Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қазақ антропонимдерінің әлеуметтік мәні 7
1.1 Этноантропонимдердің қалыптасуының әлеуметтік-мәдени негізі 18
1.2 Лақап есімдері мен фамилиялар 29
1.3 Топонимдік жүйесіндегі антропонимдердің, эпонимдердің, генетопонимдердің әлеуметтік мәні 33
2 Қазақ антропонимдерінің лингвомәдени мәні 39
2.1 Қазақ эпосындағы кісі аттары 51
2.2 Прецеденттік антропонимдер 55
2.3 Араб-парсы тілінен енген антропонимдер 63
2.4 Сакральді (киелі) антропонимдер 65
3 Қыпшақ-половец есімдерінің этномәдени сипаты 70
3.1 Орыс жылнамаларындағы түркі текті есімдердің әлеуметтік мәні мен
3.2 Этнонимдер мен антропонимдердің сабақтастығының түркітану мен қазақ тіл
3.3 Түркі тектес есімдер мен орыс фамилиялары 94
Қорытынды 104
Пайдаланылған әдебиет тізімі 106
Кіріспе
Қазіргі қазақ қоғамындағы ерекше маңызды сипатқа ие болған ұлттық
Көрнекті мәдениеттанушы ғалымдардың пікірінше, «мәдениет-адамның ақыл-ойы мен еңбегі жемісінің
Демек, тіл бірден бір коммуникативтік құрал ғана емес, тілдік
Соның ішінде мәдениеттің коммуникативтік, мұрагерлік табиғатына сәйкес оның ашық
Қазақ тіл біліміндегі тіл мен мәдениет сабақтастығына негізделген қағидаға
Зерттеудің өзектілігі
Тарихи дереккөздердегі, эпостық жырлар мен фольклордағы, фразеологиялық, паремиологиялық, прецеденттік
Осымен байланысты ұлт пен тіл, ұлт пен мәдениет сабақтастығын
Соның ішінде тарихи этникалық үрдісті сипаттайтын, рухани - тарихи
Зерттеудің нысаны:
Қазақ антропонимдерінің тарихи-мәдени, әлеуметтік қызметін сипаттайтын лингвомәдени бірліктер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Қазақ тілінде ұлттың этникалық сипатын айғақтайтын тілдік деректер аз
Осымен байланысты зерттеудің бағыты мынадай міндеттердің шешілуін қажет етті:
- түркітану мен қазақ тіл біліміндегі ономастика жүйесінің, антропонимия
- қазақ антропонимдерінің ұлттық табиғатын анықтаудың лингвомәдени, әлеуметтанымдық бағытына
- эпостық жырлардағы, мақал-мәтелдердегі, фразеологиялық және прецеденттік жүйедегі, көркем
- этноантропонимдердің тарихи-этникалық үрдіспен сабақтастығын нақты этнодеректерді талдау арқылы
- қазақ тіліндегі антропонимдердің лингвомәдени негізінің көне түркі,
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері:
Тарихи-салыстырмалы, сипаттама, этнолингвистикалық әдістер.
Зерттеудің теориялық мәні
Кешенді сипатта қарастырылған, тіл арқылы рухани көздерден жинақталған тарихи-этникалық
Зерттеудің практикалық мәні.
Зерттеудің нәтижелері жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде тарихи лексикология,
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- антропонимдер этнотаңбалы, этномазмұнды лингвомәдени жүйе ретінде қарастырылды;
- кейінгі заманда туған көркем мәтіндердің кестесіне кірігіп, белгілі
- қазақ антропонимдерінің этнотаңбалық тілінің түркілік негізі көнетүркілік, ортатүркілік
- зерттеу нысанына сәйкес паремиологиялық, прецеденттік, фразеологиялық және көркем
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- лингвомәдени жүйеде анықталатын қазақ тіліндегі антропонимдер -
- осы жүйеге кіретін этноантропонимдердің этномәдени және тарихи болмысында
- антропонимдер - әртүрлі ұлттық ассоциацияларға меңзейтін ұлттық символдарға
- қазіргі қазақ тіліндегі антропонимдердің мазмұнында этномәдени сипаттың сақталуы
- антропонимдер, соның ішінде этноантропонимдер - тарихи-этникалық, лингвомәдени, әлеуметтанымдық
Жұмыстың мақұлдануы мен жариялануы
Зерттеудің негізгі мазмұны мен нәтижелері төменгі ғылыми теориялық
Диссертацияның негізгі ғылыми тұжырымдары ғылыми басылымдарда 6 мақала түрінде
Зерттеу жұмысының құрылымы
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
1 ҚАЗАҚ АНТРОПОНИМДНРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘНІ
Қазақ тіл білімінде социолингвистика ғылымы тілді зерттеудің бір саласы
Себебі қоғамдағы тілдің мәні мен қызметін күнделікті өмірден өзінің
Сондықтан да әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму сипатын үш
Осымен байланысты кез келген тілдің лексикалық қорының мәнді бір
Тіл қызметінің ерекше бір саласы - ономастика. Жалқы есімдердің
Түркі тіл білімінде жан-жақты зерттеліп, ғылыми негізі қаланған ономастиканың
Қазақ ономастикасының зерттелу тарихына аналитикалық шолу жасалған еңбекте бұл
1 кезең: 1950 – 1970ж.ж. (Т.Жанұзақов «Лично-собственные имена в
2 кезең: 1970 – 1990ж.ж. (Т.Жанұзақов «Очерк казахской ономастики»
3 кезең: 1990-2000ж.ж. (В.Махпиров «Имена далеких предков» 1997; М.Мұсабаева
4 кезең: ХХІ ғасырдың басы, жаңа кезең (Б.Көшімова «Қазақ
Сонымен бірге ономастикалық лингвокультуремалардың ұлттық мәдени ерекшеліктерді танытуда атқаратын
Қазақтың кең даласы - мәдениет пен тіл бірлігі, әдет-ғұрып,
Мысалы, тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олар әдетте
Антропонимика (кісі аттары) - тіл тарихын, ұлт мәдениетін зерттеуде
Осымен байланысты эвфемизм мен табу ерекше назар аударады да,
Ал, табу ерте замандардағы адамдардың мифтік танымына сәйкес кейбір
Тілші-ғалым Ә.Хасенов эвфемизм мен табу құбылысын лексиканың қалыптасып баю
