Кіріспе........................................................................................................................................3
I. Толық құнды, толық құнсыз қағаз
1.1. Толық құнды, толық құнсыз қағаз
1.2. Несиенің қызметтері........................................................................................................8
1.3. Несиенің формалары және олардың жіктелуі...............................................................9
II. Несиелік ақшалар.
2.1. Несиелік ақшаның мәні..................................................................................................16
2.2. Несиелік ақшаның түрлері.............................................................................................16
III. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формалары.
3.1. Төлем тапсырмасымен есеп айырысу..........................................................................22
3.2 Чек арқылы есеп айырысу............................................................................................25
3.3. Вексель арқылы есеп айырысу....................................................................................29
Қорытынды.........................................................................................................................31
Пайдаланылған әдебиет...................................................................................................33
Кіріспе.
Ақша - жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толық
Толық құнды ақшалар - номиналдық құны оны дайындауға
Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның ішінде: мыстан, күмістен
Толық құнсыз ақшалар (құнның белгілері) - номиналдық құны
Оларға мыналар жатады:
• құнның металдық белгілері - арзан
• құнның қағаздан жасалған белгілері. Құнның
Қағаз ақшалар — бұл нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихта
Біздің қарастырып отырған басты тақырыбымыз несиелік ақшалар. Несиелік
Сіздер курстық жұмысыммен таныса келе бірінші бөлімнен несиенің
I бөлім. Несиенің мәні мен қызметтері
1.1. Несиенің мәні мен қажеттігі
Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың
Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда
Несие - бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар. Несие
Экономикалық категория ретінде,
Зерттеу заты сияқты
• банктер, банктік
Қарыз беруші
1.2. Несиенің қызметтері
Несиенің экономикадағы орны мен ролі, оның атқаратын қызметтерімен
• қайта бөлу;
• айналыс шығындарын үнемдеу;
• айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша
• капиталдың шоғырлануын жеделдету;
• ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі кез келген елдің ұлттық
Несиенің айналыс шыгындарын үнемдеу қызметінің іс жүзінде асуы
Ал келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың
Капиталдың шоғырлану процесі цызметі экономиканың тұрақты дамуына жағдай
Несиенің ғылыми-техникалық прогресті жеделдету қызметі ғылыми-техникалық ұйымдардың қызметін
1.3. Несиенің формалары және олардың жіктелуі
Несиенің формалары, оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде
Несиенің формасы — бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы
Коммерциялық несие - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы мынадай:
• қарыз беруші ролінде банктік мекемелер
• коммерциялық несие тек қана тауар
• қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе саудр
• коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік
• қарыз беруші мен қарыз алушы
Бапктік несие - бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға
Несиенің түрлері
Коммерциялық банктер
Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
мақсатты қорларға;
банктерге;
қаржы-несиелік мекемелеріне.
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
өнеркәсіп салаларына;
ауыл шаруашылығына;
саудаға;
дайындау ұйымдарына;
жабдықтау-сату ұйымдарына;
кооперативтерге;
жеке кәсіпкерлерге.
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
ІІ. Мерзіміне қарай:
қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін);
ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
III. Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
негізгі қорларға жұмсалатын;
айналым қаражатына жұмсалатын.
IV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
Қамтамасыз етілген:
кепілхатпен;
• кепілдемемен;
• кепілдікпен.
Сақтандырылған.
Қамтамасыз етілмеген:
• сенім (бланктік) несиесі.
V. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ
2) Күмәнді несиелер - қайтарылу уақыты
3) Үмітсіз несиелер - қайтару уақыты кешіктірілген,
VI. Валютамен берілуіне қарай:
• ұлттық валютамен;
• шетел валютасымен.
