Шағын кәсіпкерліктің дамуын мемлекеттік қолдау

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.....................................................................................................................3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
1.1 Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні.......................................................6
1.2 Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жалпы түсінік.........................................13
1.3 Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту жағдайы............19
2 ҚАЗАҚСТАНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ.....................................................................................48
2.1 Қазақстанда шағын кәсiпкерлiктi ұйымдастырудың шетелдік тәжiрибесi..63
2.2 Шағын кәсіпкерліктің дамуын мемлекеттік қолдау.......................................48
2.3 Шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін арнайы салық режимі және
3 АЙМАҚТА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАРҚЫНЫН ТАЛДАУ...............25
3.1 Қарағанды облысында шағын кәсіпкерліктің салыстырмалы талдамасы....25
3.2 Қарағанды облысында шағын кәсіпкерлікті дамытуды қолдау шаралары..35
3.3 Индустриалды-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру барысында шағын кәсіпкерлік
Қорытынды.........................................................................................................68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............................................................72
ҚОСЫМШАЛАР.....................................................................................................75
Кіріспе
Қазақстан өз дамуының жаңа белестеріне көтерілді. Еліміздің бәсекеге қабілетті
Шағын кәсіпкерлікті дамыту – ел экономикасының тірегі әрі халық
Шағын кәсіпкерлік қызметі қазіргі кезде елбасы Н.Ә.Назарбаевтың мемлекеттік саясатының
Қазақстан Республикасының Президенті мемлекетіміздің ішкі және сыртқы саясатындағы аса
Біріншіден, Үкімет іскерлік бастамашылық жолында заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық
Екіншіден, біз әділ бәсекелестік орта қалыптастыру мен экономикалық ойыншылардың
Үшіншіден, біз табиғи монополиялар аясын барынша қысқартуға тиіспіз, біздің
Төртіншіден, жаңа кәсіпорындар мен компаниялар құру үдерісін жетілдіру қажет.
Бесіншіден, тұрлаулы және серпінді экономикалық өсу үшін біздің Қазақстанның
Алтыншыдан, жаңа өндірістерді ашық және жариялы конкурстық негізде дамыту
«Самұрық-Қазына» өзінің құрамына кіретін барлық институттар мен ұйымдар қызметінің
Елімізде кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауға жан-жақты шаралар қабылдануда. Еліміз кәсіпкерлердің
Шағын кәсіпкерлік – нарықтық экономиканың маңызды элементі, онсыз мемлекет
Шағын кәсіпкерлікті экономикалық-статистикалық талдау оны мейлінше Қазақстан Республикасында дамыту
Бұл жұмыста мақсатпен тығыз байланыста болып келесі міндеттер қойылған:
шағын кәсіпкерліктің теоретикалық-экономикалық аспектерін ашу;
оның нарық шаруашылығы үшін маңыздылығын анықтау;
Қазақстанның қазіргі даму кезеңінде шағын кәсіпкерліктің қалыптасуы мен реттеу
шағын кәсіпкерлік субъектілерін зерттеу;
кәсіпкерлік секторының одан әрі нығайуы үшін қажетті шарттарды анықтау;
аймақта шағын кәсіпкерлікке талдау жүргізу;
аймақта шағын кәсіпкерліктің даму барысына қолдау жасау шараларын қарастыру;
салық режимін және несиелеуді қарастыру;
шағын кәсіпкерліктің дамуын жетілдіру жолдарын іздеу.
Жоғарыда қойылған міндеттерге сәйкес жұмыстың бірінші бөлімі теориялық зерттеулердің
Екінші бөлімде қазақстандық кәсіпкерліктің қалыптасу кезеңдері қарастырылып, Қазақстан Республикасы
Республикамызда кәсіпкерліктің сәтті дамуын қамтамасыз ететін жағдайлар мен жағымсыз
Осы жұмысты жазу барысында келесі материалдар: Қазақстан Республикасының «Шағын
Қозғалып отырылған мәселелерді толығырақ қамту үшін материалдарды баяндауда нормативтік
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ
1.1 Қазақстан Республикасындағы Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні
Кәсіпкерлік феномені ерте кезден бері әлеуметтік-экономикалық ғылымның назарын аударуда.
Нарықтық экономиканың белсенді өкілдерінің бірі – кәсіпкерлер. «Кәсіпкер» ұғымын
Кәсіпкерлік нарықтық экономикада шаруашылық қызметінің маңызды түрі. Оның рөлін
Батыс елдерінде қазіргі кәсіпкерлік негізінде жаңа мүмкіндіктерді әрдайым іздестіру,
Экономиканың тұрақты болуы және бәсекелес сипатының қалыптастырудың басты күштерінің
кәсіпкелік субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен құқықтығы болуы
кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижелерге тәуекелдікті қажет етеді.
кәсіпкерлік қызметтің белгілі коммерциалық табысқа жету бағдарын ұстануы, экономикада
Төртінші шарт жоғарыда аталған шарттардан туындайды. Еркін кәсіпкерлік меншіктің
Кәсіпкерлік – қызметтің ерекше бір түрі ғана емес. Бұл
Сонымен, кәсіпкерлік – жаңа мүмкіндектері іздеу, жаңа технологияны пайдалану,
Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың ең қарапайым формасы – ол шағын және
Шағын кәсіпкерлік – бұл мемлекеттік органдар және басқа да
Бірқатар ғылыми еңбектерде шағын кәсіпкерлік – бір меншік иесімен
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатқызудың
Шағын кәсіпкерліктің маңызы өте жоғары Жапонияда жеке кәсіпорындарды жетіге
Еуропада шағын кәсіпкерлік деп – 200 жұмыскер бар, орта
Францияда шағын кәсіпорынға жұмыспен қамтылғандар саны 500 аспайтын және
АҚШ-та «small business» түсінігіне жұмыспен қамтылғандар саны 100-ден аспайтын
Анықтаманың сапалық нұсқалары бірнеше сандық көрсеткіштермен қосымшалауға болатын сапалық
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан шағын кәсіпкерліктің бір қатар үлкен артықшылықтары
Мысал ретінде Голландия экономисті Ван Хорнның анықтамасын қарастыруға болады.
