ЖОСПАР
Кіріспе 3
Көне түркілердің жазба мәдениеті 3
Көне түркілердің әдебиеті 8
Көне түркілердің діні, наным – сенімдер
Көне түркілердің уақыт туралы түсінігі 15
Қорытынды 17
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 18
Кіріспе
Ертедегі Қазақстан мен Орта Азия жеріндегі
Көне түркілердің жазба мәдениеті
Ұзақ уақыт бойы еліміздің жазба мәдениеті
Түркілер қолданған алғашқы жазудың екі атауы
Руна – бұл дыбыстық жазу, оның
Руна жазуының таралу аймағы – Сібірдегі
Зерттеушілер руникалық ескерткіштердің таралу аймағының көлемі
Зерттеушілер руникалық ескеткіштердің графикалық қорларына шолу
Түрік тілдес тайпалар бұдан 2500 жыл
Көне түркі руна жазуы арғы ата-бабаларымыздың
Сөйтіп, көне түркі тайпаларында әліпбиі бар
Сыртқы пішіні пирамида тәрізді Күлтегін Ескерткішінң
Күлтегін жырында түркі халқының ата-бабалары туралы,
Білге қағанға қойылған тасескерткіштің ұзындығы –
Тонікөк ескерткіші екі бағана тасқа бөлініп
Жырдың авторы Тоныкөктің өзі деген болжам
Руна жазуы ескерткіштерін алғаш рет 1721-1722
Руна жазуы әліпбиінің сырын 1893 жылы
Содан бері руна ескерткіштерін әр қырынан
Руна жазуының VIII-IX ғасырлардағы қағазға жазылған
Руна жазуында жазылған кітаптар VI ғасырда
Шығыс Түркістан жерінен табылған VIII-IX ғасырларға
Ал руна тілінде қағазға алғаш жазылған
Адамдар мен жануарлардың тылсым-тіршілігі жайлы реалистік
Мифологиялық және ертегілік сюжеттер
Табиғатты суреттеу
Міез-құлық жайлы нақыл сөздер
Руна тілімен жазылған көне түркілердің мақал-мәтелдерінің
Миданнан, Дуньхуаннан табылған құжаттар арқылы біз
Руна жазуымен жазылған ескерткіштерді табылған жеріне
Моңғолия жерінен табылған ескерткіштер. Бұлар негізінен
Енисей өзені аңғарынан табылған ескерткіштер. Бұл
Лена – Байкал ескерткіштер тобы. Жартастар
Алтай ескерткіштері. Барлығы 50-ден астам үлкенді-кішілі
Шығыс Түркістан ескеркіштер тобына Турфандағы ескі
Орта Азиялық ескеркіштер тобы. Оған жетісу,
Шығыс Европалық Ескеркіштер. Бұл топ тағы
Сонымен қатар көне руна жазулары жанры
Үндеу, үгіттеу жанрында жазылған жазбалар.
Құлыптастық лирика. С.Е. Малов бұны көне
Жартастардағы, үй қабырғаларындағы келте жазулар.
Магиялық, діни және әдеби тексттер.
Тұрмыстық заттардғы: айна, ыдыс, теңге т.б.
Іс-құжаттарға түскен жазбалар.