VII. Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға
2. Ипотекалық несие - бұл қозғалмайтын мүліктерді
3. Овердравт несиесі - клиенттің шотынан қарржатты
4. Овернайт несиесі өтімділікті - өтімділікті
5. Онкольдық несие - кредитордың алғашқы талабы
6. Банкаралық несие - банктердің бір-біріне беретін
7. Ломбардтық несие - тез іске асатын
8. Лизингтік несие - құрал-жабдықтарды жалға алумен
9. Рамбурстық несие - шикізаттарды ішке алып
10. Сенім несиесі - банктің сеніміне кірген, төлем
11. Маусымдық несие - жабдықтаушының қаржыландыру уақыты
VIII. Несиелеу объектісіне қарай:
• меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға;
• материалдық қорлар жиынтығы мен өндіріс
• сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды
импорттауға;
• азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар,
• ломбардтық, кепілдік және ссудалық операциядарға;
• театрлар және демалыс үйлерінің кірістері
• күрделі жүмсалымдарды қаржыландыруға;
• тез өтелетін тиімділігі жоғары шараларға.
Тұтыну несиесінің басты
Тұтыну несиесінің дамуы әр түрлі елдерде әр
Қазақстанда тұтыну несиесі кеңінен дамып отырған несиеге жатады.
- автомобилдік несие;
- ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып
- тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін
- кейінге қалдырылмайтын
Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа және жүрілген автомобильдерді
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
• жиһаз;
• сантехника;
• аудио-видио және тұрмыстық техникалар;
• компьютер және оргтехника;
• басқа да тұтыну тауарлары.
II бөлім. Несиелік ақшалар
2.1. Несиелік ақшаның мәні
Несиелік ақшалар - тауар өндірісінің
2.2. Несиелік ақшаның түрлері
Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота, және
Жай вексель (соло) - вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген
Аудармалы вексель (тратта) - вексельде көрсетілген соманы белгілі
Трассат тратта бойынша төлеуге келісімін бергеннен бастап, борышқор
Жай және аудармалы вексель - коммерциялық вексельдің түрлері
Қаржылық (банктік) вексель - белгілі бір ақша сомасын
Қазыналық вексель - бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет
Достық вексель кейіннен банкте оларды есепке алу мақсатында
Бронзалық вексель нақты қамтамасыз етілмеген қарыздық міндеттемені білдіреді.
Вексельдің мынадай өзіне тән қасиеттері бар:
• дерексіздік, яғни вексельде мәміленің нақты
• даусыздық, яғни протест туралы актіні нотариуспен
• айналымдылық, яғни басқа бір тұлғаларға аударып жазу
Қазақстанда жоғарыда аталған заң қабылданғанға дейін және одан
Вексель айналысын бірінші болып қолдаушылардың қатарында Казкоммерцбанк тәжірибесін
Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретінде
Банкнота (ағыл. сөзінде «Bank-note» аударғанда «банк билеті») -
Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның
мерзімділігіне қарай, егер де вексель мерзімді қарыздық міндеттеме
кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады және
Экономикалық әдебиеттерде банкнотаны екі түрге бөледі классикалық
Классикалық банкнота - бұл банкнотаның алғашқы пайда болған
Классикалық банкнотаның қағаз ақшалардан өзіндік айырмашылығы бар:
• жаратылысына қарай - қағаз ақшалар
• эмиссиялау әдісі бойынша - қағаз ақшаларды
• қайтарылуына қарай - классикалық банкноттар вексель мерзімінің
• ауыстырылуына қарай - классикалық банкроталар банкке
Банкноталардың алтынға ауыстырылуы тоқтағаннан бастап, банкнота алтынмен қамтамасыз
Жай банкнота - бұл қазіргі кездегі айналыста шығарылған
Қазіргі кезде ҚР
• шаруашылықта несиелеу жолымен;
• мемлекетті (үкіметті) несиелеу, яғни мемлекеттік қарыздық міндеттемелердің
• ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету
Чек вексель мен
Англияда пайда болды. Чек -
Чектің мынадай түрлері бар:
• ақшалай чек - банктен қолма-қол
• атаулы чек - аударуға құқысыз
• ордерлі чек
• мәлімдеуші чек - чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген
• есеп айырысу чегі - заңды тұлғалар арасында
• жол чегі - туристік сапарларға
• кепілдендірілген чек - банктің чекте көрсетілген соманы
Чектің экономикалық жаратылысы мынадай:
• біріншіден, ол банктен нақты ақшаны
• екіншіден, ол айналыс және төлем
• үшіншіден, ол қолма-қолсыз ақшамен есеп
Электронды ақшалар пластикалық карточка формасында болады. Олар екі
• дебеттік (төлем) карточка - банкте
• Кредиттік карточка - оның эмитенті
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер дебеттік және кредиттік
Қазіргі кезде жалақы алуға арналған дебеттік карточкалар да
Несиелік карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету
ІІІ бөлім. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формалары
3.1. Төлем тапсырмасымен есеп айырысу
Қолма-қолсыз ацшалар айналысы - бұл қолма-қолсыз ақшалар айналымының
Қолма-қолсыз ақшалар деп - чектер, несиелік карточкалар, электрондық
Қолма-қолсыз ацшамен есеп айырысу - бұл ақшалай қаражаттарды
Қолма - қолсыз ақшамен есеп айырысуда тиісті құжат
• төлем тапсырмаларымен есеп айырысу;
• төлем талабы - тапсырмаларымен есеп
• аккредитив арқылы есеп айырысу форматы;
• чек арқылы есеп айырысу;
• вексель арцылы есеп айырысу.
