ЖОСПАР
Кіріспе 3
1.Тоғызқұмалақ даналығы 3
2. Тоғызқұмалақ тақтасы 7
3. Ойынның ережесі мен ерекшеліктері 8
4. Тоғызқұмалақ ойынының мақсаты 10
5. Жүрістерді есептеу жолдары 11
6. Тоғызқұмалақ ойынының негіздері 13
7. Тактикалық тәсілдер 17
Қорытынды 22
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 22
Кіріспе
“Өнерді үйрен де жирен”, “Жігітке жүз өнер де
Спортта өнер. Өнер болғанда бүгінгі қазақ жастарының сүйіп
Спорттың да өнер ретінде таңдап алар түрі көп.
1. Тоғызқұмалақ даналығы
Тоғызқұмалақ қазақтың ұлттық ойыны. Бірақ тоғызқұмалақ ойынымыздың аты
Тоғызқұмалақты зерттеушілер нақтылы мағлұматтарды біріншіден, ел аузында жүрген
Енді ауыз әдебиетіміз және салт-дәстүріміз не дейді.
Тоғызқұмалақ күрделі сөз: тоғыз және құмалақ. Тоғыз -
Уақыт есебінде де тоғыз санының орны өзгеше. Он
Бір ғажабы сол- мешін жылдарының бәрі он екіге
Үлкен кісілер, әңгіме, өсиет айтқан кезде: “Е, балам
Кең байтақ даламызда көп жолдардаң бір-бірімен түйіскен жерін
Кезінде аты алты алашқа тараған Ықылас Дүкенұлының есімін
Тоғыз торау, кер толғау,
Бәріңе болды мол толғау
Шұбырынды ақ табан
Алқакөл ұзақ жол болды- ау...
Қысқашалауы “Кертолғау” деп аталатын бұл күйді тыңдаған адамның
Одан соң “Тоғыз қойдың терісі бір тондық”, “Тоғыз
“Ақыл-ойдың нағыз қайнар көзі, тоқсан тараулы тоғызқұмалақ өнері
Кейінгі кезде баспа бетінде жарияланған статьяларда:“Тоғызқұмалақ ойынын тұңғыш
Бертін келе ойын халық арасына кеңінен тарап, қалың
Мұндай ойды ақын Шона Смаханұлының Социалистік Еңбек Ері
Мен- көмекші, ол- аға.
Құрметтемей бола ма?!
Кешке қарай отарды
Қайтарып әкеп қонаға.
Жайластырам
Бірде ашық,
Суықта- жабық қораға.
Жатқанда жусап қойымыз,
Қалт еткенде қолымыз,
“Тоғызқұмалақ” ойнаймыз,
Бір ойнасақ қоймаймыз.
Жатқан кезде мал тыныш,
Бұл да бізге сәл тыныс.
Ұтып я ұтылсақ,
Боп қалады бұлқыныс.
Кезек ұтсақ, әрине,
Дей саламыз “ит- жығыс”,-дейді.
Бәлкім солай болған шығар. Жаңадан үйренбек болып жүрген
Қызылордалық Иманбаев Е.Ә. (Қ.Р. еңбек сіңірген жаттықтырушы, Қ.Р.
Қазақта мынадай мәтел бар. “Баланың еңбегі тілі тас
Ғалымдар бұл шариктерге зер салып зерттегеннен кейін, шариктер
1983 жылы Қазақстан баспасынан жарық көрген “Бәйгеден
1906 жылы орыс этнографы Н. Пантусов бірінші рет
Бәлкім солай болған шығар. Әлемнің әр түкпірінде өмір
Ойын тақтасы мен ережесі туралы бірер сөз айтсақ.
