Мазмұны
КІРІСПЕ 2
І. Құқықтық мемлекеттің пайда болуы және дамуы туралы
1.1. Ежелгі замандағы құқықтық мемлекеттің пайда болуы және
1.2 Орта ғасырдағы еуропалық және жаңа дәуір ойшылдарының
2 Құқықтық мемлекеттің ерекшеліктері 20
2.1 Мемлекеттердің құқыққа қатысты жіктелуі 20
2.2 Құқықтық мемлекеттің сипаттамасы 22
3. Құқықтық мемлекеттің белгілері және оның дамуы 27
3.1 Құқықтық мемлекеттің белгілері 27
Қорытынды 32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 33
Арнайы әдебиет 34
КІРІСПЕ
Мемлекеттің өз жұмысын заң негізінде іске асыратын ұйым
Ертедегі ғалымдардың ойынша құқықты мойындайтын, сонымен қатар құқықпен
Феодализм ыдырауының алғашқы кезеңдеріндегі құқықтық мемлекеттілік идеяларын сол
Буржуазиялық революциялардың кезеңінде құқықтық мемлекет тұжырымдасының дайындалуына прогрессивті
Гроций табиғи-құқықтық мектептің алғашқы теорияның маманы болды. Оның
Спиноза заңдар мен байланысуы салдарынан азаматтардың шынайы құқықтары
Гоббс қоғамдық өмірдегі құқықтық үстемдігі туралы бірқатар прогрессивті
Локк та табиғи, бөлінбейтін құқықтық меншікті, жеке бостандықты
Монтескье құқықтық мемлекеттің құрылуын азаматтың қоғамдағы саяси бостандықтың
Осы кезеңде құқықтық мемлекеттің негізгі элементтерінің дайындалуына маңызды
Кант құқықтық мемлекет теориясының философияның негізін жан-жақты зерттеген
Батыс Еуропаның саяси-құқықтық ой иелері құқықтық мемлекет теориясының
Құқықтық мемлекет идеялары қазақ саяси-құқықтық ойда да кең
Кейінгі жылдары реформалық процестердің нәтижелерінде мемлекет пен құқыққа
Құқықтық мемлекет туралы Қазақстан Республикасының Конституциясында да айтылған:
І. Құқықтық мемлекеттің пайда болуы және дамуы туралы
1.1. Ежелгі замандағы құқықтық мемлекеттің пайда болуы және
Мемлекеттік өз жұмысын заң негізінде іске асыратын ұйым
Қазіргі құқықтық мемлекеттің ерекше теориялық тұжырымдама және тиісті
«Құқықтық мемлекет» терминінің өзі XIX ғ. басында неміс
Мазмұнды мағынада құқықтық мемлекеттіліктің бірқатар идеяларды ежелгі дүниеде
Құқықтық мемлекеттің теориялық тұжырымдамалары (Дж. Локк, Ш.Л. Монтескье,
Ежелгі дәуірдің кейінгі құқықтық мемлекет теориясына ықпалының түрлі
Көне дәуірдің өзінде-ақ билік әрекетінің әділдік талаптарына сәйкес
Көптеген ежелгі грек мифтарында адамдардың полистік өмірінің әділ
«Құқық (әділдік) – күштеу (зорлық)» антитезасы тұрғысында Гесиодтың
Полистік істердегі заңдар үстемдігінің негіз құраушы мәнін Ежелгі
«Заңға бағын», - деп шаққырды спартандық Хилон, «Өзіңді
Солонның өзіндік болмысы жағынан конституциясы заңдары күресуші тараптардың
Құқықтық заң және құқықтық мемлекет идеялары тұрғысында Солон
Бұрыңғы ойшылардың күш пен құқықты біріктіру туралы мемлекеттік
Әділдік, құқық, заң ежелгі гректердің ойынша дәстүрлі түрде
Заңға деген осындай көзқарас Афиныдың кәмелетке толған (18
Ежелгі гректердің саяси-құқықтық ойларының одан кейінгі дамуында құқық
Б.э.б VI-V ғасырларда қоғамдық және саяси-құқықтық тәріпті философиялық
Бұл терең идея философиялық сана мен шынайы білімнің
Осындай ойлардың жалпы қатарында тарихи-материалистік философия тұрғысынан алғанда
Пифагоршылар үшін әділ заң үстемдік ететін қала-мемлекет идеал
Қала-мемлекет пен заңдардың бірлігі идеясын Гераклит дамытты. Қала-мемлекеттің
Демокрит мемлекетті полис мүшелерінің «ортақ ісі» ретінде қарастырды.