Көне түркі руникалық ескерткіштерінің тарихи-саяси және
Шығыс Үрік қағанаты кезіндегі жазулар. Оған
Қырғыз қағанаты кезінде жазылған, жазылу мерзімі
Курыкан тайпалық одағы кезеңіндегі VIII-X ғасырлардағы
Батыс Түркі қағанаты кезеңіндегі ескерткіштер. (VIII
Шығыс Түркістандағы Ұйғыр мемлекеттерінің IX-X ғасырлардағы
Хазар қағанаты, Кавказ, Шығыс Европалық руникалық
Бұл руна ескеркіштері -ұйғыр, соғды, мани
Көне түркілердің әдебиеті
Түркі тілдес халықтардың ежелгі әдеби ескерткіштерін
Италяндық ғалы А.Бомбачи түркілер исламды қабыдағанға
Көшпелілер тек материалдық мәдениетті ған емес,
Мұның екеуі де мифологияға жақын, бірақ
Түркі тайпаларының наным-сенімдерінен әлемдік мифологияға ортақ
«Фольклордың кейбір элементтерін, тіпті, қайткенде де
Түркі әлемінің ең биік жетістігін белгілі
Орхон жырлары ежелгі түркі тайпаларында ортақ
Көне түркілердің діні, наным – сенімдер
Көне түркілерде тәңіршілдік – монтеистік сипаттағы
Қоршаған орта, табиғат көшпелі түркі тайпаларының
Әуегі түркі дәуірінің өне бойында Тәңірге
«Биікте көк Тәңірі,
Төменде қара жер, жаралғанда,
Екеуінің арасыеда адам баласы жаралған»,-
Дейтін Күлтегін жырындағы жыр жолдары көне
Көне түркілер мифологиясындағы ең жоғарғы сатыда
Аспандағы көк құдайы Тәңіріден кейін екінші
Сонымен ежелгі түркілердің ұғымында Тәңірі аспандағы
Көне түркі жазба ескеркіштерінде адамдарға ажал
Өлген адамды жерлеу салты дами келе
Адамдар мен құдіретті күштер арасында жүретін
Шаман атауын көне түркілерге дейін белгілі
Қытай жылнамаларында жуандардан шыққан жас әйел
Зерттеуші Ә.Қоңыратбаев шамандық көбіне тибет, мңғол,
Шамандық түркілерге қайдан келген деген мәселеге
Ал шамандықты зерттейтін тағы бір ғалым
Француз ғалымы М.Элиада өз еңбегінде (Шаманизм
Қазіргі таңда бұрынғы атеистік ұғымдардан санамыздың
Шаманизмнің дін емес, жеке іс-әрекет екенін
Ғылымда әлі күнге шамандықтың жалпыға бірдей
Жануар әлемі мен адам бірлігіне деген
Бөрінің құтқарушылық миссиясы көне түркі аңыздарында,
«Түркілердің арғы бабаларын Линь мемлекетінің жауыгерлері
Н.Я. Бичурин келтірген келесі бір аңызда
Ғұндар көсемінің екі сұлу қызы былыпты,
Зерттеуші Л.Н. Гумилев бұл қытай жылнамаларында
Бөрінің құтқарушы ретіндегі рөлі «Оғыз неме»
Көне түркілердің наным-сенімінде бөріден өзге де
Аққу құс культі көне түркілер арасында
Зерттеуші В.Н. Басилов былай деп жазады:
Аққуға табыну өзінің бастауын ерте кездерден
Көне түркілердің шығу – тегі туралы
Ә.Марғұлан: «Аққудың даусы – жаратылыстағы құлаққа
Көне түркілердің уақыт туралы түсінігі
Тарихты хронологиясыз баяндау мүмкін еместігі баршаға
Көне түркілердің уақытты белгілеу жүйесі олардың
Түндер ерекше жағдайда, мысалы, түнде болған
Қытайдың Чу әулеті жылнамасында түркілердің жыл
«Жас от» деп түркілер жайқалған жасыл
«Мен, Төп-аапа, 15 жасымда қытайлардың тәрбиесіне
Алтынкөл 1 және 2 ескерткіштері текстінде:
Түркі тайпалары он екі жыл уақытты
Мүшелдің шығуы мен дамуын арнайы зерттеген
Қорытынды
Батыс пен Шығыстың арасын жалғастырушы дәнекер
Евроцентристік көзқарасты жақтаушылар көне түркілер ерекше
Төрткөл дүниенің түкпір-түкпіріне тарап кеткен бүгінгі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Адрианов А. В. К археологии Западного
Аничков И.В. Поездка к «каменным бабам»
Байбосынов К. Тас мүсіндер тарихымыздың тамыры.
Войтов.В.В. Древнетюркский пантеон и модель мироздания
Гумилев Л.Н. Древние Тюрки. М., 1994.
Досымбаева А.М. Мерке- сакральная земля тюрков
Досымбаева А.М. Отчет о полевых исследованиях
Досымбаева А.М. Тюркские памятники Чуйской долины.
Досымбаева А.М. Түркілік тарихи-мәдени кешендер. //
Евтюхова Л.А. Каменные изваяния Южной Сибири
Кубарев В.Д. Древнии тюркские поминальный комплекс
Малов С.Е. Шаманские камень «Яда» у
Марғұлан Ә.Х. Шығармалар. Т 3-4. Алматы.
Махаева А.Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті.
2