Ойынның шарты не? Шарт мынау: ойын басталған кезде
Соңғы құмалақ қарсылас жақтың бірінші отауына, артына барып
Кейде “тұздый” деуіміздің себебі ойынымыздың ескі заманнан бері
Тоғызқұмалақ ойынының өзіне тән ерекшелігі- бұл нағыз
Демек, “Тоғызқұмалақ”- үлкендерді былай қойғанда, жас жеткіншектерге спорт
2. Тоғызқұмалақ тақтасы
“Тоғызқұмалақ” ойынының арнаулы тақтасы болады, оны симметрия құрай,
“Тоғызқұмалақ” ойынына құмалақтар (фигура) ретінде диаметрі 12 милиметірлік
“Тоғызқұмалақ” тақтасының қағазға түскен суретін- диаграмма дейді. Номерлері
1-диаграмма
Бұған мысал ретінде мына төмендегі позицияны ұсынамыз:
2-диаграмма
Ортадағы отаулар ішіндегі цифрлар- 6, 8, 4, 2,
3. Ойынның ережесі мен ерекшеліктері
“Тоғызқұмалақ” ойыны басталар кезде құмалақтардың орналасу позициясы мынадай
3- диаграмма
Ортадағы отаулар ішіндегі “9” цифры әрбір отауда жатқан
Ойынды солдан оңға қарай жүріспен кез келген отаулардан
4- диаграмма
Ойын барысында қара жағының он екі жүрісінен кейін
5- диаграмма
Енді жүріс ақ жағынан. Ол 6- отауында жатқан
“Тоғызқұмалақ” ойынында қарсыластар алма- кезек жүріп отырады. Міне,
6- диаграмма
7- диаграмма
Бірінші мысал. Жүріс қара жақтан болғандықтан (6- диаграмманы
Екінші мысал. Ендігі жүріс кезегі ақ жағынан (7-
8- диаграмма
Мұндай жай жүрістен кейін ойыншының өзінің 1-, 2-
“Тұздық” алынған отаудың ішіне бір зат (белгі) салынып
“Тұздық” кез- келген отаудан алына бермейді. Мұның мына
Екіншісі, “тұздықтар” екі жақтың аттас номерлері отауларынан да
Үшінші ерекшелік. Ойын аяқталуға жақындағанда ойыншылардың біреуінің
9- диаграмма
Мұндай позициядан кейін ойынның бітуіне санаулы- ақ жүрістер
4. Тоғызқұмалақ ойынының мақсаты
“Тоғызқұмалақты” ойнаушылардың алдарына қоятын негізгі мақсаты- кем дегенде
а) бір ойыншы өз қазанына 82 құмалақ жинап
ә)жүріс кезегі келгенде қарсыластың отауларында жүрер құмалақтары болмай,
б)уақыт белгілеп (сағатпен) ойнаған жарыстарда қарсылас жақтың белгіленген
Ойын аяқталғаннан соң, ойыншылардың қазанындағы құмалақтардың саны 81+
“Тоғызқұмалақта” “тең ойын” болуының басты шарты- екі жақтың
“ Тоғызқұмалақ ” ойынының жарыстарында ойыншылар өз қазанына
“ Тоғызқұмалақ ” ойынын үйренушілерге бір ескерте кететін
5. Жүрістерді есептеу жолдары
“Тоғызқұмалақ” ойынын үйрену онша қиын емес. Бірер ойнаған
“Тоғызқұмалақ” ойынының бір ерекшелігі әрі басқа ойындардан артықшылығы-
Ойын барысында, отаудың шабуыл мүмкіншілігін тез арада білу
Бірінші есептеу жолы. Жүріс жасалатын отаудың соңғы құмалағы
а) Егер сандардың қосындысы 10, немесе 10- ға
ә) Егер сандардың қосындысы 10-нан артық болған жағдайда,
Жоғарыда айтқандарымыз түсінікті болу үшін, ойынның мына төмендегідей
Ақ жағы:
1. 79:610 79:610
2. 910-911 911-112
3. 111:212 511:63Х
4. 413:74 52-64
5.213:52 115-6Х
Міне, осы бес жүрістен кейінгі тақта бетін көрсетсек,
Жүріс кезегі ақ жағынан. Бұл позицияда оның бір
10-диаграмма.
Екінші есептеу жолы. Жүріс жасалатын отаудың соңғы құмалағы
а) Егер қосынды 10 немесе 10- нан кем
ә) Егер қосынды 10- нан артық болса, қосындыдан
б) Егер қосынды мөлшері 20немесе 20- дан артық
в) Егер қосынды мөлшері 29- дан 37- ге
г) Егер қосынды 38 немесе одан да көп
Бұл пікірлеріміз түсінікті болу үшін, жоғарыдағы бірінші есептеу
Үшінші есептеу жолы. Бұл- жүрістерді есептеудің ең жеңіл
11- диаграмма.
11-диаграммадағы позицияда 5- отаудағы (ақ жағы) құмалақтың соңғысы
Сонымен біз “Тоғызқұмалақ” ойынының математикалық есептеу жолдарын ортаға
6. Тоғызқұмалақ ойынының негіздері
Стратегиясы мен тактикасы. Бұл есеп ойыны, творчестволық ойын
Ойыннан шығатын нәтиже ең алдымен сайысқа түсіп отырған
Сонымен, стратегия “Тоғызқұмалақ” ойынының негізгі принциптерімен, айла-
Жалпы стратегия мен тактика бір- бірімен тығыз ұштасып,
Ойынның негізгі принциптері. Ойын кезінде тартыс бірнеше бірінші
Біз ойын позицияларындағы тактикалық және стратегиялық жоспарларды талдамас
а) тақта үстіндегі ойын күштеріне (отаудағы құмалақтарға) жауапкершілікпен
ә) отаудағы құмалақтарды өрістете білу немесе оң жақ
б) жүрістерді есептеу.