Демокрит деспоттық билікті мойындамады және азаматтық бостандыққа негізделген
Саяси-құқықтық құбылыстарға деген зайырлы, адамзаттың көзқарас б.э.б. V
Софист Пифагордың (шамамен б.э.б. 481-411 ж.ж.) «Барлық нәрсенің
Полистегі заң үстемдігі идеясын Сократ пен Платон дамытты.
Әрине, Платонның заңдылық мемлекетін құқықтық мемлекетке балау дұрыс
«Санаулы адамның мүдделері үшін қызмет ететін заңдар бар
Ежелгі философтың осы бір парасатты пікірін құқықтық мемлекет
Саналы заңдардың басқару тұжырымдамасын табиғи-құқықтық тұрғыда Аристотель де
Аристотельдің түсіндіруінде саяси (мемлекеттік) құрылымының түрлі нысандар әділдік
Жалпы алғанда Аристотель мен әзірленген саяси ғылым полистік
Қазіргі тілмен айтқанда, Аристотельдің ілімінде мемлекеттің саяси құқықтық
Бұл тұрғыда ежелгі грек ойшылдарының (Платонның, Аристотельдің, олардан
Аристотельде мемлекеттің ең үздік нысаны болды. Бұл демократия
Бұл ретте Аристотель көбіне Платонға ерді. Платон өзінің
Іс жүзінде аристотельдік полития жалпы билік етудің саяси
Полития Аристотельдің ойы бойынша оның этикалық және саяси
Аристотельдің пайымдауынша ортаңғы элементтің көптігі халықтың күресуші партияларға
Аристотельдің ойынша, политияда ортаңғы элемент шеткі элементтерден күштерек
Мүмкін, осы жағдайлардағы мемлекеттік құрылымның үздік ұйымы, Аристотельдің
Алайда Аристотельдің бұл ойларында құқықтық мемлекет теориясына тән
Одан екі ғасыр өткеннен кейін Полибий (б.э.б. 210-128
Бұл-билікті бөлу теорясының да маңызды идеаларының бірі.
Полибий «Жалпы тарих» еңбегінде (VI, 4-10) мемлекеттің алты
Полибийге сәйкес, патша үкіметі, аристокрастия және демократияның ерекшеліктері
Басқарудың осындай аралас нысанының басты айырмашылығын Полибий тирания,
Полибий пікірінше осыны ең алғашқы болып түсінген және
Өз заманындағы жағдайларға қарап, Полибий Рим мемлекетінің ең
Римдегі үш биліктің арасындағы мемлекеттік өкілетіктердің бөлінуін сипаттай
Аралас басқарудың ежелгі тұжырымдамасы мен одан кейінгі билікті
Мемлекетке деген құқықтық көзқарас (мемлекетті құқықтық түсіну және
Бұл тұрғыда мемлекетті адамдардың келісімді құқықтық араласуы және
Цицероның тұжырымдамасынан мемлекет заңдарының табиғи құқық талаптарына сәйкес
Цицерон ойынша азаматтардың құқықтық теңдігіне патшалық басқару, аристократия
Цицерон мемлекеттің аралас нысанының бір бағытына қарай ауытқудың
Мемлекеттің халық ісі және жалпы құқықтық тәртіп ретінде
Себебі азаматтың бостандығы – оның құқықтары, яғни жалпы
Мемлекетке деген құқықтық көзқарастың дамуы мен оның құқықтық
1.2 Орта ғасырдағы еуропалық және жаңа дәуір ойшылдарының
Ежелгі авторлардың идеялары мен конструкцияларға орта ғасырдағы еуропалық
Құқықтық мемлекеттік идеяларының тарихы тұрғысынан орта ғасыр бос,
Бұл ретте ортағасырлық теологияның беделді өкілі Фома Аквинскийдің
Жаңа жағдайларда ол ежелгі авторлардың ең алдымен Аристотельдің
Фома Аквинскийдің ойы бойынша, табиғи заң өзің-өзі сақтауға
Аристотельдің және басқа да ежелгі ойшылдардың қағидаларын пайдалана
Ежелгі авторалар секілді Фома Аквинский монархияны (шексіз және
Осы дәуірде Марсилий Падуанский (1275-1343) өзінің мемлекет пен
Саяси ой тарихында Марсилий Падуанский алғашқылардың бірі болып
Марсилий Падуанский алға тартқан барлық лауазымды тұлғалар мен
Мемлекет пен қолданылып жатқан позитивтік құқықты (табиғи құқық