өндірілетін өнімнің қатысты аз саны (технология, қызмет, «ноу-хау»);
салыстырмалы шектелген ресурстар мен қуат (капитал, адамдар және тағы
компанияның стратегиялық жағдайын болжау және бақылау үшін қажетті басқарудың,
менеджменттің жүйесіздігі, тренингтік және оқыту бағдарламаларына формалды емес қатынас;
басты басқару орындары мен акцияның көбісі кәсіпорындардың негізін салушылармен
Осы критерийлер негізінде Ван Хорн Нидерландыда орта кәсіпорын деп
Экономикалық анықтамаға сәйкес шағын кәсіпорынға келесі шарттарды қанағаттандыратын кәсіпорындар
кәсіпорынның нарықтық кеңістікте қатысты кішкене үлесі бар;
кәсіпорынның иемдеушісі бар адам басқарады;
кәсіпорын тәуелсіз деп саналады (ірі кәсіпорынның бір бөлігін көрсетпейді).
Батыс елдердегі мамандардың арасында шағын кәсіпкерлік анықтамасының мәселесі бойынша
Қазақстан Республикасының Президенті «Шағын кәсіпкерліктің дамуын жеделдету және мемлекеттік
Шағын кәсіпорындар деп жоғары қаржы-шаруашылық тәуелсіздікке ие, салыстырмалы жоғары
Шағын кәсіпкерлік дегеніміз – барлық экономика саласында кәсіпкер ретінде
Шағын кәсіпкерліктің дамуынан келесі мәселелер шешімін табады:
қоғамдық қажеттілктерді толық қанағаттандыратын бәсекелестік және нарықтық қатынастардың қалыптасуы;
тауар ассортиментінің кеңеюі, қызмет көрсетуді жетілдіру, оның сапасының жоғарлауы;
экономиканың құрылымдық қайта құру ықпалы;
өндіріс пен қызмет көрсетудің нақты тұтынушыларға бейімделуі;
жеке қаражаттың өндірісті дамытуға жұмсалуы;
қосымша жұмыс орындарының пайда болуы, жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі;
адамның шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалану;
еңбекке қоғамның жекелеген кейбір топтарын тарту;
жерді, шикізат қорын және ірі өндіріс қалдықтарын пайдалану;
мемлекеттен тиімділігі және табысы аз кәсіпорындарды сатып алу немесе
Шағын кәсіпкерліктің осындай және басқада әлеуметтік-экономикалық функциаларын дамыту мәселелерін
Нарықтық экономиканың субъектісі ретінде шағын кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктері
жергілікті жерде шаруашықты жүргізу жағдайына тез бейімделу;
шағын кәсіпкерлік субъектілерінің іс-әрекет жасаудағы тәуелсіздігі;
шешімдер қабылдауда және оны іске асыруда бейімділік пен оперативтік;
салыстырмалы түрде аз шығындар, әсіресе басқаруға жұмсалатын;
жеке тұлғаның өз идеяларын іске асыруда зор мүмкіндіктері, кәсіпкерліктің
қорға деген аз сұраныс, өнімге және өндіріске өзгерістерді тез
капитал айналымының жоғары болуы.
Шағын кәсіпкерліктің бірқатар кемшіліктері де байқалады. Олар:
тәуекелдің жоғары болуы;
нарықтаға тұрақсыздықтың жоғары деңгейі;
ірі кәсіпорындарға тәуелді болуы;
басшылық біліктілігінің төмеңгі деңгейі;
қаржы ресурстарын тартудағы қиындықтар.
Кәсіпкерлік – осы қызметке барлық қатысушылар үшін өзара пайдалы
Басқа коммерциялық емес құрылымдардан кәсіпкерлік қызметтің айрықша ерекшелігі кіріспен
Кәсіпкерлікті төрт айқын сатыдан құрылатын процесс ретінде қарастыруға болады:
- жаңа идеяларды іздестіру және бағалау. Идея құндылығының өзектілігі
- бизнес жоспар жасау. Бизнес жоспарға нарықтың сигментін оның
- қажет ресурстарды іздестіру. Бұндай ресурстарды анықтау және іріктеп
- құрылған кәсіпорынды басқару. Бұл саты нақты басшылық жүргізу
Кәсіпкер өндіріс тиімділігін дамыту және жоғарлату жолдарын, жұмыс сапасын
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметі бірнеше кезеңнен өтті:
1. 1980-1991 жылдар аралығында ҚР-да кәсіпкерлік қызмет өзінің басын
2. 1992-1994 жылдар аралығында. Бұл аралықта шағын кәсіпкерліктің жоғары
3. 1995-1997 жылдар аралығы. 1995 жылдан бастап нарықтық жүйенің
1. Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша мемлекеттік институттар құрылды.
2. «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау» туралы заңдар қабылданып оларға
3. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры ашылды.
4. Кәсіпкерлік субъектілерді несиелендіру үшін 2-ші деңгейдегі коммерциалық банктер
5. Тек бақылаушы және тексеруші мемлекеттік органдармен құнды қызмет
Жеке кәсіпкерліктің қалыптасуы негізінен мынандай 2 жолмен асырылады:
1. Жеке капитал немесе мемлекеттік меншіктің қолына беру жаңа
2. Жекешелендіру арқылы. Жекешелендіру дегеніміз – объектілер мемлекеттік меншікте
Жекешелендіру Қазақстанда 3 кезеңнен өтті:
1. 1991-1993 ж.ж.