Әлем халықтарының көпшілігінде, оның ішінде қазақ тілінде де жалқы
Оңтүстік Сібірдегі түркілердің дәстүрлі дүниетанымын А.Самойловичтен кейінгі зерттеушілер күйеуі
Антропонимдер мен жалқы есімдерді қолданған кезде мұндай сөздік тыйымдар
Акад. А.Н.Самойлович ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ бұл проблеманың әлеуметтік,
Қазіргі қазақ тіліндегі антропонимдерді тарихи-этномәдени, әлеуметтік тұрғыдан анықтап, зерттеу
Осымен байланысты екінші тарауды біз орыс жылнамаларындағы түркизм антропонимдерді,
В.Гумбольдттың концепцияларын басшылыққа ала отырып, оны одан әрі дамытқан
Атап айтқанда, антропонимдік зерттеулердің басы ертеден басталып, даму барысында
Қырғыз есімдерін зерттеген А.Идрисовтың (кыргыз тилиндеги ысымдар. Фрунзе, 1971)
Қазақ тіл біліміндегі ономастика, антропонимика саласын қалыптастырушы ғалым Т.Жанұзақовтың
Сонымен бірге Г.Ф. Саттаровтың мақаласында татар тілінің антропонимиясының ежелгі
Cол сияқты түрікмен тілінде де ежелгі антропонимдер ретінде атмосфералық
Академик В.А.Гордлевскийдің түркі антропонимдер жүйесінің түркі қабатын мұсылмандыққа дейінгі
Башқұрт антропонимиясындағы қыпшақ қабатын зерттеуші Г.М.Гариповтың пікірінше, барлық түркі
Түркі тілдерінің лексикологиясын салыстырмалы түрде зерттеуші К.Мусаевтың еңбегін антропонимияға
Халықтың әдет-ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында байланысы
Демек, қазақ халқында ат қою ұлттық тарихымен, рухани мәдени
Тіл мен мәдениеті сабақтас зерттейтін ғалымдар соның ішінде қазақ
Осы тектес тұжырымдардың қалыптасуында, тілді зерттеудің барысында ұлттық мәдениеттің,
Осымен байланысты тіл мен мәдениетті біріктіріп қарастыратын сала -
Тіл ғылымында лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттанудың, соның ішінде
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың да негізі екені соңғы
Г.Смағұлова өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнінің ерекшелігін былайша көрсетеді: Лингвомәдениеттану
А.Салқынбайдың пікірі бойынша, тілдік деректерді лингвомәдени аспектіде зерттеу –
А.Алдашева бұл пәннің зерттеу қөздерін ғылыми тұрғыдан анықтап әрі
А.Сейсенова лингвомәдениеттану мәдениеттің тілдік жүйеге қалай әсер ететінін, яғни
Сол сияқты тіл мен мәдениеттің сабақтастығының көркем мәтіндегі көріністері
Мысалы, Г.Ж.Снасапова Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан» повесіндегі лингвомәдени бірліктер ретінде ономастикалық
Лингвомәдениеттану пәні басқа халықтардың өмірінен де мәдени ақпарат береді
Тіл мен мәдениетті зерттейтін пәндердің қатарына «лингвоелтану», «лингвоөлкетану», «лингвогмәдениеттану»,
Осымен байланысты қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша қазақ тілінің
Қазақ тіліндегі антропонимдердің лингвомәдени сипатын ашуға арналған жұмысымызда тіл
Жер бетінде 3 мыңнан астам тіл бар. Әрбір халықтың
Лингвистика тарихында тіл мәселелерін, сол тілді қолданушы қауымның мәдени
Орыс ғалымы М.К.Азадовский өзінің еңбектерінде фольклорлық, этнографиялық және тарихи-мәдени
Сонымен коммуникативтік қызметімен ерекшеленетін антропонимдердің әлеуметтік мәнін ашу қазіргі
Ономастиканың теориясы мен практикасын осы бағытпен бір байланыста
тіл қызметін іске асыратын нақты тілдік социум мүшелерінің жалқы
тілдік тұлғаның санасындағы жалқы есімнің қызметі;
ұжымдық санадағы жалқы есімдердің қызметі;
жалқы есімдердегі ұлттық танымда бекітілуінің әдісін сипаттау;
жалқы есімдердің инварианттары мен варианттылығын анықтау;
тілдік санада ұлттық когнитивтік қорды құрайтын өзекті жалқы есімдерді
жалқы есімдер жүйесінің ұлттық қорының негізгі элементтері мен стереотиптерін
жалқы есімдер мен мифтік танымның байланысы, т.б. [29, 28
1.1 Этноантропонимдердің қалыптасуының әлеуметтік - мәдени негізі
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық, әлеуметтік құрлысын және материалдық
Қазақ есімдерінің де өзіне тән тарихы, шығу пайда болу
К.Маркс, Ф.Энгельс неке мен отбасы қалыптасуы туралы еңбегінде алғашқы
«Әрбір рудың белгілі бір есімдері немесе бірнеше ұқсас есімдері
Кейіннен адамдарды бір-бірінен ажырату үшін арнайы ат беріледі. Ол
Бұл жай туралы түрікмен ономастикасын зерттеуші З.Б.Мұхаммедова: «древнейшими, на
Қазақ ономастикасының негізін салушы ғалым-маман Т.Жанұзақовтың зерттеуінде қазақ есімдері
Кісі аттары мен фамилиялары туралы алғашқы мақалалардың бірі академик
Профессор С.Аманжоловтың мақаласы кісі аттарының сөздік қорға тәндігі, жеке
Бұл мәселенің нақты дәйектелген тұжырымын ғалым мақаласында былайша түйеді:
Халықтық танымның ең асқан көрінісі шын мәнінде, адамдардың есімдері,
Профессор Ғ. Мұсабаев, Ғ. Айдаров еңбектерінде көне түркі
Бұдан әрі антропонимика саласының қазақ тіл білімінде дамуы оның
Профессор Т.Жанұзақовтың қазақ антропонимдер құрылысының жаңарып, көбейе түсуіне
Антропонимдердің этномәдени, әлеуметтік мәнін, мазмұнын сипаттайтын құжаттық қызметін анықтаудың
Мысалы, қолданудан әлдеқашан шығып қалған, бірақ тілімізге тән, жалқы
Кейбір есімдер баланың туған уақытымен нақты жағдайымен байланысты қойылады.
