирма қызметiн тоқтату.
Баға арқылы қысқа мерзімді кезеңде ұсыныс қисығын анықтаймыз.
Р > AVCmin (P > P0) бағасына
Ұсыныс, MC
P2
С
АС
P1
В АVС
P0
А
Q1 Q 2
Сурет–7– Қысқа мерзiмдi фирманың ұсыныс қисығы
Ұзақ мерзімді кезеңде фирма өз өндірісінде қолданатын факторларының
MC1
P
B
AC1
D LRAC
C
G
P1
min
Q1
Сурет – 8 – Ұзақ мерзімді кезеңде пайданы
Р0 бағасына қысқа мерзімді кезеңде фирманың пайдасы ABCD
Нәтижесінде фирманың өнім шығару көлемі Q3-ке дейін төмендейді,
Ал егер P < LRACmin болса, онда фирмалар
Өндірістік операцияларды осылайша реттеу нәтижесінде салада ұзақ мерзімдік
3 Пайданы арттыру мақсатында екі рынокты салыстыру
Пайда дегеніміз – жалпы түсім (TR) мен жалпы
П=TR – TC
Бұл жерде және әрі қарай экономикалық пайда туралы
Енді қысқа мерзімді кезеңде нарықтық баға мен өз
Бәсекелес өндірушінің алдында өзара байланысты 3 сұрақ туындайды:
өндіру қажет пе?
егер өндіру қажет болса, қандай мөлшерде?
алынатын пайда мөлшері немесе зиян қандай болады?
Егер өнім пайда әкелетін болса, онда бірінші сұраққа
Y = FC
Егер фирма өндіріс көлемінің белгілі бір мөлшерінде FC-тан
Екінші сұрақтың жауабы өндірушінің мақсатынан туындайды: фирма мейлінше
Қойылған сұрақтарға толық және нақты жауап беру үшін
П = P×Q – AC ×Q = (P
Бірінші жағдайды қарастырайық – пайданы мейлінше арттыру. Баға
P>ACmin
Онда (5) формула бойынша есептесек фирма экономикалық пайда
Мейлінше көп пайда мынадай теңдік орындалған жағдайда шығарылатын
P = MC
Бұл шарт жетілген бәсекелес фирма үшін пайдасын ең
Пайданы мейлінше арттырудың графиктік талдауы төмендегі суретте көрсетілген.
P, AC
MC
P A
AC
D
min
Q
Q*
Сурет – 9 – Жетілген бәсекелес фирманың
9 – суретте фирманың шекті (MC) және орташа
Оның ені - өндірілген тауарлар саны. Сонымен, фирманың
Ұзақ мерзімді кезеңде фирма өз өндірісінде қолданатын факторларының
P SMC LMC LAC
SAC
D
MR =p
C
K
F
O
Сурет – 10 – Ұзақ мерзімді кезеңде пайданы
Р0 бағасына қысқа мерзімді кезеңде фирманың пайдасы ABCD
Нәтижесінде фирманың өнім шығару көлемі Q3-ке дейін төмендейді,
Ал егер P < LRACmin болса, онда фирмалар
Өндірістік операцияларды осылайша реттеу нәтижесінде салада ұзақ мерзімдік
Монополист өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс
P = (Q)
Монополист өндірушінің пайдасы төмендегідей формуламен анықталады:
( = TR – TC = p(Q) ×
енді пайданы барынша көбейту шартын анықтаймыз:
(8)
немесе MR = MC
Бұдан монополистің пайдасы өндірістің шекті шығындары (MR) шекті
Өндірушінің жалпы түсімі TR = P (Q)×Q формуласы
(9)
Сұраныстың бағалық икемділігі былай анықталатыны белгілі:
немесе
және оны (9) формулаға қойып, есептеу арқылы шекті
Бұдан, пайданы мейлінше көбейту шартын мына түрде көрсетуімізге
Жалпы жағдайда сұраныстың икемділік коэффициенті Е ( 0,
Сұраныс икемділігі, Е Шекті түсім, MR Жалпы түсім,TR
Икемді сүраныс –∞(Е(0
Сұраныстың бірлік икемділігі Е ( –1
Икемсіз сұраныс –1(Е(0 MR > 0
MR = 0
MR < 0 TR өседі
TR ең жоғары деңгейге жетеді.
TRтөмендейді
Осы кестенің берілгенін пайдаланып сұраныс, шекті түсім, жалпы
P
TR
MR > 0
TRmax
Q
Сурет – 11 – TR, MR, AR, E
11 – суреттен көрініп тұрғандай, егер монополистің сұраныс
МС > 0 болады.
Монополист барынша көп пайдаға MC = MR болғанда
MR > 0
Егер өнімге деген сұраныс икемді болса, шекті табыс
Монополистің өніміне деген сұраныс икемсіз болған жағдайда, MR
Енді, монополистің ұтымды өндіріс көлеміне қатысты шешімін анықтаймыз.