2. 1993-1995 ж.ж.
3. 1996-1998 ж.ж. (1996-2000ж.ж.).
Қазақстанда 1991 жылдан бастап мынандай 3 бағытта жүргізілді:
1. Жеке жоба бойынша тұрғызылған ірі және ерекше мүлікті
2. Орта кәсіпорындарды жаппай жекешендіру.
3. Аукциондар арқылы жүзеге асырылатың шағын жекешендіру.
Осыған байланысты елімізде жекешендіруге жататын бүкіл кәсіпорындар 3 топқа
1. Ірі кәсіпорындар, жұмысшылар саны 5 мыңнан артық.
2. Орта кәсіпорындар, жұмысшылар саны 200-ден-5 мыңға дейін.
3. Шағын кәсіпорындар, жұмысшылар саны 200 адамдарға дейін.
1.2 Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жалпы түсінік
Заңды тұлға құрмайтын жеке адамдар және қызметкерлерінің орташа жылдық
Заңды тұлға құрмайтын жеке кәсіпкер, сондай-ақ мынандай ұйымдық-құқықтық нысандардағы
толық серіктестік;
командиттік серіктестік;
жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
өндірістік кооперативтер – шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылады.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері қызметкерлерінің орташа жылдық саны барлық қызметкерлерді,
Заңды тұлға құрмаған жеке тұлғаларды:
есірткі құралдары, психотпроптық заттармен прекурсорлардың айналымымен байланысты қызметті;
акцизделетін өнімдерді өндіру немесе көтерме саудамен айналысатын (алтыннан,
ойын және шоу-бизнес саласындағы қызметті;
стандарттау, метрологияны, сертификаттау, аккредиттеу және сапаны басқару саласындағы қызметті;
банктік қызметті және сақтандыру нарығындағы (сақтандыру агентінің қызметінен басқа)
бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар
Шағын кәсіпкерлік субъектілері ҚР «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы»
Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің бірлестігі. Шағын кәсіпкерлік субъектілері ортақ мүдделерді
Заңды тұлғалар – шағын кәсіпкерлік субъектілері қауымдастық (одақ) нысанында
Кәсіпкерліктің құқықтарын қорғау жөніндегі қоғамдық бірлестіктер мен қауымдастықтардың кәсіпкерлік
- нормативтік құқықтық актілердің кәсіпкерлік құрылымдардың қызметіне ықпалына тәуелсіз
- құқық қорғау және бақылау органдарына кәсіпкерлердің құқықтарын бұзуға
- кадрларды даярлау, қайта даярлау және олардың біліктілігін арттыру
- шағын кәсіпкерлік субъектілердің мүдделеріне қысым жасаған мемлекеттік органдардың
- шағын кәсіпкерлік субъектілерінің шағын кәсіпкерлікті әлеуметтік-экономикалық дамытудың аймақтық
Шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін кепілдіктерге тоқталып қалсам.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің шаруашылық қызметіне негізсіз араласуға жол бермеу
1) бақылау және қадағалау міндеттерін жүзеге асыратын мемлекеттік органдар
2) шағын кәсіпкерлік субъектісінің қаржы–шаруашылық қызметін уәкілетті мемлекеттік органдар
3) адам саны 10-нан аспайтын шағын кәсіпкерлік субъектілері, салық
4) мемлекеттік бақылау органдарының тексеру жүргізетін қызметкерлері шағын кәсіпкерлік
5) тексерулер жүргізген кезде мемлекеттік бақылаушы органдардың қызметкерлері Қазақстан
6) лауазымды адамдардың еркін кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға мүмкіндік
7) мемлекеттік органдардың шағын кәсіпкерлік субъектісіне келтірген зиянының оның
Қазақстанда шағын кәсіпкерлік субъектілерін төрт топқа бөліп қарастыру көзделген:
- бірінші топ: шығындардың артуы және табыс салығының төмендеуі
- екінші топ: шығындардың азаюы және табыс салығының артуы.
- үшінші топ: шығындар мен салықтар көтеріледі. Мұндай жағдайда
- төртінші топ: салықтар мен ставкасы азаяды. Осы жағдай
Аталған осы тәртіппен: бірінші топқа ауыл шаруашылығы, аңшылық және
Екінші топқа тұтастай алғанда, өнеркәсіп,соның ішінде тау-кен өнеркәсібі, шикі
Үшінші топқа жататындар: уран мен торилік кендерден басқа түрлі-түсті
Төртінші топқа: көмір, лигнит, торф өндіру, өсімдік майлары өндірісі,
Кәсіпкерлік қызмет түрлерінің кең спектіріне таралады, олар: өндірістік, шаруашылық,
Өндірістік кәсіпкерлік – бұл кәсіпкер еңбек құралдары, жұмыс күші
Коммерциялық кәсіпкерлік – тауар-ақшалық, тауар-айырбаспен байланысты кәсіпкерлік. Кәсіпкер басқа
Қаржылық кәсіпкерлік – коммерциялық кәсіпкерліктің ерекше формасы, онда сатып
Делдалдық – кәсіпкер өзі тауар-ақшалық операцияларда тауар айырбас процесінде
Сақтандыру кәсіпкерлігі кәсіпкердің нақты ақыға күтпеген бақытсыздықтың салдарынан дүние
Кәсіпкерлік қатысушы жеке меншік иелерінің санына байланысты келесі формаларға
Кәсіпорын түрінде заңды тұлға құрмаған жеке формалар бастамалық жеке
Жобаны жүзеге асыру үшін жеткілікті ресурстарға ие және шешімдерді
Жеке кәсіпкерлік жағдайында капитал тарту қожайынның жеке қаражатынан қаржы
Ұжымдық кәсіпкерлікте жеке меншік әр қайсысының үлесін аңықтаумен
Серіктестік екі немесе одан көп серіктердің қатысуымен құрылады. Серіктестіктің
Қоғамдар екеуден кем емес азаматтардың, не заңды тұлғалардың шаруашылық
Кооперативтер – тұлғалар тобы мен пайлық жарналардың негізінде біріккен
Жеке, отбасылық және ұсақ кәсіпкерлік бастамашылықтар шағын кәсіпорындар базасында
Экономиканың даму және өсуі тек қана шағын кәсіпорындарға ғана
Ірі кәсіпорындар шағындармен салыстырғанда кәсіпекрлік табысқа мүмкіндіктері болады, өйткені
Ірі масштабты кәсіпкерліктің артықшылықтары өнім шығаруға және әр түрлі
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік әр алуан түрде дамуы
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің заңнамалық негіздері 90-жылдары құрыла бастады.
