Тоғызқұмалақ әліппесі

h3>
Жоспар
Кіріспе 3
1 Тоғызқұмалақ ойынының атауы туралы бірер сөз 5
2 Ойын ережелері және танымдық мәні 8
2.1 Ойынның негізгі ережелері 8
2.1.1 Жүріс жасау ерекшеліктері 9
2.1.2 Тұздык алу ережесі 10
2.1.3 «Атсырау» ережесі 10
2.2 Ойын ережелерінің танымдық мәні 11
2.2.1 Бағыт мәселесі 12
2.2.2 Отауға бір құмалақ қалдыру 13
2.2.3 Жұптың табысты болуы 13
2.2.4 Тұздық алу ережесі 14
2.2.5 Тұздықтың ойында бір рет алынуы 14
2.2.6 Маңдайдан және аттас отаулардан тұздықтың алынбауы 14
2.2.7 Атсырау ережесі және соңгы жүріске мүмкіндік беру 15
3 Ойнды жазу тәртібі және тоғызқұмалақ әліппесі 15
3.1 Жазу тәртібі 15
3.2 Тоғызқұмалақ әліппесі 18
4 Тоғызқұмалақ отауларының аттары және тұздық бағалау көрсеткіштері 19
5 Ойын бастамалары 22
6 Ойын ортасы 24
7 Ойын соңы 26
8 Тоғызқұмалақ этюдтері 29
Қорытынды 31
Әдебиет 32
Кіріспе
Әлемнің түкпір-түкпірінде адамзаттың қолымен, ақыл-ойымен жасалған зияткерлік ойындар мыңдап
1893 жылы Чикаго қаласындағы көрмелердің бірінде ежелгі кезде адамзаттың
В.Чемпионның қарқынды жұмыстарынан кейін, оның қатарластары көбейіп, сол жерде
Ойынды жетілдіру бағытында компьютерлік бағдарламалар жасалып, бірқатар уақыттардан кейін
Қазіргі кезде калахтың көптеген елдерде қауымдастықтары бар. Интернетте ойынды
Ал осы қозғалыс ойындары санатындағы зияткерлік ойындардың бастау көздері
Жоғарыда айтқанымыздай, калах ойыны көптеген ғасырлар бойы ұмытылып калып,
Бірақ халық жадында сақталган нәрселер ұмытылмайды екен. Бірде ауыз
1 Тоғызқұмалақ ойынының атауы туралы бірер сөз
Тоғызқұмалақ – әлемдік мәдениеттің озық үлгілерімен бой теңестіре алатын
«Тоғызқұмалақ – қазақтың ерте заманнан келе жатқан спорт ойындарының
Түркі тілдерінде әр сөздің негізгі мағынасымен қатар, астарлы, тұспалды
Шынында ойынның атауы мен мәнін толық түсіну үшін «тоғызқұмалақ»
«Құмалақтың не сегіз, не жеті немесе он бір, он
«Тоғыз» саны ежелгі түркілерде көптік мағынаға ие болған. Бабаларымыз
Ал «құмалақ» сөзі ойынның қойшылар арасында белгілі бір кезеңдерде
Құмалақтың бір қасиеті – оның қозғалысқа бейімділігінде. Оны түртіп
Жоғарыдағы калах ойынында – 2 қазан, 12 отау, 72
Енді бір жағдайларда шетелдік бірқатар қозғалыс ойындарының атауы –
Бірақ бабаларымыз тоғызқұмалақты үнемі құмалақпен ойнамаған, ол тек жеке
Мәселен, С.Аманжолов: «Айтылған 18 отаудың іштерінде ойын басталмас бұрын
Түркілік дүниетанымда «Орда» сөзі – мемлекет ұғымымен шектес қарастырылады.
