Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Қ.Жұбанов Атындағы Ақтөбе Мемлекеттік Университеті
Сырттай оқу бөлімі
Тарих-филология факультеті
«Психология және педагогика» кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
3-4 жас аралығындағы балалардың танымдық әрекетін дамыту
Орындаған : сырттай оқу бөлімнің
«Педагогика және психология»
мамандығының 3- курс
Ғылыми жетекші: педагогика ғыылымдарының кандидаты,
Ақтөбе-2008 жыл
Мазмұны
Кіріспе
1 І тарау Танымдық іс-әрекетті дамыту мәселесінің теориялық
9
1.1 Танымдық іс-әрекеттің мәні, маңыздылығы, мазмұны
9
1.2 3-4 жастағы баланың танымдық іс- әрекетін дамыту
18
1.3 Ойын - танымдық іс-әрекет дамуының негізі 22
І тарау бойынша тұжырым 32
2 ІІ тарау. 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін психология-педагогикалық
3 -4- жастағы балалардың танымдық іс-әрекетті дамытудың құрылымдық-мазмұндық
33
2.1 3-4 жастағы балалардың танымдық іс-әрекетін дамыту әдістемесі
44
2.2 3-4 жас аралығындағы балалардың танымдық іс-әрекетін дамытатын ойындар.
ІІ тарау бойынша тұжырым
Қорытынды 56
Пайдаланылған әдебиеттер
57
Қосымшалар
59
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде еліміздің экономикалық және
Мұндай адамның қалыптасу шарты - оған табиғатпен берілген танымдық
Еліміздің болашағы саналатын ұрпақ тәрбиесінде, оқу-тәрбие процесінде өркениетті қоғам
Мектепке дейінгі ұйым алдында заман, қоғам талабына сай
Танымдық іс-әрекет – ерекше психологиялық құбылыс. Бұнда баланың танымдық
-Интеллектуалды есептерді шешудегі бейнеленетін психикалық қалып (Д.В. Вилькеев)
-Білімдерді игерудегі дайындық, ұмтылыс
-Ақыл-ой әрекеті, яғни белгілі бір танымдық нәтижеге жетуге бағытталған
-Таным объектісіне бағытталған тұлғаның шығармашылық қатынасы (Л.Н. Аристова)
-Әрекет құрылымының ішкі сипаттамасы (А.Н. Леонтьев, А.К. Маркова)
Танымдық іс-әрекет мәселесін зерттеуге өздерінің үлкен үлестерін қосқан: Л.С.
Мектепке дейінгі 3-4 жастағы баланың таным әрекетін дамытудың танымдық
3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамыту жағдайына жасалған талдау
Таным әрекетін дамыту проблемасына философияда, психологияда және педагогикада біраз
Қоршаған ақиқатты танудың методологиялық негіздері философтар және психологтар Г.С.Батищев,
Оқу әрекеті, оқу-танымдық әрекет, таным әрекеті проблемаларының теориялық негіздері
Психологиялық және педагогикалық әдебиеттерде танымдық іс-әрекетін зерттеу мәселесіне көп
Танымдық іс-әрекет мәселесін зерттеуде үлкен үлестерін қосқан психолог-ғалымдар: Л.С.
Сонымен бірге, ғылыми әдебиеттер талдауы көрсеткендей, мектепке дейінгі мекемелерде
Көрсетілген қайшылық зерттеу проблемасын айқындады, 3-4 жастағы балалардың
Зерттеу объектісі – мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің педагогикалық
Зерттеу пәні– 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамыту процесі.