Феодализмнен капитализмге көшу кезеңінде өңдіріс күшінің өсуі қоғамдағы
Феодализм ыдырауының алғашқы кезеңдеріндегі құқықтық мемлекеттілік идеяларын тарихи
Буржуазиялық революциялардың кезеңінде құқықтық мемлекет тұжырымдамасының дайындалуына прогрессивті
Спиноза демократиялық мемлекеттің теориялық негіздемесін алғашқылардың бірі болып
Гоббс, Англиядағы шексіз (абсолюттік) монархияның қорғаушысы, қоғамдық өмірдегі
Локк Маркстің айтуы бойынша буржуазиялық қоғамның құқықтық ойларын,
Құқықтық мемлекеттің жағдайындағы адам бостандығы Лоққтың сөзімен: «заңды
Монтескье құқытық мемлекеттің құрылуын азаматтық қоғамдағы саяси бостандықтың
Дидро мемлекеттік өкіметтің құқықтық бастамасын оның қоғамдық келісіммен
Джефферсон АҚШ-тың тәуелсіздін декларациясының авторы, іс жүзінде Америка
Кант құқықтық мемлекет теориясының философиялық негізін жан-жақты зерттеген
Құқықтық мемлекетте заңды бұлжытпай орындау жолында күштеуге де
Канттың құқықтық мемлекет туралы тұжырымдамасы саяси-құқықтық ойдаң одан
Гегель мемлекетті өзінің философиялық дүниетанымындағы жалпы жүйенің контексінде
Гегельдің ойынша мемлекет жетіліп дамыған қоғам өмірінің ұйымы
Маркс мемлекет пен құқықты ашық түрде қоғам дамуының
Маркстың құқықтық мемлекет туралы айтқанына көңіл аударсақ: «Бостандық
Батыс Еуропадағы прогрессивті саяси-құқықтық ойлардың иелері Иеринг, Еллинек,
Еллинектің тұжырымдамасы бойынша, мемлекет өз халқының мүддесін қорғайтын
Құқықтық мемлекет идеялары орыстың саяси-құқықтық ойларында да
Құқықтық мемлекет туралы орыс тұжырымдамасының бекігендігін Октябрь революциясына
Г.Ф. Шершеневич құқықтық мемлекеттің негізгі өлшемдерімен мынадай құрылу
1) бассыздықты көрсетеді, біреуінің мүддесі екіншісінен бөлінеді және
2) егер жеке адамдың ынтасы кеңдікті тілесе, мемлекетке
3) өкімет органдарының өз қимылдарымен жаңа тәртіптіліктің бұзылмауы
а) жеке адамның бөлінбейтін құқығы;
ә) өкіметті бөлу принципі;
б) өкіметтің өзің-өзі құқықтық шектеуі;
в) мемлекеттің өз үстінде тұрған құқыққа бағынушылығы.
Шын мәнінде ондай кепілдікке ұстамдылық күші бар қоғамдық
Өкіметтің «өзің-өзі ұстау» идеясы мемлекеттік емес қоғамдық бірлестіктермен,
Гессен В.М. құқықтық мемлекетті шығыстық саяси-құқықтық орнықты көзқарастарына
Сонымен бірге Гессен құқықтық мемлекеттің мазмұндық жағына белгілі
Котляревский С.А. Канттың қарым-қатынастың және мемлекет пен жеке
Өйткені сенім жоғалса, сот қызметіне нұқсан келеді және
Кеңес мемлекетінің құқықтық ғылымы тоталитаризм кезеңінде құқықтық мемлекет
Құқықтық мемлекеттің көп ғасырлық тәжіребесін, теориясы мен
2 Құқықтық мемлекеттің ерекшеліктері
2.1 Мемлекеттердің құқыққа қатысты жіктелуі
Бұрын болған және қазіргі көптеген мемлекеттерді тану үшін
Этатикалық мемлекеттер өздерінің қызметтеріндегі міндетті түрде орындауға есептелген
Мемлекетттердің аталмыш екі тобының арасында аралық үлгідегі түрлі
Тоталитарлық және авторитарлық режимдердің барлық түрлері эстатикалық мемлекетке
Құқықтық мемлекеттердің пайда болуы мемлекеттік–құқықтық процестердің ұзақ дамуының
Құқықтық мемлекеттің теориялық тұжырымдамасының бірқатар елдердің қызметінде жүзеге
Ендігі кезде әлемде этатикалық мемлекеттер саны азаюы есебінен
2.2 Құқықтық мемлекеттің сипаттамасы
Құқықтық мемлекет – көп өлшемді даму үстіндегі құбылыс.