Проф. Т.Жанұзақов қазақ есімдерін табиғат құбылыстармен байланысты есімдер,
1. Қазақ антропонимиясын байытудағы фольклордың орны ерекше. Кейбір фольклорлық
Қазақ ертегілеріндегі антропонимика құрамын шығыс фольклоры мен мәдениетінің ықпал
2. Қазақтың кең байтақ даласы, оның әр тасы мен
3. Қай тілдің болсын антропонимиялық қазына байлығы тек төл
4. Жабайы аңдардың, құстардың атаулары кісі аты ретінде қойылып
5. Қазақ халқы ерте кезден-ақ аспан жұлдыздарын бір-бірінен ажырата
6. Тарихи қайраткерлердің, хандардың, белгілі ақын-жазушылардың, атақты батырлардың есімдері
7. Көшпелі халықтың тұрмысы мен өмір тіршілігіне қажет заттарына
8. Ал қымбат металдарға байланысты қойылған аттар қазақ халқының
9. Әр түрлі ырымға байланысты қойылған аттар. Бала сұлу,
10. Ру, ел, халық, ұлт атаулары негізінде жасалған есімдер:
Осымен байланысты М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясының тілін жүйелеп зерттеген
Ай, нұр, күн сөзімен тіркескен есімдер: Ай, Айбала,
Бек, бей, бай, мырза, сұлтан, хан, батыр, ер сөздерімен
Жан, тай, сөздермен тіркескен есімдер: Жанай, Жанайдар, Жанбота, Жанғазы,
Қымбатты метал, ру атауына байланысты кісі есімдер: Алтын, Алтынай,
Осымен байланысты жоғарыда атап көрсетілген антропонимия мәселесін тіл мен
Бұл термин антропонимияның бір тармағы болып саналады. Тіліміздегі ру,
Проф. Қ.Жұбанов көптеген қазақ есімдерінің тек этномәдени сипатымен қоса
Жалқы есімдерде жуықтық тенденциясы өте аз. Ал басқа сөздер,
Соның нәтижесінде жалқы есімдерден болған сөз түбірлері өзгеріп отырады.
Сонымен бірге есімдердің этимологиясын анықтайды: шон түбірі оқшантай дегендерде
Бұқар жыраудың:
Сен бұзау терісі – шөншіксің,
Мен өгіс терісі – талыспын, -
деуі бұған дәлел (шөншік – кішкене дорба, кішкене қап,
Ғалым Бәтима – Бәтіш, Гүләйім – Күләш, Мағрипа –
Қазақ есімдерінің этномәдени сипаты проф. Қ.Жұбановтың пайымдауынша, бір үйдің,
Ал, қазақ есімдеріндегі тотемдік мән де ғалым назарынан тыс.
Проф. Қ.Жұбановтың тек қазақ антропонимдік жүйесінің валенттілік (тіркесімділік) теориясымен
Бывает также, что личные имена выражают идеал. В таком
Личные имена Күнсұлу, Айсұлу, Таңсұлу, Күнжарық, Айжарық, Таңжарық не
Сонымен бірге ғалым көптеген сын есімдердің қазақ тілінде белгілі
Қоғамда әлеуметтік орны бар, жағдайы бар адамдардың аттары. Оған
Сондықтан, осы тектес есімдердің жоғарыда аталған қасиеттерінің, олардың адам
Профессор Е.Жұбановтың тұжырымдауынша: «тілдің сөздік құрамының алуан түрлі салалары
Тіл білімінде жалқы есімдерді зерттеу барысында әлеуметтанымдық тіл білімінің
1) Семантикада бір тілді басқа тілдермен салыстырғанда ер адамдар
2) Ер және әйел адамдар есімдерін статистикалық тұрғыда талдау.
3) Бейресми есімдерді жынысқа қатысты зерттеу.
Гендерология мәселесі - тіл білімінде жанадан зерттеліп жатқан
Т.М.Абдрахманованың зерттеуіне қарағанда лақап есімдері қазақ, орыс, неміс тілдері
Демек, антропонимдер жүйесінің қазіргідей ежелгі заманда да ерекше әлеуметтік-мәдени
Бұл сонымен бірге антропонимияның динамикалық сипатын да дәлелдейді. Түркі
Антропонимдік жүйенің қызметі әрбір қоғамның әлеуметтік-экономикалық және мәдени
1.2 Лақап есімдері мен фамилиялар
Қазақ дәстүрінде адамның жалқы есімнен басқа да толып жатқан
Лақап атаулардың ерекшелігін зерттеген Т.Жанұзақов, Т.Абдрахманова, А.Бахамова, Г.Байғосынова т.б.
Сонымен, тілімізде ресми шын аттармен қатар, лақап аттар да
Руға байланысты лақаптар қазақ рулары арасында да біраз кездеседі.
Лақап ат адамның екінші бейресми аты ретінде қоғамның белгілі
Лақап аттар адамның дене бітім, пішін тұлғасына және психологиялық
Тілдегі жалқы есімдер дегеніміз жекелеген заттардың бейнелеу қызметін атқаратын,
Демек, лақап аттар ресми түрде (әке аты, фамилия болып
Проф. Т.Жанұзақов лақап аттарды лексикалық мағынасына қарай мынандай топтарға
1. Адамның бет-әлпет түріне, көзі, шашына байланысты: Қаракөз, Ақбала,
2. Адамның жүрісі, тұлғасы мүсіне байланысты: Жорға, Жұмабай, ұзын
3. Адамның дене-мүшесінің кемдігіне байланысты: Бүкір, Сақау, Шолақ, Kекеш.