Ойын күштеріне жауапкершілікпен қарау. Бұл принцип бойынша-
Көбінесе кейбір тәжірибелі ойыншылар да кездесудің басынан- ақ
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 79:610 79:610
2. 910-911 911-912
3. 311:412 511-63Х
4. 413:74 92-113
5. 94:314 115-6Х
6. 114:54 813-217??
7. 93:218 32:44
8. 215:72 15-52
Сегіз жүрістен кейін, тақта үстінде келесі 12- диаграммадағыдай
12-диаграмма
Қара жағы “тұздық” алып алғаннан кейін қарсыласына “тұздық”
Ал 1974 жылы республикалық біріншілікте ойнаған торғайлық С.
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 79:610 79:610
2. 510-511 910-912
3. 111:212 810:814
4. 213:512 92:13Х??
5. 65: 114! 81-92 мәжбүр болған жүріс
6. 414-81!! 72-82 мәжбүр болған жүріс
7. 94:314 23-414
Осындай жүрістерден кейін тақта үстінде мына төмендегідей позиция
13- диаграмма
Мұндай позициядан кейін ақ жағы қазанына тағы 26
Отаудағы құмалақтарды өрістете білу немесе оң жақтан бастап
Бұл принцип бойынша ойынды оң жақтағы отаулардан (6,
Отаулардың рет саны Сәтті шабуыл үшін тиімді құмалақтардың
Бірінші 10-нан 19- ға дейін
28-ден 37- ге дейін 1- ден 10- ға
19- дан 28-ге дейін
Екінші 9- дан 18- ге дейін
27- ден 36- ға дейін 1- ден 9-
18- ден 27- ге дейін
Үшінші 8- ден 17- ға дейін
26- дан 35- ке дейін 1- ден 8-
17- ден 26- ға дейін
Төртінші 7- ден 16- ға дейін
25- тен 34- ке дейін 1- ден 7-
16- дан 25- ке дейін
Бесінші 6- дан 15- ке дейін
24- тен 33- ке дейін 1-ден 6- ға
15- тен 24- ке дейін
Алтыншы 5- тен 14- ке дейін
23- тен 32- ге дейін 1- ден 5-
14-тен 23- ке дейін
Жетінші 4- тен 13- ке дейін
22- ден 31- ге дейін
1- ден 4- ке дейін
13- тен 22- ге дейін
Сегізінші 3-тен 12- ге дейін
21- ден 30- ға дейін 1- ден 3-
12- ден 21- ге дейін
Тоғызыншы 1-ден 11- ге дейін
20-дан 29- ға дейін 11- ден 20- ға
29- дан 38- ге дейін
Бұдан көрінетін: ойынның бас кезінде сол жақтағы отаулар
Енді осы айтқан пікірімізді мысалмен дәлелдеп көрейік. Төменде
Енді қара жағына 10 құмалақ алу қажет. Оны
14- диаграмма
Есептеп отырып ойнау. “Тоғызқұмалақ” ойынында жүрісті есептеу жолы
15- диаграмма
Екі жақтың отауларында он- оннан құмалақтары бар. Жүріс
Қара жағына ойынды өз пайдасына шешу үшін отаудағы
Ақ жағы: Қара жағы:
1. ... 62- 73
2. 12- 24!! 73 -91
3. 11- 25! 61- 72
4. 62- 72 53- 73
5. 25- 62 73- 92
6. т.с.с.
16- диаграмма
Ондай жағдайда 25 жүрістен кейін, 6 құмалағын қарсыласының
Диаграммадан көрініп тұрғандай, қара жағы атсырап, өз “тұздығына”
Ақ жағы: Қара жағы:
1. ... 72-8Х
2. 12-24!! 71-8Х
3. 11-25! 62- 71
4. 62- 71! 71-8Х
5. 25-62 61-71
6. т.с.с.
Бұл жолы да қара жағы 29 жүріс жасап,
Ақ жағы: Қара жағы:
1. ... 62- 73
2. 12- 24!! 61- 74!!
3. 11-25! 53- 75!
4. 25- 63 75:22
5. 11- 21 61- 72
6. , ...,
19. ... 62- 75
20. 21- 3Х 61- 76
21. 00 76-3Х.
7. Тактикалық тәсілдер
Тактикалық тәсілдер дегеніміз- жоғарыда айтылған принциптер арқылы құрылған
1. Айырбасқа шақыру.