Мәселен, ойынның көнедегі атауы «Манас» дастанында кездеседі. Жырдың 1978
«Баштаптыр Манас Ордону,
Ордо деген оюнду
Бизге мирас калганы
Тогуздап коргоол салганы
Бу Манастан калганы», – делінген[4]. Ал екінші кітаптың 308
Сондықтан болар тақта басында ойналатын ұлттық ақыл-ой өнерін «тоғызқұмалақ
2 Ойын ережелері және танымдық мәні
2.1 Ойынның негізгі ережелері
Тоғызқұмалақ ойыны арнайы тақтада екі адам арасында ойналады. Ойын
Тақтаның жазу үлгісіндегі жалпы құрылысы төмендегідей:
Қостаушы қазаны
9 9 9 9 9 9 9 9 9
9 9 9 9 9 9 9 9 9
Бастаушы қазаны
Берілген диаграммада бастаушының отаулары мен ондағы құмалақтар мөлшері, қазандағы
2.1.1 Жүріс жасау ерекшеліктері
Жүріс ойыншылар тарапынан кезектесіп жүріледі. Жүрісті кімнің жасайтыны жеребемен
1. Жүріс жасау үшін өз жағыңыздағы отаулардың бірінен бар
–
9 9 9 – 10 10 10 10 10
9 9 9 9 9 9 1 10 10
10
2. Отаудағы жалғыз құмалақ көрші отауға жүргенде орны бос
3. Жүріс жасаған кезде отауларға құмалақ салмай немесе 2-3
2.1.2 Тұздык алу ережесі
Тоғызқұмалақ ойынында құмалақтан басқа ойында бір рет қарсыластың отауын
1. Тұздык алу үшін жүріс жасаған кезде, қарсыластың екі
—
- 10 10 1 11 11 11 11 11
10 10 10 10 10 10 2 11 1
12
Осы жағдайда қостаушы ойыншы №7 отаудағы 10 құмалағын тарату
3
1 11 1 1 11 11 11 11 11
11
11 11 11 11 11 X 11 1
12
Ендігі кезде бүкіл ойын барысында №7 отау – қостаушының
2. Тұздық ойында бір рет алынады және №9 отаудан
3. Тұздық аттас отаулардан алынбайды. Мысалы, жоғарыдағы диаграммадағы жағдайда
2.1.3 «Атсырау» ережесі
Ойын аяқталуға жакындаған сайын әр ойыншының отауларындағы құмалақ таусыла
1. Ойыншылардың бірінің отауларындағы құмалақты бірінші таусып алып, жүріссіз
2. Атсырауға ұшыраған ойыншының қарсыласы бұл жағдайда қосымша бір
78
1 1 1 X 1 – – – –
– – – – – – X – 4
76
Осы тақтадағы жағдайда жүріс бастаушыдан. Ол №9 отаудағы 4
78
1 1 1 X 1 – 1 3 –
– – – – – – – – –
76
Енді қостаушы отауларындағы 8 құмалақты қазанына салып, ойынның есебін
3. Егер «атсырау» жағдайында қосымша жүріс жүрілген кезде, құмалақтар
2.2 Ойын ережелерінің танымдық мәні
Әрине, бұл ережелер бірден қалыптаса қойған жоқ. Уақыт талқысына
Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде ойын ережелері ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жеткендіктен,
Ал тоғызқұмалақты көне түркілік дүниетаныммен бірлікте қарастыру еліміз тәуелсіздікке
Ойын ережелерінің танымдық мәнін жеке талдап көрсетуге де, жалпы
Бұдан не байқалады? Тоғызқұмалақ ойынының калах, манкала ойындарымен ұқсастығы
2.2.1 Бағыт мәселесі
Тоғызқұмалақ ойынындағы жүріс жасау бағыты дәстүрлі дүниетанымдық негіздерден туындаған.
2.2.2 Отауға бір құмалақ қалдыру
Шетелдік басқа қозғалыс ойындарынан ұлттық ойынның тағы бір ерекшелігі
2.2.3 Жұптың табысты болуы
Тоғызқұмалақ ойынындағы ұтып алынатын құмалақтар санының жұп болып келуі
2.2.4 Тұздық алу ережесі
Тоғызқұмалақтан басқа ойындарда кездеспейтін қызықты ерекшеліктердің бірі – тұздық
Түркі халықтары діни сенімінде ерте кезден Тәңірге табынған және
2.2.5 Тұздықтың ойында бір рет алынуы
Тұздық ойында бір-ақ рет алынады. Шахматта 8 жаяу әскердің
Ежелгі сақтар болсын, ғұндар болсын құрбандыққа ақ боз ат
2.2.6 Маңдайдан және аттас отаулардан тұздықтың алынбауы
Шахмат және дойбы ойындарында тек сегізінші шаршыда ғана уәзірге
2.2.7 Атсырау ережесі және соңгы жүріске мүмкіндік беру
Атсырау ережесі – халқымыздың адамның өмірден өтуіне байланысты «дәм-тұзы»
Егер қосымша жүріс жасағанда жүрісі таусылған карсыластың отауларына құмалақ
Әрине, тоғызқұмалақтың танымдық мәселелері бір айтылғандармен шектелмейді. Ұлттық өнердегі
3 Ойнды жазу тәртібі және тоғызқұмалақ әліппесі
3.1 Жазу тәртібі
Ойынды жазып ойнау тәртібін үйренудің еш қиындығы жоқ. Жазуды
Толық жазу үлгісі төмендегі ретпен жүргізіледі:
1. Жүрілетін отаудың нөмері көрсетіледі.