Зерттеу мақсаты, объектісі мен нысанасына сәйкес келесі міндеттер қойылды:
1. 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамытудың теориялық негіздері
2. 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамытудың моделін құрастыру;
3. Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың шығармашылық таным белсенділігін
4. Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың шығармашылық таным белсенділігін
Зерттеу болжамы, егер:
- 3-4 жастағы баланың танымдық іс-әрекетті ойын
Танымдық бейнелеу теориясы; жалпы ғылыми деңгейде: ғылыми зерттеу әдісі
- жеке тұлғалық ұстаным; ұстаным;
Зерттеу әдістері зерттеудің мақсаттарымен және міндеттерімен айқындалған. Олардың ішінде
Зерттеудің тәжірибе-сынақтық базасы: Ақтөбе қаласының «Бұлбұл» балабақшасы (мектепке дейінгі
Зерттеуді ұйымдастыру. Зерттеу бірнеше кезеңдермен өткізілді.
Бірінші кезеңде, зерттеу проблемасы бойынша философиялық, психология-педагогикалық әдебиеттерді талдау;
Екінші кезеңде, –3-4жастағы балалардың таным әрекеті моделін эксперименталдық әзірлеу,
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы сол, онда 3-4 жастағы балалардың таным
Зерттеудің теориялық маңыздылығы онда таным әрекетінің мәні, оның 3-4
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін дамыту
Алынған нәтижелердің шынайылығы мен сенімділігі бастапқы методологиялық тұғырдың теориялық
Қорғауға ұсынылған ережелер:
- жеке тұлғалық-бағдарланған білім мазмұнын игеру тек әлеуметтік тәжірибені
- дәйекті ширығу, ізденіс басымдығы, ішкі әрекет жоспары негізінде,
- оқу әрекет: дәйектілік, баланың сезім өрісін байыту, проблеманы
Зерттеу нәтижелерін сынап, байқау және енгізу.
Зерттеудің негізгі нәтижелері баяндалды.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеу логикасын, мазмұны мен нәтижелерін көрсетеді.
Зерттеу жұмысымыздың нәтижелері туралы мәліметтер көрнекті бейнеленген.
"Танымдық іс-әрекетті дамыту мәселесінің теориялық аспектілері" аталатын бірінші тарауда
Қорытындыда зерттеу нәтижесі бейнеленді, ұсыныстар берілді.
І.ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТІ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1.Танымдық іс-әрекеттің мәні, маңыздылығы, мазмұны
Танымдық іс-әрекет арнайы ұйымдастырылған оқыту процесінде құрылады, күрделі психологиялық
Ақыл-парасат, сана-сезім иесі ретінде адамның ең басты қасиеттерінің бірі
Басқаша айтқанда, таным барысында адам өзін қоршаған ортаны игереді,
Таным адамның объективті құбылыстармен байланысына, оларға тигізетін әсеріне және
Психологтардың көзқарастары бойынша, таным бұл - қоршаған орта жайындағы
Таным- белгілі бір ақпаратты алу оны өңдеу жолымен алынатын,
Таным бұл- сараланған суреттің, әлемнің құрылымын, адамның қоршаған ортаданы
Таным бұл- танымдық белсенділіктің түрлері немесе білім алу мен
Таным - адамның жаратылыс сырын, өмірдің мәнін, ақиқат әлемді,
Тән көретін бастағы көз,
Байқамайды жан сырын.
Көр де ақылға сал деген сөз.
Көз керек қой ойлырақ.
Хақиқатты дәл көруге ,
Жан көретін көз керек.
Бас көзімен сенделуге,
Бізге рұқсат жоқ шырақ..
деген шумақтарда Ш.Құдайбердіұлы да адамға тән танымның басты сипаты
Таным процесі нақты аңғарудан (сезімдік танымнан) басталады да, абстрактілі
Танымның абстрактілі ойлау, ақыл-ой таразысы немесе логикалық түрлері арқылы
Қоршаған әлем күрделі, өзгерістерге толы. Адам, жұртшылық- осы әлемнің
Әлем бейнесі әр адамда қалай және қашан қалыптасады? Ол
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау, бала миының физиологиясына, әр жастағы балаларға
Таным процестерінің дамуымен бірге баланың психикалық қасиеттері (қабілет,
Барша тіршілік иелері қоршаған дүниемен өмірлік маңызы бар байланыстар
Әрекет қоғамдық тарихи –категория. Шынында да, қалаған әрекет қоғам
Қоғамдық қатынастар жеке адамдардың әрекетінен тыс болуы мүмкін емес.
Әрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзілетін субъектінің объектімен
Белгілі жағдайда баланы, нақты әрекетке бағыттайтын ықпал қандай нәрсе?
Бала қажеттіліктері өндіріс пен мәдениеттің даму салдарынан туындайды. Егер
Баланың өз қажеттіліктерін қамтамасыз етуде нақты қоғамда тарихи қалыптасқан
Қажеттіліктерді келіп шығу көзі және мазмұны бойынша бөлуге болады.
Мазмұндық сипаты бойынша қажеттіліктер заттық құндылық (тағам, киім, баспана,
Алайда қажеттілік саналы әрекет туындата алмайды, болған күнде де
Бала әрекеті, қылығы жөнінде сөз қозғалғанда алдымен назарға алынатын
Бірақ, әрекетке келтіруші ішкі субъектив ықпал бола тұрып, түрткі
20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардың басында балалар психологиясында генетикалық әдістемелер
«Біз үшін,-деп жазды Д.Б. Эльконин,-негізге алатын - ойдың мәні,
С.Л.Рубинштейннің пікірінше, «адамның білімі ойлау әрекетімен (абстрактілі, талдап қорыту
Кеңес психологтары Л.С. Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьевтің іс-әрекет теориясында онтогенездегі
Іс-әрекет оның өз алдына қойған мақсатымен сипатталады. Егер мақсат
Баланы әрекетке ұмтылдыратын негізгі күш-ниет. Әрекеттің сыр-сипатын дұрыс түсіну
Психологияның зерттейтін міндеттерінің бірі-бұл сезімдік қабылдау, саналық және басқа
Іс-әрекетті психологиялық талдаудың нәтижесінде сол әрекеттің объектісі болған заттар,
Жантану проблемалары қатарында өз түсініктемесін күтетін мәселе: іс-әрекеттің санадағы
Сонымен, бала іс-әрекетінде сол әрекеттің ішкі және сыртқы мазмұны
Сыртқы заттық әрекетті әрдайым ішкі психикалық әрекеттің тысқы көрінісі
Әрекет құрылымы жөніндегі проблема жантану теориясының дамуы мен көптеген
Әрекеттің құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың жүйесі кіреді. Бала
Іс-әрекеттің қандайы болса да психо-физиологиялық процестердің күрделі құрылымынан тұрады.
Іс-әрекеттің қандайына болса да бірқатар компонентттер кіреді. Ондай құрылым:
Психологиялық тұрғыдан іс-әрекет өте күрделі , көп өлшемді, көп
Материалдық және рухани өмірге қажеттердің бәрін алып өмір сүру
Кез келген әрекет айналымды құрылымда болады. Ол үлгі түрінде
Адамның кез келген әрекетінің үш тарабы, үш компоненті болады:
Балалар мен ересек адамдардың әр алуан іс-қимылы нәтижесінде
Баланың іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру үшін тәрбиеші кейбір қажетті жалпы
Іс-әрекет үшін жеткілікті уақыт бөлу: ол әдістемелік жағынан дұрыс
Қимыл-қозғалыс жасау үшін жеткілікті орын аумағын бөлу;
Барлық әрекет түрлері бойынша керекті материал таңдап алу, дайындау.
Топ ішіндегі материалды дұрыс орналастыру; әр әрекет түріне белгілі
Іс-әрекет кезінде тәрбиеші баламен жеке сөйлесуі қажет. Бұл кезде
Барлық әрекет түрлеріне дұрыс жетекшілік жасау.
1.2. 3-4 жасар баланың танымдық іс-әрекетін дамыту ерекшеліктері
3-4 жастағы сәбидің сүйкімділігінде шек жоқ. Оның қиялдары қызық,
Балалар еркін қозғалып, неше түрлі қимылдарды жайбарақат жасай алатын
3-4 жасар балалардың сөздік қоры өте жылдам өседі. Бірақ,
Баланың сөздік қоры дамыған сайын, ауызекі сөйлеу барысында жалаң,
Бұл фактілер балаға тән білуге құмарлықтың көрсеткіші ретінде саналады.