Құқықтық мемлекет – бұл мемлекеттік билік қызметінің ұйымдасу
Құқықтық мемлекеттің экономикалық негізіне әр түрлі меншік формаларына,
Мемлекеттіліктің құқықтық бастамасы, тек өзін-өзі билегенінде, меншіктік бостандығында.
Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізін құраушы – өзін-өзі реттейтін
Құқықтық мемлекет – бұл тәуелсіз мемлекет, ол өз
Мемлекеттің саяси табиғаты оның тәуелсіздігінен анық көрінеді. Қоғамның
1. Барлық қоғам өмірінің аясындағы заң деңгейінің жоғарылығы.
Құқытық мемлекеттің негізгі – конституциясы. Онда мемлекеттік және
2. Жеке адамның құқығының шындығы, оның еркін дамуын
Жеке адамдардың құқықтық сипаттағы бостандығы, қоғамның әр түрлі
3. Мемлекет пен жеке адамның арасындағы жауапкершілік. Саяси
Құқықтық мемлекеттің құрылуы мен қызметінің негізгі принциптеріне биліктің
Бірақ, заң қабылдаудағы өкіметтің жоғарылығы абсолюттік сипатта болады.
Атқарушы үкімет өзінің органдары арқылы құқық нормаларын іске
Сот билігі, құқықтық мемлекеттің құқықтық негізін, қоғамдық өмірді
Тәуелсіздік және заңдылық, әділ сот – азаматтардың құқығының
Басқа мемлекеттерде конституциялық, құқықтық бақылау функциясын, конституциялық соттар
Құқықтық мемлекеттің негізгі сипаттамысы осында. Онда мемлекеттік қоғамның
Құқықтық мемлекет – саяси ұйымның билігі, адамның, азаматтың
Құқықтық мемлекеттің негізгі екі принципі бар:
Адамның және азаматтың құқығын, бостандығын толық түрде қамтамасыз
Құқықтың көмегімен, мемлекеттік билікті біртіндеп байланыстыру, мемлекеттік бөлімдер
Бірінші принцип – Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-баптың 2-тармағында
Құқықтық ғылымға, қазіргі кезде, табиғи түрінде мойындалатыны азаматтық
Басқа негізгі принциптің жүзеге асырылуы мынадай жолдарды
биліктің заң шығару, атқару және сот органдарына бөлу
Федерализм көлденең бөлінген билікті, тағы да жоғарыдан төмен
Заңның үстемдігі (барлық конституциялық талаптарды қатаң сақтау арқылы
Мемлекет пен жеке адамның екі жаққа бірдей жауапкершілігі;
Жоғарыдағы көрсетілгеннен басқа, әр түрлі деңгейде оларға жағдайлар
3. Құқықтық мемлекеттің белгілері және оның дамуы
3.1 Құқықтық мемлекеттің белгілері
Азаматтық қоғамның негізгі бағалылығы, айтылып өткендей – адам
Мемлекет пен құқықтың келіскен әрекеттестігін іздеу моделі, құқықты
Құқықтық мемлекеттің негізгі идеяларының элементтері көне оқымыстылармен құрылған.
Континенталдық Еуропада құқықтық мемлекет тұжырымдамасы элементтерінің алғашқы
Жаңа кезең (уақыт) оқымыстылары (Н.Макиавелли, тирандармен күресушілер Э.Боэсси
Жоғарыдағы көрсетілген жағдайлар, белгілейтін элементтердің мемлекет пен адамға
Осы күнгі анық түсініктемелердің біріне жататындар:
Құқықтық мемлекет – көпшілік-саяси биліктің құқықтық нысандағы құрылған
Бірінші белгінің мәні, құқық пен заңды айырып көрсеткенінде.