2. Отаудағы құмалақтар саны жазылады.
3. Соңғы құмалақ түскен отаудың нөмері.
4. Ондағы құмалақтар саны.
5. Тұздық алынған жағдайда X белгісі қойылады.
6. Қос нүкте (:) – табысты жүрісті, сызықша (–)
– жай жүрісті бейнелейді.
7. Леп белгісі (!) – күшті жүріс.
8. Сұрақ белгісі (?) – қате жүріс.
9. 2 леп белгісі (!!) – өте күшті жүріс.
10. 2 сұрақ белгісі (??) – өте қате жүріс.
11. Сұрақ және леп белгісінің қатар келуі (?!)
– ойландыратын жүріс.
Енді осы жазу үлгісін нақтылы мысалмен талдап көрелік. Мысалы,
Қысқа жазу үлгісінде тек отау нөмірлері ғана көрсетіледі. Мәселен,
Сонымен қатар турнир нотациясы туралы С.Тілеубаевтың «Тоғызқұмалақ әліппесі» кітабында:
«Турнир нотациясында жүріс басталған және аяқталған (соңғы құмалақ түскен)
Егер жүріс кезінде тұздыққа тас (құмалақ) түссе, онда түскен
Осы айтқандарды С.Тілеубаевтың «Тоғызқұмалақ әліппесі» кітабындағы мысалмен түсіндірейік. Мәселен,
1. 76,10 98
2. 66
3. 12, 22
4. 78
5. 58, 26
6. 36Х 15Х
7. 94, 2 92.
8. 16
9. 86,2
10. 79 82
Осы жүрістерден кейін тақта басында төмендегіше жағдай қалыптасады.
30
4 1 5 X 17 2 17 6 1
4 7 6 19 X 5 1 2 2
33
Енді осы жүрістердің кейбірін жазу тәртібі бойынша талдап көрейік.
Әрине, С.Тілеубаев ұсынған бұл жазу тәртібінің тиімді жақтары болуымен
Бұл жазу тәртібінің ерекшелігі – әр жүрістен кейін ұтып
1. 76 (10)
2. 66
3. 12 (22)
4. 78
5. 58 (26)
6. 36Х (29) 1–5Х(25)
7. 94х (31)
8. 1–6
9. 8–6х (33)
10. 79
Ойынды жазу тәртібін ұсынған С.Тілеубаевтің нұсқасына біздің ұсынып отырған
3.2 Тоғызқұмалақ әліппесі
Тоғызқұмалақ ойынындағы 5 құмалақтан 2 құмалақ ұтып алу тәсілі
I. № 8 отауда 3 құмалақ, № 9 отауда
1. 81 --
2. 92 23
3. 89 34
4. 91 13
5. 91 (2)
II. № 8 отауда 4 құмалақ, № 9 отауда
1. 91 --
2. 82 23
3. 89 34
4. 91 13
5.91 (2)
Бұл тәсіл көп жағдайларда ойыншы атсырауға ұшыраған кезде қолданылады.