Пайданы барынша көбейту шартын пайдалана отырып, MR =
P
P1
MC
Pm
P2
AR
MR
Q1
Сурет – 12 – Монополистің пайдасын барынша көбейтуі
Монополиялық өндіруші әрдайым экономикалық пайда ала бермейді. Экономикалық
P
MC
Pm
ACm
MR
Q
Сурет – 13 – Экономикалық пайда алу
P
MC AC
ACm
Pm
MR
Q
Сурет – 14 – Фирма экономикалық зиян шегеді
P
AC
ACm
Pm
Q
Сурет – 15 – Фирманың пайдасы нольге тең
4 Өндірушілер мен тұтынушылардың ұтыстары мен жоғалтулары
Бәсекелес нарықты талдауда тұтынушы мен өндірушілер ұтымы концепциясын
Жетілген бәсеке нарығындағы теңдестік баға мен тауардың теңдестік
P
S
CS
E
P0
PS
Q0
Сурет – 16 – Тұтынушы мен өндірушінің ұтымдары
Өндірушілер де осындай пайда көреді, ол өндірушінің (PS)
Тұтынушылар мен өндірушілердің ұтымының қосындысы (CS + PS)
Мемлекет тарапынан бағаны бақылау саясатын қарастырайық. 17 –
Мемлекет бағаны Pm < P0 деңгейінде белгілеу нәтижесінде
S
B
P0
A
Pmax
D
Q1
Сурет – 17 – Мемлекет тарапынан бақылау саясатындағы
Монополиялық фирмалар нарықта билік, үстемдік жүргізу арқылы тауарлардың
Фирманың монополиялық билігін жоғары деңгейдегі баға қою арқылы
P
Pm
P1
Pk
D
MR
Qm Q1
Сурет – 18 – Бағаны реттеу
Енді мемлекет тарапынан реттеу болып, Р1 бағасы қойылды
Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары
Бәсекелес нарықпен салыстырғанда монополист – өндірушілер тауардың бағасын
Біз монополиялық биліктің қоғамдық шығындарын, тұтынушылар мен өндірушілердің
Онда біз графикте бәсекелес фирма мен монополист өндірушінің
P
Pm
A
Pk
C
D
MR
Qm
Сурет – 19 – Монополияның әлеуметтік ауыртпашылығы
19 – суретте монополиялық баға мен өнім шығару
Тауарды жоғары деңгейдегі бағамен сатып алғанда тұтынушылардың кей
Сонымен, тұтынушы ұтымының жалпы мөлшері (А + В)-ға
5 Салық салудың тигізетін әсері
Салық салудың монополияға тигізетін әсері. Фирманың шекті шығындары
P
P2
P1
LRMC + T
T
LRMC
MR
Q2
Сурет – 20 – Монополиялық фирманың тауарына салық
LRMC – шекті шығын;
Т – салық;
Р1 және Q1 – монополистің салық салынғанға дейінгі
Шекті шығын қисығы LRMC салық көлеміне тең шамаға
Салық (T) нарықтық бағаны P0-ден P-ге дейін арттырады.
CS = –A – C
Салық ауыртпалығының тұтынушылар мен өндірушілер арасында бөлінуі сұраныс
Келесі бетте 21 – суретте салықтың ауырпалығы график
Жетілген бәсеке кезінде МС тұрақты болған уақытта қосымша
P
P1
A
P0
B
P1–T
Q1
Сурет – 21 – Жетілген бәсеке нарығындағы салық
Мысалд кетіретін болсақ, өкімет темекі тартатындардың санын азайту
P
S1
11,5
10
10 15
Сурет – 22 – Темекі нарығындағы салықтың ауыртпалығы
Суретте келтірілген деректерге сүйене отырып, келесі сұрақтарға жауап
салық салынғаннан кейінгі сатушының таза бағасы қандай? Салық
жалпы жиналған салықтың қандай бөлігін тұтынушылар, ал қаншасын
егер темекінің бағасы 120 теңге болса, онда салық
егер темекінің бағасы 120 теңге болса, онда оның
Қорытынды
Елiмiздiң рыноктық экономикаға өтуiне байланысты, экономикамыздың рынок құрылымының
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн
Қорыта келгенде, ұлттық экономикамыздағы рыноктық қатынастардың күрделенуi
Екі нарықты бір-бірімен салыстыра отырып, мемлекетте жетілген бәсеке
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында жетілген бәсеке нарығына қарағанда
Салыстыру бойынша, жетілген бәсеке нарығында пайданы арттыру үшін
Жетілген бәсеке кезінде шекті шығындар (МС) тұрақты болған
Қорыта келе, мемлекет жетілген нарығының дамуына жағдай
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан – 2030. Қазақстан халқына
Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер
Хайман Д.Н. Современная микроэкономика: анализ и применение.
Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тілеужанова М.А. Микроэкономика
Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы:
Пиндайк Р., Рубинфельд Д. Микроэкономика. – М.:
Максимова В.Ф. Микроэкономика. / Учебник, - Москва.:
Мамыров Н.К., Кулекеев Ж.А., Султанбекова Г.К. Микроэкономика .
Емцов Р.Г., лукин М.Ю. Микроэкономика. – М.: ДИС.
Нуреев Р.М. Курс микроэкономики. М.: НОРМА, 2000.
Вэриан Х. Микроэкономика. Промежуточный уровень. М., 1998.
Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсеке қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық-инновациялық
Қошқарбаев Қ. “Алматы қаласындағы тоқыма-тiгiн өнеркәсiбiнiң даму беталысы
Статистический ежегодник. Алматы. – 2003г.
1
D