4. Мінез-құлық, бейімділік әрекетке, ерекшелік қасиеттерге байланысты: Найзағай, Асан
5. Негізгі кәсібі, қызмет бабына байланысты етікші Ахмед, мұғалім
Лақап аттардың бір түрі ретінде бүркеншік аттардың да (псевдонимдердің)
Әдебиеттанушы ғалым Б.Кенжебаев бүркеншік аттарды қою әдісті былай жіктейді:
1. Бүркеншік аттардың жасау, туу жайымен байланысты немесе географиялық
Ақмола, Омбылық, Қоңыр, Семей т.б.
2. Криптонимдік әдіс бойынша (өз атының немесе фамилиясын бас
3. Лақап аттармен атау (дене пішіні, психологиялық ерекшелігіне байланысты)
С.Талжановтың, Б.Кенжебаевтың, Е.Байболовтың материалдар бойынша С.Сейфуллин, «Манап», «Дүйсенбі»,
Антропонимика ғылымында фамилиялар мен әке атының (отчество) шығуы, дамып
Орта ғасырда өмір сүрген ғалымдар туған жерінің я қаласының
Әке атымен аталу ғылым тілінде патронимия деген термин мен
Қазақтың фамилия туралы ұғымының әртүрлі болуы себепті оны айту
Біршама тұрақталған фамилияның бұлай жазылуына қарамастан, «Қазақ әдебиеті» газеті
Қазіргі кезде қазақтардың өз фамилиясын әртүрлі жазып жүргендігі көзге
Сонымен, лақап есімдердің табиғатын, оның әртүрлі қасиет-сипаттарын әлеуметтанымдық тұрғыдан
1.3 Топонимдік жүйесіндегі антропонимдердің, эпионимдердің, генетопонимдердің әлеуметтік мәні.
Қазақ топожүйесін қалыптасуындағы антропонимияның көрінісі негізінен, лингвомәдени негізде анықталады.
Ресейдің отаршылық саясатының салдарынан Кеңестік кезенде аймақтағы елді мекен,
Ұлы әулиелердің бұрын қараусыз қалып қалған мавзолейлері, зират-молалары, қасиетті
Қорыта айтқанда, кез келген халықтың болмысын, оның жер бетіндегі
Сондай мәдени-әлеуметтік таңбаның бір саласы – қазақ тіліндегі эпонимдік
Зерттеуші Г.Күзембаеваның «Қазақ тіліндегі эпонимдік аталымдар» деген мақаласында
Ғылыми әдебиеттерде «эпоним деген сөз біреуге өз есімін беретін
Орыс әдебиетінде эпоним терминінің басқа да аталымы бар. Мысалы,
Эпонимдік есімдерге байланысты мәселенің бірі - жеке адам есімінің
Жалқы есімдерінің семантикасының бір ерекшелігі бұлардың әр түрлі білім
Қазіргі уақытта эпонимдік аталымдар медицина, химия, математика, геология және
Қазіргі тіл ғылымында эпоним терминдер қатары жыл сайын толығып,
Топонимдер жүйесіндегі онтологиялық жағынан антропонимдермен сабақтас қалыптасатын атаулар жүйесі
Генотопонимдік атауларға негізінен жер бедерлері (өзен, көл, тау, жайлау
Орталық Қазақстандағы геронократиялық топонимдер туралы жазған А.Жартыбаевтың диссертация жұмысында
1. Рулар құрамындағы аталық тармақтардың аталған жерлерді мекендеулеріне қатысты
2. Ел қорғаны батырлар есімдеріне байланысты қойылған топонимдер
Осы зерттеудің мазмұны мен нәтижелеріне сәйкес рулық құрамындағы аталық
Бошаннан бес ұл туады арыстандай,
Егессе арыстанмен алысқандай.
Таз, Байбөрі, Машай мен Манат, Жанат
Бәрі де қошқар туған арыстандай.
Осы бір бір атадан тарайтын бес ұлдың басын қосып
Бес мейрам бірлестігінен тарайтын рулармен көрші қатынаста болған дадан
Орталық Қазақстандағы ел қорғаны батырлар есімдеріне байланысты қойылған геронократиялық
Шыңғыс хан мен қазақ хандары ту тіккен Шыңғыстау мен
Соқыр - өзен, бейбіт. Қарағанды қаласының оңтүстік шығысында.
XVII ғасырдағы қазақтың ұлт азаттық көтерілісінің басшыларының бірі Олжабай
Жасыбай – көл және Серектас тауындағы асу. Көлдің Жасыбай
....Жол салған тасты бұзып Жасыбай ер,
Әркімнің ертедегі-ақ ауызындағы ер.