72
2 2 1 – – – – – –
– – – – – – 1 2 2
80
Осы тақтадағы жағдайда қарсыластар құмалақтарын № 9 отауға
1.89 89
2.89 89
3.78 78
4.89 89
5.93
6. 91
Сондықтан бұл жағдайда ақ жағы 5 құмалақтан 2 құмалақ
4 Тоғызқұмалақ отауларының аттары және тұздық бағалау көрсеткіштері
Адамзаттың ақыл-ойының жемісі болып табылатын әрбір интеллектуалдық ойында –
Бірқатар зияткерлік ойындарда негізгі құндылықтар мен оларды бағалау сатылары
Ал калах, манкала ойындарында тұздықтың болмауы және оның қызметін
Тоғызқұмалақ ойынында тұздық ережесінің барлығы және оның көшпелі сипаты
Тоғызқұмалақ ойынында 18 отау бар. Бұл отаулар екі жаққа
Тоғызқұмалақ ойынындағы отау аттары қазіргі кезде төмендегіше аталады:
№ 9 отау – маңдай
№ 8 отау – көкмойын
№ 7 отау – қандықақпан
№ 6 отау – белбасар
№ 5 отау – бел
№ 4 отау – атсыратар
№ 3 отау – атөтпес
№ 2 отау – тектұрмас
№ 1 отау – арт.
Бұл отаулар тоғызқұмалақ ойынынан хабарсыз жандар үшін ешқандай мәнге
Көрнекті түрколог С.Аманжолов отау атаулары және олардың ойын барысындағы
2-отауды – “Тектұрмас” дейді. Себебі жүріс көбінесе осы отаудан
3-отауды “Атөтпес” дейді. Оның себебі, қарсы жақтың аты бұған
4-отауды “Жаман үй” дейді. Себебі қарсы жақтың адамы бұл
5-отауды “Бел” дейді. Бұл екі орталық аса қауіпті емес.
6-отауды “Сары дала” дейді. Себебі бұл жүріске де, “тұздық”
7-отауды “Қосан жылаған” дейді. Оның себебі – бұрынғы заманда
8-отауды “Көкмойын” дейді. Себебі мұнда да көптен-көп “тұздық” алынатын
9-отауды “Аққасқа” дейді. Себебі, бұл шұңқырда құмалақ көп жатады.
Ал Т.Сұлтанбеков болса: “Отау аттары кездейсоқ қойылмаған. Мәселен, ойынның
Яғни ойындағы 9 отау – белгілі бір мемлекеттің көшпенділер
Әрине, бұл тұжырымның да жаны бар шығар, оны дәлелдеу
Ал енді тұздық күштерінің ара салмағы қандай? Тұздық күштерін
Негізінен алғанда тұздықты бағалау оның атқаратын қызметіне байланысты жүзеге
1. Тоғызқұмалақ ойынының басты мақсаты – құмалақ көп ұту
2. Бағалаудын келесі сатысы – алынған тұздық жүрісті қаншалықты
3. Үшінші сатыда қарсылас отауларындағы құмалақ ыңғайлы орналасып, құмалақ
Енді осы қағида сатылары бойынша тұздық күштерінің ара салмағын
1. Ең күшті тұздықтар – № 5, № 6,
2. Одан кейінгі орындарда № 3 және № 4
3. Келесі кезекте № 2 және № 8 отауларынан
4. № 1 отаудағы тұздыққа көбінесе тек өз отауларындағы
Міне, тұздық күштерінің ара салмағын да зерделедік. Бірақ бұл
5 Ойын бастамалары
Тоғызкұмалақ бастамалары – зерттеушілерінен үлкен қажыр-қайрат талап ететін, аз
Бастама туралы алғаш сөз қозғағандардың бірі –Т.Сұлтанбеков еді. «Тоғызқұмалақ
Тоғызқұмалақ теориясын жазған Ә.Ақшораев ағамыз: «Сондықтан да ойыншының алдында
С.Тілеубаев «Тоғызқұмалақ әліппесі» кітабында тоғызқұмалақ ойынының бастама қағидалары туралы:
1. Алғашқы жүрістерді алдыңғы шептің отауларынан жүріп, ортаңғы әсіресе,
2. Жалғыз тас жатқан отауларға және қатарынан орналасқан бірнеше
3. «Орға» (жалғыз тасы бар отаудың алдындағы отау бос
4. Тұздық алу немесе «бай» ұту қауіптерін төндіріп, қорға
5. Тұздық алмасқанда неғүрлым күштісін (5 отауға жақын) алып,
6. Нашарлау тұздық ауысқанда бір-екі «байды» артық алу.