1.3 Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту жағдайы
Қайта құру кезеңінде Қазақстан экономикасын реформалауда шағын кәсіпорындар шаруашылықтың
1990 жылдары ЖІӨ-нің жалпы көлемінде шағын кәсіпорындардың үлесі тұрақты
Кейінгі бір-екі жыл ішінде шағын кәсіпкерліктің дамуында шағын кәсіпорын
Қазақстандық шағын кәсіпкерліктің даму жағдайын терең түсіну үшін «жаңа
Қазақстандық шағын кәсіпкерлік соңғы он жылда өз қалыптасуында үш
Жаңа Қазақстанның реформалары үшін жаңа экономикалық курс қажет болды.
1993-1995 жылдардағы «естен тандыру терапиясы» – 80-ші жылдардың ортасынан
Статистикалық мәліметтер бойынша шағын кәсіпорындардың қарқынды дамыған ғылым және
Осы кезеңде 1992 жылы Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің жалпы құрлымында
1993-1995 жылдарда шағын кәсіпкерлік санының өсуін келесілермен түсіндіруге болады:
1993-1995 жылдары шағын кәсіпкерлік жаппай құрылтайшылық процестің құраушы элементі
Қазақстан экономикасы жаңа нарықтық экономикаға негізделген және орталықтандырылған капитал
1995-1996 жылдары шағын кәсіпкерліктердің өсуіне кері әсер еткен КСРО
Шағын кәсіпкерліктің өсу қарқынының тежелуі экономикалық және әлеуметтік жағынан
Қазіргі кезде Қазақстан Республика алдында шағын кәсіпкерлік дамуын белсендендіру
- ұзақ мерзімді уақытта экономиканың қарқынды өсуін тұрақтандыруды қамтамасыз
дамыған елдерде шағын және орта кәсіпкерлікке дәстүрлі түрде экономикада
- аймақтық деңгейде экономиканың дамуының жоғары теңсіздігі кіші және
Сонымен қатар шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік инвеститциялар үшін тартымды объект
- біріншіден, олардың құрылуына ірі шығындар, қымбат құралдар қажет
- екіншіден, шағын кәсіпкерлік өз қызметін максималды түрде тұтынушының
- үшіншіден, шағын кәсіпкерліктің дамуы қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасында
Қазақстанда жүргізіліп жатқан бухгалтерлік есеп жүйесін реформалау процессінің негізгі
Елімізде меншіктің әр түрлі нысандарына негізделген экономикалық қалыптасуын және
Қазақстан Республикасының 1999-2000 жылдарға шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау
Бағдарламада мемлекеттік саясат пен шағын кәсіпкерліктің арасындағы тығыз байланысты
Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қаржы-несиелік ресурстармен қамтамасыз етуді жүзеге асыру
Шағын кәсіпкерліктің дамуына қатысы бар тағы бір құжат –
Бұл бағдарламаның алға қойған мақсаттары мен шешілуге тиіс міндеттері
Жоғарыда аталған бағдарламалар мен тұжырымдамадан басқа да шағын кәсіпкерлікті
Сондай-ақ, Қазақстан Президентінің қатысуымен өткізілген шағын кәсіпкерлікті дамыту мәселелері
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша 2005 жылдың 1
Шағын кәсіпкерлікпен айналысатындар саны жыл сайын төмендеуде, егер 2002
Қазақстан Үкіметінің нарықтық реформаларды жүзеге асыруға байланысты көптеген шаралар
Ішкі – бұл кәсіпорын шеңберіндегі оның барлық жүргізілетін тікелей
1. Экономикалық факторлар экономикалық цикл кезеңі, монетарлық саясат, жалпы
2. Мемлекеттік деңгейі: кәсіпкерлікті қаржылық қолдау, менеджментте көмек көрсету,
3. Әлеуметтік факторлар: өмір сүрудің ең төменгі деңгейі, тұтынушы
4. Ресурстық факторлар: қоршаған ортаны қорғау, энергиямен қамтамасыз ету,
5. Технологиялық факторлар: ғылыми зерттеуге жұмсалған шығын деңгейі, технологиялық
Шағын кәсіпкерлік ұлттық экономиканың тұтас объективті секторы ретінде дамиды,
2 ҚАЗАҚСТАНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Қазақстанда шағын кәсiпкерлiктi ұйымдастырудың шетелдік тәжiрибесi
Қазақстанда қазіргі таңда жүргізіліп отырған экономикалық реформаларының басым бағыттарының
Қазақстан Республикасы үшін шағын кәсіпкерлік субъектілерін құру тетігі әлдеқашан
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, әрбір мемлекет жүргізіліп отырған әлеуметтік-экономикалық
Міне, көріп отырғанымыздай, әлемдік тәжірибенің де оңды жақтары бар
1. Италия. Бiрiншi рет кластерлiк-желiлiк ұстаным Италияда 70 жылдарда
2. Америка құрама штаттары. ЖҰӨ-нiң 50%-нан астамы, инновациялардың жартысынан
3. Жапония. Шағын және орта кәсiпкерлiктiң үлесi барлық компаниялар
Жапонияда шағын және орта кәсiпкерлiкті қолдаудың негiзгi шараларына:
- шағын және орта кәсіпкерлікті жаңғырту үшiн кредиттер мен
- бизнес-инкубаторлар құру, салық салу және менеджмент пен персоналды
- техникалық көмек, қаржылық және заңнамалық қолдау арқылы жаңа
- жаңа әзiрлемелердi коммерциализациялауды қолдау мен ғылыми oртa, кәсіпкерлік
- пайыздық төмең ставкалар бойынша субсидиялау және кредит беру
Жапонияда зерттеулердi дамыту деңгейi бойынша жетекшi рөлдi технопарктер алады.