Арқадан қалмақ ауып өз жеріне
Кеткен соң ат қойылған «Жасылбайкөл»
...Жасыбай кім екенін сұрасаңыз
Жалықпас, тап руы Каракесек
Осы келтірген мысалдарда қазақ халқының белгілі би, батырлардың есімдері
2 ҚАЗАҚ АНТРОПОНИМДЕРІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ МӘНІ
Ономастикалық лингвокультуремалардың (соның ішінде антропонимдердің-Ф.Ә.) ұлттық мәдени ерекшеліктерді танытуда
В.А.Маслова тіл мәдениетпен тығыз байланысты деп санайды: «... мәдениет
Мәдениеттің әр түрлі көріністері мен қызметін мәдениеттану зерттейтіндігі белгілі,
Лингвомәдениеттану – ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік, танымдық,
Казіргі тіл білімінде ұлттын рухани-мәдени казынасы ретіндегі тілді зерттеудің
Кез-келген тілдік құбылыстың табиғатын оның тек тілдік заңдылықтырына сүйеніп
Бастау көздерін В. фон Гумбольдт, Э.Сепир т.б. идеяларынан алып,
Тілдік деректерді лингвомәдени тұрғыдан қарастыруды ғылыми негіздейтін бұл тараудың
Тіл мен мәдениеттің байланысы тіл білімінің қазіргі лингвомәдениеттану саласында
Бұл тұрғыда Е.Ә.Керімбаев былай деп жазады: «Жалқы есімдерінің ұлттық
Сондықтан көне тiлдiк деректер халқымыздың ұзақ этномәдени даму жолын‚
Бірақ этностың көне дәуіріндегі тарихынан, мәдени өмірінен хабардар ететін
Осымен байланысты Ш.Уәлиханов, Қ.Жұбанов, Ә.Марғұлан, М.Әуезов т.б. еңбектерінде тіл
Қазақ халқы да көптеген басқа халықтар секiлдi даналығын‚ дүниетанымдық
Әр этностың өмір сүру сипаты ұлттың рухани ерекшеліктерімен анықталуы
Жұмыста рухани мәдениет арнасының заттық мәдени атаулармен тығыз байланысы,
Осымен байланысты, «тіл - ұлттың тірегі, ұлт мәдениетінің негізі»
Қазіргі әлемдік өркениет кеңістігіндегі жаһандану үрдісіне сәйкес тіл біліміндегі
Тілді адамның әлеуметтік тұрмысын қамтитын мәдениеттен, тарихтан тыс қарапайым
В.Гумбольдт еңбектерінен басталған тіл біліміндегі тіл мен мәдениеттің қарым-қатынасы
В.Гумбольдт концепциясы (тұжырымдамасы) А.А.Потебня, Ш.Балли, Ж.Вандриеза, И.А.Бодуэн де Куртэне,
Осы еңбектердің нәтижелерін қорыта келіп, тіл мен мәдениеттің тығыз
Ол тілдік атаулар тек шартты түрде болса да, тілдегі
Себебі, әр халықтың басынан кешкен тарихы, бүкіл рухани, мәдени
Демек, қандай да болмасын, заттың атауы оны тек атап
Осы орайда тiл байлығының танымдық мәнiн анықтау ұлттың әлеуметтiк
Сондықтан ұлттық тiлдiң ерекшелiгiн‚ табиғатын ашу бағытында тiл туралы
Осымен байланысты жоғарыда көрсетiлгендей‚ қазiргi тiл бiлiмi парадигмасының өзектi
Адамдар арасындағы қарым-қатынастың ғана емес, таным мен ойлаудың да
Таным процессі мен логикалық ойлау жалпы адамзатқа ортақ қасиет,
Осы орайда жүйесi тілдің культурологиялық т.б. әртүрлi тiлдiк деректерiн
Қазақ тiл бiлiмiнде қазақ этносының таным-парасатын‚ дүниетанымы мен мәдениетiн
Қазақтың кең даласы – мәдениет пен тіл бірлігі, әдет-ғұрып,
Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке мұра болып ауысып, рудан-руға,
Адам бір мезгілде таңбаны тудырушы да, оны талдаушы да.
Сондықтан рухани әлемнің өзіндік ерекшелігін оның белгілік, таңбалық қасиетінен
Ал, адамдар қарым-қатынасының әмбебеп құралы ретіндегі белгі түгелдей дерлік
Рухани әлемдегі болмыстың табиғи әлемінен ерекшелігін көрсету В.Дильтейдің «ұғыну»
Осы тектес тұжырымдардың қалыптасуында, тілді зерттеудің барысында ұлттық мәдениеттің,
Аталған пәндердің зерттеу нысаны ортақ болып қоймай, кей жағдайда
Мысалы, осымен байланысты қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша қазақ
Қазақ тіліндегі антропонимдердің лингвомәдени сипатын ашуға арналған жұмысымызда тіл
Демек, әр халықтың өзіндік қайталанбас ерекшеліктері, ұлттық этникалық өзгешеліктерін
Сонымен, антропонимдерді лингвомәдени негізде қарастыру дегеніміз қазақ есімдеріндегі
Жалпы және орыс тіл білімінде лингвомәдениеттану жеке сала ретінде
Әрбір жаңа ғылымның саласының өзіндік метатілі мен терминологиялық аппараты
Жоғарыда көрсетілген тіл мен мәдениет сабақтастығына сай зерттейтін лингвомәдениеттанудың
Зерттеуші Б. Досжановтың еңбегінде тарихтан белгілі Барақ есімінің денотаттық
Қазақ тілінде жалқы есімдерге -жан, -тай қосымшалардың жалғануының нәтижесінде
Тілді зерттеудің антропоөзекті бағытына сәйкес ұлттық таңба ретіндегі ономастикалық
Осымен байланысты, Е. Керімбаевтың зерттеуінде ономастикалық номинацияны сипаттауда «ғалам
Сонымен, қазақ антропонимдерінің лингвомәдени негізін сипаттайтын тілдік деректерді зерттеу
2.1 Қазақ эпосындағы кісі аттары.
Ә.Қайдар, А.Мұқатаева «Қазақ ономастикасының мәселелері» атты жинақта қазақ тілінің
Эпос тілін зерттеуші ғалымдар Ә.Қайдар, Е.Жұбанов, А.Мұқатаева мынандай ерекшелікті
Бұл - жалпы эпос пен фольклор антропонимдеріне тән көне
Поэмада кісі аттарына еркелету, құрметтеу қосымшаларымен жиі кездеседі: Қозыке,
Х.Досмұхамедовтың «Қазақ халық әдебиеті» аты еңбегінде эпостық жырлардағы Қобыланды,
Ә.Бөкейханов өзінің «Қобыланды» жырына арналған сын мақаласында оның генезисіне
Ә.Бөкейханов жырдағы Алшағыр, Көбікті есімдеріне олардың өмір сүрген дәуірлерін
Халықтық топонимияға сүйенген, эпостар ноғайлы, қыпшақ, қырғыздар бір ел
Проф. Ә.Қоңыратбаевтың пайымдауынша, әрбір эпостық жырда белгілі бір кезең
Ә.Қоңыратбаевтың ізденістерінің темірқазығы «сана мен тіл, тайпа мен эпос
Эпос пен этносты сабақтастықта зерттеген ғалым Т.Қоныратбаевтың пайымдауынша, «Қобланды»
Эпостық жырлардың этнодеректік мәнінің ерекшелігі оның мазмұнындағы этноантропонимдердің тұрақтылығында.