Осы бір уақыттағы бар, бірақ қарама-қарсы бағытталған тенденциялардың болуы:
3-4 жас аралығы «кризистік» кезең делінеді. Бұл кезеңге негативизм,
Екінші ерекшелік-баланың ойын, сурет салу, констукторлық әрекеті белгілі бір
Бала әрекеті бұл жаста тұрақсыз сипатта болады. Балаға ,
Әр бала дүниеге танымдық бағыттылығымен келеді. Бұл танымдық бағыттылық
Танымдық іс-әрекет процесінде жаңа мотивтер (ықылас, тілек және т.б.)
С.Д. Смирнов танымдық іс-әрекетті жүйе ретінде қарастыра келе былай
Балаларға берілетін білім танымдық іс-әрекет арқылы берілсе, оның теориялық
Балалардың танымдық іс-әрекетіне психологиялық-педагогикалық тұрғыдан қойылатын нақты тапсырмалар бар.
Танымдық іс-әрекет аймағының түрлі даму деңгейлері мен ерекшеліктерін айқындау.
Баланың танымдық мүмкіншіліктерін дамыту қабілеттілігіне педагогикалық жағдай жасау, сонымен
Балалардың әрқайсысының танымдық іс-әрекетінің жеке қалыптасу барысына психологиялық-педагогикалық жағдай
Жоғарыда аталған бағыттар бойынша балалардың танымдық іс-әрекетінің оқу–тәрбие процесіндегі
Индивидуалдық сипаттама мыналарды ұсынады:
Жас ерекшелігі көзқарасы бойынша топтық өлшемдерге түрлі танымдық іс-әрекеттің
Оқу-тәрбие процесінде меңгерілген білімнің нәтижесі танымдық іс-әрекетте сипаталады;
Баланың танымдық іс-әрекетінің күшті және әлсіз жақтарын бөліп сипаттау;
Топтық сипаттама мыналарды ұсынады:
Мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы танымдық іс-әрекетінің сипаттамасы;
Танымдық іс-әрекеттің аймағы әлсіз дамыған компоненттерін айқындау (есте сақтау,
Танымдық іс-әрекеттің аймағы өте жақсы дамыған компоненттердін айқындау;
Балалардың танымдық іс-әрекетінің ерекшеліктерін бөлу арқылы сипаттау;
Баланың танымдық іс-әрекеттерін ұйымдастырудың ережелері:
-Баланы қызықтыратын нәрсе жайында айту.
-Білуге құмар педагогтарда білуге құмар балалар өседі. «Мен бар
-Баланың ой-пікірін әрқашан да зейінмен тыңдаңыз. Баланың интеллектуалды еңбегін
-Баланың танымдық сұрақтарында үлкен мән бар, және бала дамуының
-Екеуара сөйлесу тек сол кезде дамиды, егер оның қатысушылары
-Өз пікіріңізді үстем етпеңіз.