4. Германия. Германдық кластер-желiлiк ұстанымды қолдаудың негізгi қағидаттары –
- мемлекеттік қолдауға емес шағын және орта кәсіпкерліктің дербестігіне
- тиiмсiз кәсiпорындар нарықтан кету керектігіне;
- шағын және орта кәсіпкерлікке мемлекеттiң қаржылай көмек беруi
5. Корея. Барлық компаниялардың 99,5%-ын құрайтын 3 млн. шағын
6. Франция. Экономикалық жетістіктерінен оны әлемдегі ең жоғары дамыған
меншікті қорлардың қаржыландырылуы мен қалыптасуын жеңілдету;
салық салудың прогрессивтік адаптациясы;
шағын кәсіпкерліктің мемлекеттік және жергілікті әкімшілік органдарымен қатынастарды оңайлату;
тендер шартында шағын кәсіпкерліктің қатысуымен коммерциялық урбанизмді реформалау жүреді.
Шағын кәсіпкерлікке көрсетілетін қаржылық көмек бірнеше институционалдық эшелондардан түседі.
7. Израиль. Қолдау инфрақұрылымының объектілерi құрылған, олардың көпшiлiгi мемлекеттiк.
Осылайша, технопарктер мен бизнес-инкубаторлар мемлекет ғылыми-техникалық салалардың дамуын қолдайтын
Ғылыми-өнеркәсiптiк парктер болашақтағы технополистердiң озық технологиялары, ғылыми зерттеулер мен
Қазақстан Республикасының нарыққа көшуінің басталуы кәсіпкерлік нысандарының өндірістік-техникалық ғана
2.2 Шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін арнайы салық режимі және
Біздің елімізде меншіктің әр түрлі формаларына негізделген экономика қалыптасуында,
Бұл құжаттарда шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіндегі салық салу жүйесінің
Салық жүйесі мемлекет бекіткен салықтардың және басқа да міндетті
Қазақстан Республикасының салық жүйесі, салық кодексіне сәйкес салық қызметі
Төлем төлеушілердің жекелеген топтары үшін арнайы салық төлеу тәртібі
Арнайы салық режимдері мына жағдайларда қаралады: шағын кәсіпкерлік субъектілеріне;
Шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін арнайы салық режимінің ерекшелігі неде
Салықтық мақсатттарда, яғни шағын кәсіпкерлік субъектілеріне арнайы салықтық режимді
жалдамалы жұмыскерлердің еңбегін тұрақты пайдаланатын;
кәсіпкерлік қызметтен салық салынбайтын табыс мөлшерінен асатын жылдық жиынтық
Заңды тұлға – меншік шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару
Сонымен қатар арнаулы салықтық режимді келесі қызмет түрлерін жүзеге
1) акциз өнімдерін шығару;
2) бухгалтерлік, қаржылық, кеңестік қызмет жүргізу;
3) мұнай өнімдерін жүзеге асыру;
4) шыны ыдыстарын қабылдау және жинау;
5) кен өндіру;
6) лицензиаланатын, оның ішінде:
6.1) дәрігерлік, медициналық және ветеренарлық қызмет;
6.2) тұрғын коммуналды-тұрмыстық объектілерді газбен жабдықтау бойынша құрылыс, жөндеу
6.3) қорғаныс, өрт сигнализациаларын және өртке қарсы автоматты құралдарға
6.4) өртке қарсы техникалар мен құралдар жүзеге асыру мен
6.5) жолаушылар лифтісіне қызмет көрсету және жөндеу жүргізу;
6.6) дизинфекция, дезинсекция препараттары мен құралдарын көтерме саудада жүзеге
6.7) жолаушыларды және автокөлік жүктерін халықаралық тасымалдау мен жеткізу;
6.8) емдік препараттарды шығару;
6.9) эксперементтік, құрылыс-монтаждық жұмыстар, құрылыс материалдарын шығару бойынша жұмыс;
6.10) алкогольді өнімдерді бөлшек жүзеге асыру.
Басқа сөзбен айтқанда, 6.1 - 6.10 пунктерінде көрсетілген лицензиялық
Мысалы, кәсіпкер автомобильдерді бензинмен қамтамасыз ететін станция мен шағын
Сонымен қатар, берілген салық режимін келесілер қолдануға құқықтары жоқ:
- филиалдары мен өкілдіктері бар заңды тұлғалар;
- филиалдар мен өкілдіктердің өздері;
- еншілес заңды тұлғалар мен тәуелді акционерлік қоғамдар;
- әртүрлі тұрғылықты мекендерде құрлымдық бөлімшелері бар салық төлеушілер.