Гүлбаршын. Әбілғазы шежіресіндегі атауы - Баршын. Қорқыт жырларында -
Жоғарыда айтылған Проф. Т.Қоңыратбаевтың еңбегінде Қорқыттың тарихи тұлғасы мен
Сонымен, Қорқыт антропонимнің лингвомәдени, әлеуметтанымдық сипатына, біздің ойымызша, проф.
Біріншіден, Қорқыт оғыз елінің бірлігі, тұтастығы үшін зор әлеуметтік
Екіншіден, Қорқыт оғыз елінің этникалық құрылымын жеткізуші, этникалық сананың
Үшіншіден, Қорқыт тұлғасы оғыз еліндегі этникалық үрдістің жеке бір
Осы тұрғыдан келгенде ғалымдарды көптен толғандырып жүрген күрделі мәселе
Мысалы, «Алпамысты» оғыз эпосының бізге жеткен бір нұсқасы санайтын
Әрине, бұл пікір әлі де тарихи-этимологияялық тұғыдан тереңірек зерттеуді
Кейбір зерттеушілердің пікірінше, Қобланды тарихи антропонимнің түпкі нұсқасы емес,
Атаңа нәлет, Алшағыр,
Көрсеттің ғой өкімді!
Жалғызым тірі бір келер,
Асықпай тұр қызылбас,
Сыбағаңды сол берер!
Опасыз дүние сырғанақ.
Он үш жасар Қобланды,
Шынымен сенен айырлсам
Жалғызым, тезірек келмесең,
Өтірік емес құдайдың
Біз оны сезімдік эмоциялық негізінде туған теңеу, яғни поэтикалық
Атына Қоблан мініпті
Тайбурылды талдырмай
Табан жолға салыпты
Алты жасқа келгенде
Арыстан туған Қоблан
Қазнадан қамқа киеді
Келелі түйем ішінде
Қайырлы Бураға ұсаған
Қайырлы туған Қоблан,
Ботам, сенен айырлдым [72, 264 б.].
«Қобланды» сөзінің түбірін сөз еткен тұста Е.Жұбанов оны автор:
Проф. Ә.Қоңыратбаев «құба» сөзінің Құба тас, Құба тау, Құба
Сонымен, Қоблан сөзінің төркінін этнонимдік тұлғада жасалған «Құбаұғлан» тіркесінен
Қорыта келгенде, қазақ эпосындағы антропонимдер қазақ халқының тілі мен
2.2 Прецеденттік антропонимдер
Ұлт тарихындағы маңызды оқиғалар тілдің құжаттық, мәдени танымдық қызметінің
Тіл арқылы мәдениетті тану қызметіне байланысты зерттеуші Г.Мәдиева бұл
Прецеденттік антропонимдер халқымыздың ұшқыр ойы мен даналығынан туған бай
Ел аузындағы есімдер: Асан қайғы, Аяз би, Қорқыт, Қобыланды,
Қасиетті пірлер мен әулиелер: Бибі Фатима, Қожа Ахмет Иассауи,
Тарихта болған тұлғалар: Абылай хан, Қасымхан, Есет батыр;
Әдеби мәтіндердегі персонаждар: Дайрабай, Мырқымбай (Б.Майлин), Судыр Ахмет (Ә.Нұрпейісов);
Ойдан шығарылған аттар: Алтай, Қамбар, Шығайбай, Тоңқылдақ т.б.;
Осы тектес антропонимдер мақал-мәтелдерде, жұмбақтарда, қанатты сөздерде, бата сөздерде,
Мысалы: Түгел сөздің түбі бір,
Түп атасы Майқы би
Майқы би – ел билеген көсем, басынан сөз асырмаған
Аяз би, әліңді біл,
Құмырсқа жолынды біл. [33, 73 б.].
Аяз би - Жаманұлы данышпан, шешен, ертедегі кейіпкері, атақты
Билер, бүгін Мақының алдын кесесің,
Ертең жұртың төбесін тесесің.
Майқының да айтатын кебі бар,
Айтуға аузының да ебі бар.
Аязби, әлінді біл
Құмырсқа, жолынды біл деген екен.
Бұл мақалдың философиялық мәні қандай да болмасын биікке шыққан
Ұмайға табынса, ұлды болар
Түркі жұртында Ұмай - жер ана нәрестелердің қамқоршысы, шаңырақтың,
Қайда барсаң да Қорқыттың көрі
Қорқыт VІІІ ғасырда жасаған мәшһүр ақын, күйші, ойшыл, данышпан
Қайда барсаң да Қорқыттың көрі
Бұл мақал Қорқыт бабамыздың мәңгі жасауды армандап, ажалдан қашып,
Қарынбай малға тоймайды,
Лұқпан жасқа тоймайды
деген мақалда Қарынбай (Харун) мен Құранда аты кездесетін
Араб ғалымдары Лұқпан хакімді Мұхаммед пайғамбарға дейінгі уақытта өмір
Кез келген атауды, қалай болса солай атауға болмайды. Егер
Қазақ тілінің сөздік құрамындағы ғажайып сырлы атаулардың бір саласы
Ономаст-ғалымдар жалқы және жалпы есім арасында болатын ауысу
Түркі халқының, оның ішінде қазақ халқының поэтикалық шығармаларындағы прецедентті
Прецедентті есімдер жөнінде Ю.Н.Карауловтың айтуынша: «Сонымен қатар прецедентті мәтінді
Осыған дәлел С. Иманбердиеваның мақаласындағы поэтикалық шығармаларға, фразеологизмдерге, мақал-мәтелдерге,
Фразеологизмдердегі прецеденті есімдер:
1. Аллаға шүкіршілік қылуы;
2. Алланың жазған парманы;
3. Атымтай [-дай] жомарт
4. Алла құдай бағын ашты.