-Баланы белсенді таным іс-әрекетіне қатыстырыңыз
1.3.Ойын - танымдық іс-әрекет дамуының негізі
Баланың әрбір даму кезеңінде жетекші іс-әрекеті болады. Мұндай іс-әрекеті
Кеңестік психологияда психикалық даму түсінігіне ішкі әрекеттің қалыптасуы ретінде
Д.Б. Эльконин мектеп жасына дейінгі балалардың әлеуметтік қатынасының екі
Бұл әлеуметтік ситуация баланың дамуы үшін ерекше іс-әрекетті талап
Баланың жеке қасиеттері белсенді іс-әрекет үстінде қалыптасады және
Ойын іс-әрекет ретінде тұлғаның қоршаған шындықа нақтылы бір қатынасын
Ойын іс-әрекетіндегі бір заттар ойындағы орындалатын функция мағынасына ие
Бала жасы үлкендеген сайын, оның дамуы және тәрбие дәрежесі
Соңғы жылдары баланың ойын іс-әрекетіне көп көңіл бөлінуде. Қайсыбір
Қызықты әрі тартымды ойынсыз балалық шақ бола алмайды. Ойын
Бала неліктен ойнайды? Бұл сұрақты көптеген психолог ғалымдар зерттеді.Ф.Шюллер
Осыны еске алып Австрия психологы К.Бюллер «жұмсалмай қалған қуат»
Неміс психологы К.Гросс кішкентай балалардың ойынын зерттеп 1899жылы өзінің
Сонымен баланың неліктен ойнайтын себебі әлі күнге дейін көпшілік
Ойынның жетекші іс-әрекет болуы, баланың өзінің көп уақытын ойынмен
Балалардың ересек адамдарымен бірлесіп өмір сүруге ұмтылуы бірлескен
Сонымен, егер ойынның сюжеті балаға үлкендердің іс-әрекеттерімен және өзара
Балалардың құрбыларымен өзара іс-әрекет процесінде дамып отырған өзін таныту
Ойын үстінде бала шынайы затты ойыншықпен немесе кездейсоқ нәрсемен
Сонымен, ойын бұл кезеңде өзінің мәнісі жағынан символикалық болады.
Ойын ролін орындап отырған бала бұл міндетке бар импульсивтік
Ойын баланың ақыл-ойының дамуына мықты әсер етеді. Заттармен әрекет
Рольдік ойын қиялдың дамуына әсер етеді. Ойын іс-әрекеттері күмәнді
Көптеген шетел психологтардың көзқарастары бойынша балалар ойыны –бұл ересектерден
Фрейдтің идеялары Ж.Пиаженің ойын туралы пікірлеріне үлкен әсерін тигізді.
Көріп отырғанымыздай, Фрейд пен Пиаженің концепцияларында өзіндік принципиалды айырмашылықтарына
Кішкентай бала әлемі-бұл оның психологиялық және биологиялық қажетсінулерін қанағаттандыратын
Д.Б. Элькониннің балалар ойынының концепциясы бойынша рольдік ойын баланың
Рольдік ойынның орталығы деп баланың өзіне алған ролін айтамыз.
Роль практикалық ойын іс-әрекетінен тыс іске аса алмайды. Ойын
Ойынға талдау жасаған кезде оның сюжетін және мазмұнын ажыратуға
Түрлі тарихи кезеңдерде, әлеуметтік, шаруашылық, отбасылық шарттарға байланысты балалар
Ойын мазмұнында баланың адамдар арасындағы қатынастар мен әрекеттерге терең
Ойынды зерттеген барлық зерттеушілердің айтуынша ойын баланың еркін, жайбарақат,
Ойынды инстинктивті рахаттану бұлағы ретінде қарастырғанда, бірінші орынға ойынның
Бала өзіне белгілі бір адамның ролін алғанда, сол адамға
Өзіне ересек ролін ала отырып, бала тек қана осы
Бірақ бала ересектер ролін шартты, жалған түрде таңдап алады.
Ересек адам балалармен бірге дәрігер ойынын ұйымдастырып, ондағы
Баланың өзіне алған рольдің әрекет бірізділігі ол үшін заң
Бала осы шектеулерді өз еркі, қалауы бойынша алады. Қабылданған
Сол себептен Выготский ойын балаға «тілектің жаңа формасын» береді
Зерттеушілердің көбісі ойынды еркін іс-әрекет ретінде қарастырады. Ойында нақты
Ойын іс-әрекеті ырықты зейін мен ырықты естің дамуына көмектеседі.