Есеп айырысу формалары мен тәртібі төлеуші мен қаражатты
Есеп айырысу формасын
• контрагенттердің арасындағы шаруашылық
• жабдықтайтын өнімнің ерекшелігін
• мәмілеге қатынасушылардың мекен - жайымен;
• жүкті тасымалдау тәсілімен;
• заңды тұлғалардың қаржылық жағдайымен.
Формаларды таңдауда есеп айырысуды жүргізудің бекітілген ережелеріне сәйкес
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу бұл - қазіргі кезде
Төлем тапсырмасы - клиенттің өз шотынан белгілі бір
Төлем тапсырмасы оны толтырған күннен бастап (оны толтырған
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу сызбасы 1-суретте берілген.
1-сурет. Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар (қызметтер) үшін төлемді
1-тауарды (қызметті) жабдықтау; 2-төлем тапсырмасын банкке беру және
Екі жақтың келісуі бойынша төлем тапсырмасы мерзімді, мерзімінен
2-сурет. Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар (қызметтер) үшін төлемді
1-алдын ала төлеу барысында тауарды (қызметті) жабдықтау туралы
Төлеуге кепіл болуы мақсатында төлеуші мәмленің шартында төлем
Төлем тапсырмасымен есеп айырысудың артықшылығы, оның әмбебап есеп
3.2. Чекпен есеп айырысу
Чекті - есеп айырысу барысында төлем құралы ретінде
Банк чекті ұсынушыдан чекті қабылдамауына болады, егер де
- егер де жазумен жазылған сомасы
- чектің мерзімі өтіп кетсе;
- төлем құжаттарында
- чек әр түрлі қолмен және
- чектің қорғалу деңгейі оның талабына
- чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
- чектегі қойылған қол, үлгі ретінде
- чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса
- чектің басқа да дефектілері бар
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып
1. банкте қалады;
2. көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
3. Клирингтік палатаға беріледі;
4. чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:
• егер де төлеуші тауарды алғанға
• сатушы белгісіз болған жағдайда;
Еліміздегі чекті пайдалану барысы 1998 жылғы 5 желтоқсандағы
Аталған ережеге сәйкес чектер мынадай түрлерге бөлінеді:
• Кепілденген чек - чек берушінің
• Кепілдендірілмеген чек - чек беруші
• Қамтамасыз етілген чек - банкке
• Қамтамасыз етілмеген чек - депозитпен
Ережеге сәйкес, чек - бұл чек берушінің чекті
Чектің өзіне тән мынадай көрсеткіштері болады:
1) «Чек» деген атауы;
2) Чек номері мен сериясы;
3) Чектің қызмет ету мерзімі;
4) Чек берушінің аты-жөні;
5) Чек берушінің СТТН-і;
6) Санмен және жазбаша түрде көрсетілген сомасы,
7) Чек ұстаушының аты-жөні;
8) Чек үстаушының СТТН-і;
9) Чекті төлеуге міндетті чек беруші банктің
10) Чек беруші банктің жеке банктік коды;
11) «Бұйрық бойынша төлеңіз» кестесі;
12) «Төлемнің тағайындалу» кестесі;
13) Чекті төлем ретінде қабылдағаны туралы чек
Чектер қолма-қолсыз төлемдерді жүзеге асыру және қолма-қол ақша
Чек бойынша бір банкте есеп айырысудың тэртібі сызбамен
3-сурет. Чекпен есеп айырысу сызбасы.