Аталған фразеологизмде құдіретті күшті Алла тағаланың пендесіне деген жақсылығы
Мақал мәтелдегі прецедентті есімдер:
1 Атымтайдай жомарт бол, Наушарбандай әділ бол.
2 Сүлеймен пайғамбар мың жасапты,
Әр мәжілісін бір жасқа санапты.
3Талап пендеден, жеткізу Алладан.
4 Алла деп барсаң, аман келерсің.
Атымтай, Наушарбан прецедентті есімдерді қай қасиетімен ерекшеленетіні мақал
Ырым сенімдегі прецедентті есімдер:
Ассалаумағалейкум, Адыраспан!
Бізді сізге жібереді емдік үшін Омар, Оспан.
Омар, Оспан образдары күллі мұсылман қауымы үшін қасиетті тұлға,
Өлдің, Мамай, қор болдың.
Мамай - Алтын Орданың қолбасшысы және Әбілқайырдың немере
Бұл мақал Мамай батырға байланысты туғанмен, келе-келе адам баласының
Сол сияқты мақал-мәтелдер сияқты даналықтан туған, өсиет мәнінде айтылатын
Абылайдың асында шаппағанда,
Атаңның басына шабасың ба [77, 150 б.].
Абылай - Орта жүздің ханы болғанымен, Ұлы жүз бен
Бұл сөздің қазақ халқына кең тарағаны соншалық, нақыл сөзден
Аспанға ұшсам, қанатым талады,
Жерге түссем, Жалайыр Шора алады.
Ұлы жүз үйсіннен Абақ, Тарақ ұрпақтары тарайды. Тарақ балуан
Ердің соңы Есет
Пірдің соңы Бекет
Кіші жүзде екі Есет батыр болған. Біріншісі - Еділ,
Бұл Есеттен бір ғасырдан кейін келген Есет Көтібарұлы ХІХ
Сонымен бірге, халықпен бірге туып, бірге жасасып келе жатқан
Дәуіттің қоржынындай;
Сүлейменнің жүзігіндей;
Мұсаның асасыңдай; [78, 82 б.]
Бұл атауларға осы саладағы зерттеушілер еңбектеріне сүйене отырып, мынандай
Сүлеймен - (Соломон евр. Шелемо) Дәуіттің ұлы, мейірімді, данышпан
Мұса - (Моисей, евр. Моше) Құранда айтылатын Алланың елшісі,
Профессор Е. Жұбанов қазақ ертегілеріндегі осы тектес прецеденттік антропонимдерді
Ал қазақ ертегілеріндегі кісі аттары өзінің мәдени-танымдық қызметіне байланысты
Қорыта келгенде, осындай прецеденттік мәтіндердің мазмұнының астарында тарихи тұлғалардың,
Тіл білімі көлемінде поэтикалық антропонимия немесе ономопоэтика - әдеби
Ономопоэтика жалқы есімдердің құрылым принциптерін, мәтіндегі қолданыс, сондай-ақ автордың
Жекелеген шығармалардағы персонаж аттардың сөз төркінін ашуға көңіл бөлген
Cатира (мысал, мысқыл, өлең, сықақ әңгіме, повесть, романдар, фельетон)
Осы мәселеге қатысты зерттеушілер поэтонимдердің мынадай белгілерін атап көрсетеді:
«Сатиралық кейіпкер аттарын «ойдан шығарылған», «қиялдан туған», «жасанды» аттар,
Қорыта келгенде, прецедентті есімдер дегеніміз поэтикалық шығармалардағы, фольклордағы келтірген
2.3 Араб парсы тілінен енген антропонимдер
Қазақ антропонимдерінің қалыптасуындағы лингвомәдени негіздің бірі араб-парсы атаулармен байланысты.
Қай тілдің болсын антропонимиялық қазына байлығын тек төл есімдер
Қазақ халқының мәдени рухани өмірінде ислам дінін қабылдауға байланысты
Есім беруде де ислам заңдары қолданылады, яғни ауылдағы қожа-
Арабтар ислам дінін енгізумен бірге жергілікті халықтың антропонимдеріне де
Иекшәнбе - жексенбі
Душәнбе - дүйсенбі
Се шәнбе - сейсенбі
Чар шәнбе - сәрсенбі
Пәндж шәнбе - бейсенбі
Осы мәселенің арнайы зерттелуі Ж.Ағабекованың еңбегінде жеке қарасырылған [83,
Ғалымдардың пікірінше, ат қоюға келген кісі Ислам дініндегі балаға
Әл-Әзим - ұлы Әзім, Әзімбай, Әзімхан, Әзімжан, Әзімбек
Әл Уәли басқарушы, Уәли, Уәлиахмет, Уәлиолла[85, 22 б.].
Демек бұл жағдай орта ғасырларда елімізге келген Ислам таратушылары
2.4 Сакральді (киелі) антропонимдер
Қазақ киелі лексикасын (агитопонимдерді) арнайы қарастырған Қ.Рысбергенова, Р.Мұстафина, А.Керімбаев
Осы әулие сопылар есімдерінің басты ерекшелігі - олардың көбісі
Бурахан Ақтан - сопы әулиенің ұлы, оның бейіті Қызылорда
Бурахан көз жұмған жерден сәл арырақ орынға жерленіп, бейітінің
Ертедегі ислам тарихындағы әулиелер мен құрандық пайғамбарлар есімдері қазақ
Осы кеткен қозымды
Алланың досты Мұхамбет
Тек тапсырдым қолына.
Қол иесі, Қамбар ай,
Шөл иесі, Қамбар ай. Қамбар өзің қолдасың,
Қолдамайтын кім бір ай.
Кітаптардың ішінде
Қырық пайғамбар аты бар,
Қырда Қияс пайғамбар,
Ойда Илияс пайғамбар,
Сізден басқа кімім бар
Алпыста анам Аналық
Бибібатимаға тапсырдым.