Тілдің дамуына ойын өте үлкен әсер етеді. Ойын жағдайы
Бала ойын үстінде заттар мен іс-әрекеттерді жалпылауды, сөздің жалпылама
Сонымен, ойын баланы заттар мен құбылыстар мәнін тануға, әртүрлі
Бірінші бөлім бойынша тұжырым
Жалпы психологияда «танымдық әрекет» - психикалық дамудың негізі ретінде
Танымдық әрекет құрамы жағынан әр тектес. Олардың ішінде
ІІ тарау. 3-4 жастағы балалардың таным әрекетін психология-педагогикалық дамыту
3 -4- жастағы балалардың танымдық іс-әрекетті дамытудың құрылымдық-мазмұндық
Айқындаушы эксперимент кезеңінде біз 3-4 жасар баланың танымдық даму
Р.С. Немовтың таным процестерінің дамуын айқындайтын әдістемелерін және танымдық
ІІ-кішкентайлар «Б», «В» топтарын бақылау тобы ретінде алдық. Айқындау
Р.С. Немовтың «Суреттерде не жетіспейді» әдістемесі бала қабылдауының
Сыналушының атқаратын ісі келесі нұсқаумен түсіндіріледі: мен саған суреттерді
Нәтижені өңдеу: жұмыс уақыты баллмен бағаланады.Оны мына кесте бойынша
Тапсырманы орындауға кеткен уақыт Өлшеулік бағалар
Даму деңгейінің нәтижесі
45сек 10
8-9
6-7
4-5
2-3
0-1 өте жоғары
жоғары
орташа
орташа
төмен
өте төмен
Жас айырмашылықтарына сай балалар 5 топқа бөлінді:
1-топ – 3-3,2 жас аралықта (7 бала)
2-топ- 3,2-3,4 жас аралықта (8 бала)
3 –топ – 3,4-3,6 жас аралықта (7 бала)
4- топ- 3,6-3,8 жас аралықта (7 бала)
5- топ- 3,8- 4 жас аралықта (8 бала)
Бұл әдістеме бойынша жүргізілген зерттеу жұмысы нәтижесінде 1-топтағы
Пайыздық өлшемдермен көрсететін болсақ, балалардың 51 % -ы қабылдауының
Келесі әдістеме «Кілемді немен жамаймыз» деп аталады. Оның мақсаты:
Нәтижені өңдеу:
Тапсырманы орындауға кеткен уақыт Өлшеулік бағалар
Даму деңгейінің нәтижесі
60сек 10
8-9
6-7
4-5
2-3
0-1 өте жоғары
жоғары
орташа
орташа
төмен
өте төмен
Бала қиялының даму деңгейін анықтау мақсатында «Ойын шығар» әдістемесін
Балаға 5 минут ішінде белгілі бір ойынды ойдан шығарып
1.Ойын қалай аталады?
2.Ол неден құралады?
3.Ойынға неше адам қатысу керек?
4.Ойын қатысушыларына қандай рольдер беріледі?
5.Ойын қалай өтеді?
6.Ойын ережелері қандай?
7.Ойын немен аяқталады?
8.Ойын нәтижесі және оған қатысушылардың жетістіктері қалай бағаланады?
Нәтижені өңдеу: бала жауаптарында оның сөйлеуі емес, шығарған ойын
Баға критерийлері:
1.Оригиналдығы, жаңашылдығы;
2.Шарттарын ойластыруы;
3.Түрлі рольдердің болуы;
4.Белгілі бір ережелердің болуы;
5.Өткізілген ойын жетістіктерінің критерийлерін нақты бағалау.
Осы критерийлердің әрбірінен баланың шығарған ойыны 0-ден 2 баллға
0-балл- даму деңгейі төмен, 1-балл- даму деңгейі орташа, 2-балл-
Қысқа мерзімді көру есінің көлемін анықтау үшін «Суреттерді есіңе
Стимул ретінде балаларға мынадай суреттер берілді.
Нұсқау: бұл суретте 9 түрлі фигура бар. Оларды есіңе
Балаға суреттерге қарап отыруға 30 сек беріледі. Содан кейін
Нәтижені өңдеу:
10 балл- бала барлық фигураларды таныды,