1 - төлеуші банкке чектік кітапша беру туралы
3.3. Вексель арқылы есеп айырысу
Вексельде қолма-қолсыз есеп айырысу бір формасына жатады. Себебі,
Бұл вексельдердің өзара айырмашылықтары мынада:
• Жай вексель - бұл қарапайым түрдегі
• Жай вексельде екі тұлға қатынасады:
• Жай вексельде вексель беруші -
• Аудармалы вексельде вексель беруші -
Соған сәйкес аудармалы вексельдің бет жағында төлеушінің қолы
Енді жай және аудармалы вексельдің айналысы процесінде мән
4-сурет. Жай вексельдің айналыс процесі
1-сатып алушы (вексель беруші) вексельді тауарды (қызметті) сатушыға
5-сурет. Аудармалы вексельдің айналыс процесі
1-вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа) тауарын және оған
Қорытынды
Сонымен қорыта келгенде, несие ақшалары - тауар өндірісінің
Несиенің экономикадағы орны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен
- қайта бөлу;
- айналыс шығындарын үнемдеу;
- айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша
- капиталдың шоғырлануын жеделдету;
- ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің формасы - бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалар.
Екінші бөлімнің қорытындысы яғни негізгі бөлім несие, ақшалары,
Несиелік ақшалар - тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды
Несиелік ақшалардың шығуы банктердің несиелеу операцияларымен байланысты.
Несиелік ақшалардың басты мақсаты - ақша айңалымын икемді
Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота, чек
Вексель - белгілі бір соманы алдын ала келтірілген
Банкнота - орталық банктің айналысқа шығррған әр түрлі
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу - бұл ақшалай қаражаттарды
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың мынадай формалары болады:
• төлем тапсырмаларымен есеп айырысу;
• төлем талабы-тапсырмасымен есеп айырысу;
• аккредитив арқылы есеп айырысу формасы;
• чек арқылы есеп айырысу;
• вексель арқылы есеп айырысу;
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу - бұл қазіргі кезде
Төлем тапсырмасы - клиенттің өз шотынан белгілі бір
Чек - ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі
Сонымен, несиелік ақшалардың қазіргі нарықтық экономикада мәні өте
Пайдаланылған әдебиет
1. Мақыш Серік Биханұлы. Ақша айналысы және
Алматы: Қазақ университеті, 2000. - 129 б.
2. Мақыш Серік Биханұлы. Ақша айналысы және
Алматы, 2004.
3. Ақша несие банктер. Сейтқасымов
4. Ақша несие банктер. Саниев
5. М. Насырова. Экономикалық терминдер сөздігі. -
баспасөзі.
6. М. Насырова. Әлеуметтік-экономикалық терминдердің қысқаша орысша-
қазақша түсіндірме сөздігі. «Қазақстан» баспасы. Алматы
7. С.Б Баймұханова. Ә.Ж Балапанова «Бухгалтерлік есеп»
8. Н.А Каморджанова, И.В Карташова «Бухгалтерский
Москва 2002г. 88-90 стр
9. Е.Ф. Жуков. Масква 2000г. «Денги, кредит
10. «Общая теория денег кредита» Е.Ф Жуков. Москва
Издательства объединении «ЮНИТИ» Я 1998г.
31
Жабдықтаушы
Сатып алушы
Жабдықтаушының банкі
Сатып алушының банкі
Сатып алушы
Жабдықтаушы
Сатып алушының банкі
Жабдықтаушының банкі
1
2
3
4
1
4
2
3
5