2. “Байлау” қойып ойнау, яғни қарсыластың отаудағы құмалақтарының
3. Комбинация жасау, яғни отаулардағы құмалақтарды шабуылға ыңғайлы
4. Тұзақ құру.
5. Осал отауларға шабуыл жасау.
Айырбасқа шақыру дегеніміз- өзінің бір отауындағы құмалақтарды қарсыласына
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 79:610 79:610
2. 910-911 911-112
3. 61-73 91:112
4. 311:412 511:62
5. 74:114 312:514 айырбасқа шақыру
6. 414:814 92:13Х
7. 95:43Х 75:214
Осындай 7 жүрістен кейін тақта үстіндегі көрініс
17- диаграмма
Бұл позицияны есептеп, тереңірек талдап қарасақ, тақта үстінде
“Байлау” қойып ойнау, яғни отаудағы құмалақтардың жүрістерін тарылту.
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 79:610 79:610
2. 910-911 911-112
3. 61-73 61-73
411:512 811:94
5.312-511!
Бұл жүрістен соң тақта үстінде -диаграммадағыдай
Ақ жағы өзінің соңғы (5. 312-511!) бесінші жүрісімен
18- диаграмма
Енді ойынның әрі қарай жалғасқанын көрейік:
6. 76:314 91:114
7. 92:116 51-61 мәжбүр болған жүріс
8. 212:414 215:73Х
9. 816-517 12-23 мәжбүр болған жүріс
10. 93:24 12-21 мәжбүр болған жүріс
11. 517-35 12-23 мәжбүр болған жүріс
12. 66:24 12-21 мәжбүр болған жүріс
13. 24- 52 93:22
Енді бірнеше жүрістен кейін ақ жағы қазанына 82
Комбинация жасау, яғни отаулардағы құмалақтарды шабуылға онтайлы орналастыру.
Тактикалық тәсілдердің ішіндегі ең күрделісі және маңыздысы да
Комбинация екі кезеңнен тұрады.
1. Әзірлік кезеңі. Бұл кезеңде комбинацияны жасауға
2. Мақсатқа жету кезеңі. Бұл кезеңде мақсатқа жету
19- диаграмма
Диаграммадан көрінгендей, ақ жағының 3- және 4- отауларындағы
1. ... 72-84! Бұл жүріс ештеме сездірмейді. 2.
Сөйтіп, қара жағы комбинация нәтижесінде бірден 20 құмалақ
Комбинация жасау- “Тоғызқұмалақ” ойынында талдауды, алдын ала болжауды,
Комбинацияны жасау жолдарын яғни отаудағы құмалақтарды шабуылға ыңғайлы
“Тұзақ құру”- аса маңызды тактикалық әдістердің бірі. “Тұзақ
Мына төмендегі позиция турнирлік ойында болған еді. Ақ
21- диаграмма
1. 81-97 бұл жүрісінен ақ жағы қарсыласының сол
Осал отауларға шабуыл жасау. “Тоғызқұмалақ” тақтасындағы осал отаулар
Ақ жағы: Қара жағы:
1. 29:110 29:110
2. 910-911 411-511
3. 810-813 312:512
4. 92:13Х 913-32
5. 711-815 715-34
6. 94-35 816-516
7. 613:94 517-38
8. 75-211?
22- диаграмма
Ақ жағының соңғы (8. 75-211) жүрісінің мақсаты біріншіден,
9. 95:42 84:28
10. 316:94? 213:56! Бұл жүрістен кейін ақ
Егер 11. 32-419 (18-810) 311:420
Егер 11. 89-77 91-19
12. 00
Ойынның ортасында не аяғында ойыншы өзінің ең күшті
Қорытынды
Бүгінгі күннің басты талабы әр халықтың мәдени мұрасының
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Ә. Ақшораев “Тоғызқұмалақ даналығы”. Тараз 2000ж.
2. С. Тілеубаев, С. Бизақов “Тоғызқұмалақ әліппесі”. Алматы
3. Ә. Ақшораев, Н. Жүнісбаев “Тоғызқұмалақ”. Алматы “Мектеп”
1980ж
4. С. Тілеубаев, А. Жақапбаева “Тоғызқұмалақ нұсқалары”
5. Е. Ә. Иманбаев “Тоғызқұмалақ- халқаралық сайыс”
6. Ә. Ақшораев “Тоғызқұмалақ”. Алматы “Жалын” 1983ж.
7. Ө. Жалымбетов “Айгөлек”. Алматы “Қазақстан” 1975ж.
8. М. Балғамбаев “Қазақтың ұлттық спорт түрлері”.
2