Адамның құқығы туралы түсінік ХYІІ-ХYІІІ ғасырларда құрылды. Бірінші
Жоғарыдағы құжатттардың авторлары және басқа да зерттеушілер адам
Жаңа уақыттың ғалымдары, философтары және заңгерлері адам құқығы
Кейінгі жылдары адам проблемасы біздің елімізде үлкен әлеуметтік,
Тарих тәжірибесі көрсеткендей, сот реформасы – ең тиімді
Жалпы биліктің ұйымдастыру – құқықтық құрамы, құқықтық талаптарға
Аристотель өзінің «Саясат» деген ғылыми еңбегінде мемлекеттік құрылымдағы,
Билікті бөлу қағидасы, теориялық және күнделіктілік жағынан барлық
Қазір билікті бөлу қағидасы бізде, Қазақстан Республикасының Конституциясымен
Ондай билік үшеу: заң шығарушы билік (заң шығаратын
Мысалы, АҚШ-тың Конституциясында және Конституциялық қызметінде биліктерді тежеу
Конституция Конгреске (парламентке) заң шығару билігін белгілі деңгейде
Биліктің бөлініп істейтін қызметтерінің белгілі кепілі болатын бағыныштылық
Билікті бөлу қағидасының мемлекеттік құрылымға нақтылы сіңісу деңгейі
Қорытынды
Қорыта келе құқықтық мемлекет деген түсінік анықтамасы мен
Сонымен, құқықтық мемлекет – көпшілік саяси биліктік құқықтың
Құқықтық мемлекеттің айырықша сипаттарына назар аудару керек және
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуына байланысты маңызды мәселелердің бірі ретінде
Ондаған жылдар бойы біздің елімізде бір партиялы жүйе
Қоғамымыздың мемлекеттік және саяси өміріндегі көптеген жаңаруларының табысын
Қазіргі кезде бұрынғы КСРО аумағында мемлекет пен құқықтың
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Нормативті-құқықтық актілер.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995ж. толықтырулар мен өзгерістер енгізілген
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі 01.07.1999ж. А., «Жеті жарғы»
Қазақстан Республикасының Азаматтық Процестік Кодексі 13.07.1999ж. А., «Юрист»
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Процестік Кодексі 13.12.97ж. №206-1 (өзгерістер
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. (Қазақстан Республикасының заңдарына №
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне түсініктеме. Баспа «Жеті жарғы»
Арнайы әдебиет
Основы государства и права. Под ред. Сапаргалиева Г.А.,
Комаров С.А., Малько А.В. Теория государства и права.
Козлихин И.Ю. Идея правового государства: история и современность.
Малько А.В. Правовое государство. //Правоведение. 1997. № 3
Мартышин О.В. Несколько тезисов о перспективах правового государства
Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. –
Омельченко О.А. Идея правового государства: истоки, перспективы, причины.
Скакун О.Ф. Теория государства и права – Х.,
Тихомиров Ю.А. Публичное право. – М.: 1995
Теория государства и права. /Под ред. С.С. Алексеева
Теория государства и права /Под ред. А.И. Королева
Хропанюк В.Н. Теория государства и права.: Под.ред.
13. Курилов Д.А. Общая теория государства и права:
14. Сурилов А.В. Теория государства и права. -
15. Теория государства и права. Курс лекций. /
16. Маркс.К., Энгельс Ф. Сочинения.
17. Локк Д. Избр. Философские произведения. Т.2 М.,
18. Монтескье Ш. Избр. Произведения М.,. 1955. С.289.
19. Кант И. ТА. Ч.П. С.233
20. Гегель. Философия права. М., 1990. С.95.
21. Иеринг Р. Цель вправе. СПб, 1881. СА7
22. Еллинек Г. Общее учение о государстве. СПб,
23. Спиноза Б. Избр. Сочинения. Т.П. М., 1957.
24. Материалисты Древней Греции. М., 1955. С.55.
25. Общая теория права, Москва 1995/ Под редакцией
26. Решетников Ф.М. "Правовые системы стран мира", Москва
27. Саидов А.Х. "Введение в основные правовые системы
28. Синюков В.Н. "Российская правовая система: Введение в
теорию", Саратов 1994.
29. Сюкияйнен А.Р. "Мусульманское право", Москва 1986.
30. Тихомиров Ю.А. "Курс сравнительного правоведения". Москва, Норма,
31. Цвайгерт .К., Кётц Х., "Введение в сравнительное
Аристотель, Политика. М., 1911. -155 бет.
Монтескье Ш. Избранные сочинения. М., 1955. – 289
Кант И. Сочинения. Т4 42-233 бет.
ҚР Конституциясы
Нерсиянц В.С. Общая теория права и государства. Учебник.
Аристотель. Афинская демократия. М., 1996. 41-бет.
Материалисты Древней Греции. М., 1955. -55 –бет.
Спиноза Б. Избранные сочинения. Т.П. М., 1957. 207-209,
Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т 26. ч.
Локк Д. Избранные философские произведения. Т2., 1960 16-17
Гегель Философия права. М., 1990, 95 – бет.
Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. Т.28. 427 –
Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. Т.12. 724 –
Иеринг Р. Цели в праве. Спб., 1881. 47
Еллинек Г. Общее учение о государстве. Спб., 1908
1