7. Тұздық орнына 30-40 тасты артық алу.
8. Тұздық алмасқаннан кейін «байларды' орнымен тарату.
9. Жалпы жағдайдың тиімділігін пайдалану үшін позицияны ұтымды пайдалану.
10. Келешек атсырауды немесе тасты көп алып тез 82-ге
Бұл бастама қағидалары сол кезеңнің тоғызқұмалақ ойыны туралы түсінігі
Тоғызқұмалақ ойынының үш кезеңі бар екені белгілі: ойынның басы,
Тоғызқұмалақ ойынында ойыншының басты мақсаты – 82 құмалақ жинау
1. Комбинациялық ойындар.
2. Позициялық ойындар.
Бұл екі бағыттың өзіндік ерекшеліктері де бар және түрлі
Комбинациялық ойындардың өзі екіге бөлінеді.
1.1 Тұздықты құрбандыққа шалып, ойын соңына дейін тұздық алмай,
1.2 Күшті отаудан тұздықты құрбандыққа шалып, «Арт» немесе «Тектұрмас»
Позициялық ойындардың негізгі бағдарын атсырау жағдайынан бөлек қарастыру қиын
2.1 Тұздықсыз позициялык ойындар.
2.2 Тұздықтар тартысына құрылған позициялық ойындар. Бұл көбінесе ара
Әрине, 82 құмалақ бірден жиналмайды. Бұл үшін ойыншы бұған
Бүгінгі тоғызқұмалақ ойынының бастамаларында жүрістер жан-жақты талқыланып, мұқият есептеледі.
Тоғызқұмалақ ойынының бастамалары ішінде ең көп таралғаны Қандықақпан
6 Ойын ортасы
Ойын бастамаларын білгеннен кейін негізгі ойға алған жоспарды іске
Көп жағдайларда ойыншылар негізгі жоспарды ойын бастамасында түзіп алып,
Ойын ортасының нақтылы шекарасы әлі анықталмаған. Ақшораев еңбегінде ғана
Комбинациялық ойын. Тұздықты құрбандыққа шалып, құмалақ жинау ойыны.
Шотай М. (Түркістан) – Қайыңбаев Н. (Қызылорда)
Алматы, 2001ж. Ақпан.
Ерекшелігі: Ақ жағы ойынның басынан тұздық беріп, ойын ортасында
1. 32 (10)
2. 99
3. 88 (14)
4. 57 (28)
5. 2-5 (32)
6. 49 (34)
7. 1-6
8. 12
9. 45
10. 2-5
21
2 1 – 18 1 18 8 8 5
1 1 Х 2 7 17 5 6 7
34
11. 12
12. 52(44)
13. 45
14. 73 (54)
15. 56
16. 56
17. 99
18. 91 (58)
19. 79
20. 2-6
27
1 5 1 1 3 5 4 5 –
4 2 Х 5 4 24 – 11 2
58
21. 1-4
22. 89
23. 92
24. 91 (60)
25. 6-2 (70)
26. 59
27. 92 (72)
28. 82 (74)
29. 41 (76)
30. 71
Қалған құмалақтардан керекті құмалақтарды ұту оңай, есеп 90 –72
7 Ойын соңы
Ойын соңы – ойынның басы мен ортасында туындаған түрлі
Комбинациялық ойын. Тұздықты құрбандыққа шалып, құмалақ жинау ойыны.
Шотай М. (Түркістан) – Мырзабеков М. (Қызылорда)
ҚР президентінің кубогі, 10.12.03, Қызылорда
1. 43 (10)
2. 99 (12)
3. 91 (24)
4. 68 (26)
5. 57 (38)
6. 2-4
7. 3-6 (40)
8. 12
9. 6-1Х (43)
10. 12
37
1 2 3 2 15 17 1 1 Х
1 4 2 7 5 2 19 Х –
43
11. 4-1х (44)
12. 5-1х (45)
13. 91х (46)
14. 34
15. 45
16. 56
17. 34
18. 6-1х (47)
19. 91х (48)
20. 46 (49)
45
1 3 1 2 1 17 1 1 Х
2 6 2 – 3 3 23 Х 2
49
21. 91х (50)
22. 13 (51)
23. 36
24. 12
25. 2-2х (52)
26. 7-4х (54)
27. 6-3х (61)
28. 23
29. 67
30. 5-2х (62)
55
6 – 1 4 4 5 1 1 Х
– 1 4 4 1 1 5 Х 7
62
31. 7-2х (65)
32. 47!