Мысалы, заңды тұлғаның негізгі шарттары (табысы, жұмысшылар саны мен
Арнайы салық режимін таңдау кәсіпкердің еркімен жүзеге асырылады. Бұл
Бір реттік талон негізінде – кәсіпкерлік қызмет түрі эпизодикалық
Әртүрлі қызметпен жалдамалы еңбекті пайдаланып айналысатын кәсіпкер үшін жеңілдетілген
Бір реттік талон негізіндегі арнайы салық режимі. Бір реттік
Сонымен бірге жеке тұлғалар мемлекеттік тіркеуден жеке кәсіпкерлік субъектісі
Бір реттік талон негізінде бюджетпен есеп айырысатын жеке тұлға
Патент негізіндегі арнайы салық режимі. Патент – арнаулы салық
1) жалдамалы қызметкерлердің еңбегін пайдаланбайтын;
2) жеке кәсіпкерлік нысанындағы қызметті жүзеге асыратын;
3) жыл ішіндегі табысы 2,0 миллион теңгеден аспайтын
Патент негізінде арнайы салық режимін қолдануға мүмкіндік бермейтін жағдайлар
Патент жеке кәсіпкерге бір күнтізбелік жыл шегінде кемінде бір
Жеке кәсіпкерлікті лицензиялауға жататын қызметті жүзеге асырған жағдайда мұндай
Патент негізінде арнайы салық режимін қолданатын салық төлеуші салық
Патент құны бюджетке мынадай түрде:
1) жеке табыс салығы – патент құнының ½
2) әлеуметтік салық – Қазақстан Республикасының міндетті сақтандыру қорына
Жеке кәсіпкерді іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған жағдайды қоспағанда, патенттің
Мұндай есептесудің формасы кәсіпкерлік қызметпен енді айналысып келе жатқан
Патенті алу үшін кәсіпкерге қызметті жүзеге асыру орны бойынша
Салықтық міндеттемені анықтайтын мұндай механизм кәсіпкер үшін аса қиындық
Мысалы, патент алған кезде кәсіпкердің табысы 50,0 мың теңге
Егер нақты табыс өтініште көрсетілген табыстан төмен болса, онда
Жеңілдетілген декларация негізіндегі салықтарды төлеу шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін
Берілген режим келесілермен ерекшеленеді: біріншіден, салықгық міндеттемені есептеу нақты
Жеке кәсіпкердің табысына салық ставкалар
Тоқсандық табысы Ставкасы
3000,0 мың теңгеге дейін қоса алғанда табыс сомасының 3
3000,0 мың теңгеден жоғары - 6000,0 мың теңгеге дейiн
6000,0 теңгеден жоғары 210,0 мың теңге + 6000,0
теңгеден асатын табыс
сомасынан 5 процент
Ескерту: Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке басқа міндетті төлемдер
Қосылған құнға салық сомасын алып тастағанда бір тоқсанға жалпы
Салықты жеңілдетілген декларация негiзiнде есептеудi шағын кәсіпкерлік субъектiсi салық
Заңды тұлғаның табысына салық ставкалар
Тоқсандық табысы Ставкасы
3000,0 мың теңгеге дейін қоса алғанда табыс сомасынан 3
3000,0 мың теңгеден жоғары - 10000,0 мың теңгеге дейiн
теѕгеден асатын табыс
сомасынан 4 процент
10000,0 теңгеден жоғары -
18000,0 мың теңгенi қоса
алғанда 370,0 мың теңге + 10000,0
теңгеден асатын табыс
сомасынан 5 процент
18000,0 теңгеден жоғары 770,0 мың теңге + 18000,0
теңгеден асатын табыс
сомасынан 7 процент
Ескерту: Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке басқа міндетті төлемдер
Жеңілдетілген декларация есеп беру жылындағы айдың 10 күніне дейін
Сонымен, шағын кәсіпкерліктің әртүрлі фирмаларының орнығуы мен дамуы көбінесе
Шағын кәсіпкерлікті дамытуда қолайлы инвестициялық климат жасау және несиелеу
Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне қаржылық көмекті арнайы құрылған «Қазақстанның Даму
Қазіргі кезде өте көкейкесті мәселелердің бірі болып шағын кәсіпкерлікті
Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті несиелеу 1992 жылы олардың
Сондықтан да екінші деңгейлі банктердің жүргізіп жатқан несие саясатының
Төмеңде Қарағанды облысындағы шағын және орта кәсіпкерлерге несие беретін
«Қазақстанның Халық банкі» АҚ: Қарағандының облыс филиалы, Жезқазған аймақтық
- ЕБРР желісі бойынша шағын кәсіпкелікті несиелеу бағдарламасы. Шағын
- тауар және қызметтің отандық өндірушілеріне банктік займдарды ұсыну
«Казкоммерцбанк» АҚ әр бір клиентке жеке жолын ұсынады, қаржылық
Банк Центр Кредит АҚ: Карағанды филиалы ЕБРР желісі бойынша
Неміс несие желісі (KFW) Германия Федеративті Республикасымен Қазақстан Республикасы
бір жобаға берілетін несие сомасы – 5-750 мың еуроға
шағын кәсіпорын зайымшылары болып 200-ден, кейде 500-ден аспайтын қызметкерлері
несиелер ұзақ мерзімді болады – 4 жылға дейін, еурода
инвестиция пайдаланылуы керек: 70% – жабдықтар, қосалқы бөлшектер сатып
Зайымшының қаржылық тұрақтылығын бекіту үшін оның несие сомасының 20%
несиеге кепілдік қамтамасыз етілуі талап етіледі.