Қазақ киелі лексикасында әулиелер аттары агиотопонимдер - киелі орындардың
Киелі антропонимдердің келесі бір лексика семантикалық тобын кәсіп мамандық
Мұхаммед пайғамбардың қызының аты - Фатима (қаз. Батпа, Бәтима,
Қазақтың табыну фразеологиясында да сол сияқты Диқан баба киелі
Бісміллаһир-раһман-ар-рахим
Я, Диқан баба! құрт-құмырсқа,
Жан-жануардан қалғаны менікі!
Қазақ киелі сөздерінің «Киелі, қасиетті адамдар» лексика семантикалық тобын
1) Бейнелері ертедегі ислам тарихымен байланысты әулиелер аттары;
2) сопы әулиелер аттары;
3) ру, тайпа басшыларының киелі антропонимдері;
4) әулиелердің киелі аттары (олар жерленген киелі орындар)
5) кәсіп-мамандық жібеуші иелерінің аттары.
Сонымен, қазақ киелі антропонимдері дегеніміз бұл пайғабарлардың, сопы
Көптеген қазақ есімдерінің архетиптік сипатын олардың мифтік таным деңгейінде,
«Архетип» ұғымын ғылымға енгізген – К.Г. Юнг. Оның пікірі
Сонымен белгілі бір мәдениеттің архетипіне оның өзіндік болмысын неғұрлым
Қазақ мәдениетінің архетиптік батырлық уақытынан келген маңызды бейне –
Түрік халықтарының мәдениетінде аспанмен қатар оның шырақтары да құдай
Азиялық өркениеттерде күнмен қатар қастерленген аспан шырағы ай болған.
Алайда, айдың басты символдық ерекшелігі оның күн мен түннің
Күн мен айдың қатарласуы әлемдік мәдениетте кең таралған идеяның
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, ай әдемілік пен сұлулықтың белгісі болып
3 ҚЫПШАҚ-ПОЛОВЕЦ ЕСІМДЕРІНІҢ ЭТНОМӘДЕНИ СИПАТЫ
3.1 Орыс жылнамаларындағы түркі текті есімдердің әлеуметтік мәні мен
Көне түркі ономастикасына қатысты маңызды материалдар түркілер
Ежелгі орыс тіліндегі түркі лексикасын зерттеуші И.Г.Добродомов ежелгі орыс
К.Менгестің «Восточные элементы в «Слово о полку Игореве»
Осымен байланысты көне қыпшақ антропонимдерін әлеуметтік лингвистика тұрғысында зерттеу
Половец - қыпшақтар мен кумандардың тарихын, этнографиясын зерттеген «Половцы»
Әлеуметтік топ немесе тайпа дегеніміз этнос, ал этнос әлеуметтануда
Әлеуметтік топты немесе этносты сипаттағанда, мәдениет түсінігіне соқпай өту
С.А.Плетневаның жоғарыда көрсетілген еңбегінің деректері мен мазмұнына сүйене отырып,
XI ғасырда половец қоғамында әскери демократиядан ерте феодализмге өту
Бірнеше тайпалардың бірлестігін С.А.Плетнева "орда" дейтін терминмен атаған. Половец
Етибичи-иета немесе жеті сан есімі мен оба сөзінің жіңішке
Олай болса, жоғарыдағы түркітанушылардың, этнологтардың, шығыстанушылардың көне түркі "оба"
Оған негіз болатын дәйекті мысалы, қазақ этнонимдерінің атауларымен сабақтастыра
Қыпшақтану мәселесімен айналысып жүрген зерттеушілердің басым көпшілігі орта ғасыр
Себебі Алшынның Байұлы тармағының бірнеше руы, ортағасырлардағы қыпшақ конфедерациясына
Егер де половецтерде Алтын руының этнонимі негізінде және осы
Этнонимдердің кісі есіміне негіз болу заңдылығы - түркі тілдерінде
Осы тектес половец есімдерін этимологиясына жасалған талдау көрсетіп бергеніндей,
Осы мәселеге қатысты Н.А.Баскаков, С.А.Плетнева, Аджи т.б. зерттеушілердің еңбектеріндегі
3.2 Этнонимдер мен антропонимдердің сабақтастығының
түркітану мен қазақ тіл біліміндегі дәйектелуі
Қазақ тілінде де есімдер мен фамилиялардың көбісі ерте кезден-ақ
Көне түркілер және олардың негізгі бір руы ашина деп
Проф. С.Аманжолов Кіші жүздің құрамына кіретін алшын тайпа одағы
С.Г.Кляшторный «ашина рудың негізін салушы ананың аты» деген,
Бұл келтірген пікірлер мен фактілер түркілердің «түрк» атанғанға дейінгі
Қаңлы - тайпа одағы жөнінде Н.Аристов, В.Бартольд, С.Аманжолов, І.Кеңесбаев,
М.Қашқаридың өзі қаңлы этнонимін былай түсіндіреді: «Қаңлы қыпшақтардың үлкен
Қаңлы жөніндегі тарихи дерек көрнекті тюрколог А.Кононов зерттеген «Түркімен
Проф. Ә.Қайдаров, І.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов қаңлы этимологиясы туралы автор былай
Қорыта келгенде, М.Қашқари сөздігінің деректеріне және академиктер А.Н.Кононов, Ә.Қайдардың
Дулат - Ұлы жүздің құрамындағы этноним. Кейбір тарихи
C.Аманжолов пен Ғ.Мұсабаев дулат этнонимнің этимологиясы туралы былай жазады:
Сонымен қазақ, монғол т.б. халықтарының құрамына енген дуғлат дулаттар
Келесі этноним - Керей. Керей этнонимнің этимологиясы туралы пікір
Акад. Ю.Неметтің пікірінше кер түбірі бір кезде түркі тілдерінде
Орыс жылнамаларындағы қыпшақ-половец кісі атауларын белгілі түрколог ғалым Н.А.Баскаков
Топтық атау, жоғарыда атап көрсетілгендей, есім және патримональдық
Н.А.Баскаков зерттеулерін де қыпшақ-половец тайпаларында қолданылған жалқы есімдерді төмендегідей
Татур (Татыр)