Осы жүрістен кейін бастаушыда 37 жүріс, қостаушыда 40 жүріс
33. 67
34. 7-9
35. 67
36. 56
37. 67
38. 7-9 Ақ жағы көкмойыннан екі рет 3 құмалақтан
38. ...
39. 36
40. 67
58
10 2 2 – 1 5 1 – Х
– 1 1 2 2 – 2 Х 10
65
41. 56
42. 56
43. 99х (78)
Қалған құмалақтардан тағы да 5 құмалақ ұтып алынып, қазанға
Қостаушы ойыншы 31 жүрісте өрескел қате жіберді.
31. 7-2х (65)
Осының орнына 31. ...
32. 12
33. 37
34. 24
35. 12
36. 97х (68)
37. 34
38. 4-2х (71)
Егер жүріске ойнаса,
32. 4-8
33. 7-8
34. 67
35. 7-8
36. 37
37. 7-8
38. 67
39. 23
Бастаушыда 34 жүріс, қостаушыда 35 жүріс бар.
8 Тоғызқұмалақ этюдтері
Тоғызқұмалақ этюдтері – ойын соңында туындайтын, жеңуді немесе тең
Тоғызқұмалақ этюдтеріне арналған жеке еңбектер жоқтың қасы. Ал бұл
1 этюд-диаграмма. Жүріс бастаушыдан. Тең ойын.
71
1 1 1 – – – – – –
– – – 1 7 Х – – 2
78
Егер 1. 91
2. 5-2 (80) 12 (72)
3. 89 Ақ жағы ұтылып қалды.
Сол үшін.
1. 45
2. 53
3. 89
4. 93х (81) 12. Тең ойын.
2 этюд-диаграмма. Жүріс және ұтыс бастаушыдан.
71
1 2
Х – – – – 2
– – – – – 3 Х 2 3
78
Егер 1. 6-8
2. 6-7
3. 92
4. 91 (80) Ақ жағы ұтылып қалды.
Сол үшін.
3. 81!
4. 93 (80)
5. 89
6. 91
7. 91 (82)
Қорытынды
Егемендік алған жылдардан кейінгі кезеңде тоғызқұмалақтың компьютерлік нұсқаларын жасаумен
Әрине, жасанды интеллектінің ол жарыста қандай ойындар ойнағаны белгісіз,
Ойынның негізгі зандылықтары мен ерекшеліктері қандай деген сұрақтарға қазіргі
Сондықтан кітапта бірілген тоғызқұмалақ туралы мәліметтер, ойынның танымдық мәні,
Әдебиет
1 Землянская И. Домино, нарды, кости. – М. :
2 Сұлтанбеков Т. Шахмат, дойбы, тоғызкұмалақ. – Алматы, «Қазақстан»,
3 Аманжолов С.. Тоғызқұмалақ. – Алматы, 1936. – 81
4 Анаркулов X. Кыргыз эл оюндары. – Бишкек: «Кыргызстан»,
5 Шотай М. Тоғызқұмалақ ойынындағы тәңірлік дүниетаным көріністері. I
6 Сапарбеков Қ. Тағлымы мол тоғызқұмалақ. – «Оңтүстік Қазақстан»
7 Б.Төтенаев. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы, «Қайнар», 1994.
8 Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік алфавиті және көне түрік
9. Тілеубаев С. Тоғызқұмалақ әліппесі. – Алматы, «Қағанат», 2000.
10 Тәжиев Қ. Киелі сандардың генезисі және эпикалык жырлар
11 Ақшораев Ә. 60 сабақтық тоғызқұмалақ ойынынын оқулығы. –
12 Ақшораев Ә. Тоғызқұмалақ даналығы. – Тараз, 2000. –
13 Есенов Қ. Қандықақпан бастамалары. – Тараз, 2000. –
14 Акшораев Ә. Тоғызқұмалақ. – А.: «Қазақстан», 1979. –
15 Ноғайбаев М. Ұлттық өнеріміз тоғызқұмалақ мектеп бағдарламасында. –
3