Грант беретін ұйымдардың тізімі:
Сорос-Казахстан қоры, ЕБРР өкілдігі, Еуразия Қоры, АҚШ эксперттерінің Халықаралық
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкелік кәсіпорындарын несиелендіруде бірқатар мәселелер бар.
Біріншіден, берілетін кредиттердің сыйақы ставкасының жоғары;
Екіншіден, кепілдік беру мәселесі өте қатаң;
Үшіншіден, шағын және орта кәсіпкелік кәсіпорындарының қызметінде бірқатар мәселелердің
Төртіншіден, несие алу ісінде көптеген құжаттардың талап етіліп, уақыттың
Сонымен қатар, Үкіметтің шағын және орта кәсіпкелікті қолдауды іске
Бір жағынан, шағын және орта кәсіпкеліктің дамуына мемлекет тарапынан
2.3 Шағын кәсіпкерліктің дамуын мемлекеттік қолдау
Шағын кәсіпкерлік бірқатар экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуде маңызды
Қазақстан Республикасында қабылданған «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Заңға
Қазіргі уақытта шағын кәсіпкерлік – әлеуметтік проблемаларды шешуде негізгі
Шағын және орта кәсіпкерлікке басшылық жасайтын біздің Министрліктің алдағы
Облыстардағы шағын кәсіпкерлікті одан әрі дамытып, өркендету үшін көңіл
Мемлекеттік агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі бақылау мен реттеуге жататын
Кез келген экономикалық жүйеде нарыққа бағынбайтын, мемлекеттің араласуын қажет
Жалпы экономикалық белсенділігі мен әлеуметтік бағдар ұстануының кепілі оның
Шағын кәсіпкерліктің дамуын жетілдіру жолында келесі факторлық жағдайларды ескеру
кәсіпкерлік құқығын қорғайтын жүие жасау;
тексеруші органдардың санын азайту;
рұқсат беруші құжаттардын санын азайту;
Шағын кәсіпкерліктің күрделі мәселелінің бірі несиелік ресурстарды алу қиындығы
Кәсіпкерлер банктен несие алудан бес түрлі себептен бас
пайыздық өсімнің жоғары болуы;
кепілдік талаптың тым қатал болуы;
ақпараттың жетіспеушілігі;
банктердің кәсіпкерлерден аймақтық алашақтығы.
Шағын кәсіпкерліктің дамуын жетілдіру үшін келесідей шараларды жүзеге асыруға
Шағын кәсіпкерлікке байланысты бұрынғы жүргізілген салық
Шағын кәсіпкерліктің салық салуын жетілдіру жөнінде келесідей ұсыныс жасауға
1. Шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін салық ставкаларының дифференцияциясын қарап,
2. Жалдамалы қызметшілердің еңбек ақысы қорының деңгейіндегі бастапқы мәнін
3. Әрбір жалдамалы қызметшіден 1,5-тен 0,7-0,5%-ға дейін есептелген табыс
4. Индустриалдық-инновациалық стратегияны жүзеге асыру аясында жаңа жоғары технологиялық
Осындай ұсыныстарға сүйене отырып, қазіргі кезеңде жағдайға қарай салық
Салалық бағдарламаларды жетілдіру. Шағын кәсіпкерлікті дамытудың маңызды жағы салалық
Нарықтық инфрақұрлымын дамыту шағын кәсіпкерлікті дамытудың маңызды бөлігі болып
Лизинг және франчайзингтің шағын кәсіпкерлікте дамуын жетілдіруіне көз жеткізетін
Франчайзинг шағын кәсіпкерлік өкілдерінің ірі бизнеспен қарым-қатынасының тиімді үлгісі
Шағын кәсіпкерлік субьектілерін қорғау инфрақұрлымын құру және оны
Лицензия беру мәселесін де қайта қарау керек. Лицензия алу
Шағын кәсіпкерлікті қаржыландырудың кейбір мәселелеріне тоқталсам. Шағын кәсіпкерлікті дамытуда
несие алу шектеулігі;
коммерциялық банктердің кепілдік міндеттемені жоғары деңгейде ұстауы;
берілетін несиенің пайыздық ставкасының жоғары болуы және қысқа мерзімдігі.
Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне қаржылық көмекті арнайы құрылған «Қазақстанның Даму
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсетуде венчурлік қаржыландыру немесе венчурдың
Қазіргі кезде өте көкейкесті мәселелердің бірі болып шағын кәсіпкерлікті
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделген 2003 жылдың 28 наурызынан
Ғалымдандыру шарттында шағын кәсіпкерліктің даму перспективасы ел шекарасынан шығуды
Жоғары деңгейдегі логикалық және нақты саяси акт болып Ресей,
Шағын кәсіпкерлік мәселелерін экономикалық және әлеуметтік қалыптастырулардың тыс қарастыруға
Шағын кәсіпкерліктің дамуына қол байлау болып отырған факторларға тауар
Мемлекет өзінің реттеу міндеттерін әкімшілік және экономикалық әдістердің көмегімен
Мемлекеттің өтпелі кезеңдегі басты міндеті реттеудің экономикалық әдісінің бірыңғай
Отандық экономиканың жаңаруы жағдайында алдыңғы қатарлы ұйымдасқан және технологиялық
Инновациялык процесстердің дамуын мемлекеттік реттеу ең алдымен кәсіпкерлік аясында
3 АЙМАҚТА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАРҚЫНЫН ТАЛДАУ
3.1 Қарағанды облысында шағын кәсіпкерліктің салыстырмалы талдамасы
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары шағын кәсіпкерліктің дамуына
Шағын кәсіпкерлік бойынша мәліметтерді жинау, өңдеу және халыққа жариалау,
Статистикалық тіркелім деректері бойынша 2006 жылғы 1 сәуірде облыста
01.04.2006 жылға экономикалық қызмет түрі бойынша шағын кәсіпкерлік кәсіпорындарының
Тіркелген кәсіпорындар Әрекеттегі кәсіпорындар
бір-лік өткен жыл-дың сәйкес кезеңі-не %-пен барлығы о. і.
бір-лік өткен жылдың сәйкес кезеңіне %-пен бір-лік өткен жылдың
1 2 3 4 5 6 7
Облыс бойынша барлығы
оның ішінде:
10173
108,8
7482
109,2
3349
102,2
Ауыл шаруашылығы, аң аулау және орман шаруашылығы 150 93,8
Балық аулау, өсіру 11 110,0 9 112,5 4 133,3
Өнеркәсіп
тау-кен өңдеуші
электр энергия,
газ, су өндіру, тарату 1153
51
1012
90 107,0
96,2
108,4
98,9 843
32
747
64 109,3
103,2
111,2
94,1 370
9
334
27 94,6
75,0
96,5
81,8
Құрылыс 1421 118,1 1170 125,3 464 125,1
Сауда; Автомобильдер-ді, тұрмыстық бұйым-дарды және жеке пайда-лану заттарын жөндеу
Қонақ үйлер мен мейрамханалар 141 102,9 83 98,8 52
Көлік және байланыс 445 112,1 332 113,3 157 107,5
Жылжымайтын мүлік пен операциялар, жалға беру және тұтынушы-ларға қызмет
Білім беру 88 100,0 64 101,6 29 85,3
Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет көрсету 170 104,9 146
Өзге де коммуналдық әлеуметтік және дербес қызметтер көрсету 202
Ескерту: ҚРстатистика жөніндегі Агенттігінің материалдары №6, 2006
01.04.2006 жылға аймақтар бойынша шағын кәсіпкерлік кәсіпорындарының саны
Тіркелген кәсіпорындар Әрекеттегі кәсіпорындар
бірлік өткен жылдың сәйкес кезеңіне %-пен барлығы с.і. белсенділер
бірлік өткен жылдың сәйкес кезеңіне %-пен бір-лік өткен жылдың
1 2 3 4 5 6 7
Қазақстан Республикасы 162219 108,8 119073 111,0 50458 102,1
Қарағанды
облысы 10173 108,0 7482 109,2 3349 102,2
Қарағанды қ. 7283 109,2 5115 110,1 2314 104,2
Балхаш қ. 226 103,2 183 104,6 87 96,7
Жезқазған қ. 749 104,9 589 107,7 240 93,0
Қаражал қ. 82 105,1 55 110,0 22 104,8
Приозерск қ. 28 107,7 25 108,7 12 100,0
Саран қ. 159 110,4 135 114,4 53 112,8
Сәтбаев қ. 75 89,3 67 87,0 42 80,8
Теміртау қ. 1012 107,2 821 111,2 358 101,7
Шахтинск қ. 102 110,9 80 112,7 42 110,5
Абай ауданы 119 102,6 108 103,8 40 85,1
Ақтоғай ауданы 24 96,0 22 95,7 7 58,3
Бұхар-Жырау ауд. 64 94,1 59 93,7 26 76,5
Жанаарқа ауданы 23 100,0 20 117,6 6 150,0
Қарқаралы ауданы 4 113,3 27 108,8 9 81,8
Нұра ауданы 33 84,6 31 86,1 18 72,0
Осакаровка ауд. 60 107,1 56 107,7 35 140,0
Ұлытау ауданы 20 117,6 20 25,0 4 66,7
Шет ауданы 80 102,6 69 103,0 34 94,4
Ескерту: ҚРстатистика жөніндегі Агенттігінің материалдары бойынша №6, 2006
2006 жылғы 1 сәуірде облыстың шағын бизнес кәсіпорындарда жұмыспен
Аймақтық кескінде шағын кәсіпкерлік кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандардың айтарлықтай үлесі
01.04.2006 жылға экономикалық қызмет түрі бойынша шағын кәсіпкерлік кәсіпорындарының
Жұмыспен қамтылғандар саны, адам Өнімді шығару, млн. теңге
01.04.2006ж. 01.04.2005ж. 01.01.2006ж. 01.04.2005ж.
Облыс бойынша барлығы, соның ішінде:
38331
37651
8003,9
6725,8
Ауыл шаруашы-лығы, аң аулау және орман шаруашылығы
1238
1544
98,5
105,3
Балық аулау, балық өсіру
52
39
23,4
1,9
- Өнеркәсіп
- тау-кен
өндеуші
- электр энергия, газ, су өндіру және тарату 6595
238
5761
596 6230
269
5325
636 2181,4
453,9
1245,9
481,6 1020,4
58,3
905,6
56,5
Құрылыс 6861 6578 1324,7 1080,6
Сауда; Автомо-биль, тұрмыстық бұйымдарды және жеке пай-далану заттарын жөндеу
12777
13121
2448,9
2672,8
Қонақ үйлер мен мейрамхананалар
556
590
109,4
151,3
Көлік және байланыс
2093
1758
544,4
506,7
кестенің жалғасы
Жылжымайтын мүлік пен опера-циялар, жалға беру және тұты-нушыларға қызмет
5245
4883
992,7
903,3
Білім беру 297 347 19,3 25,1
Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет қөрсету
1431
1259
99,7
95,1
Коммуналдық әлеуметтік қызметтер
1186
1302
161,5
163,3
Ескерту: ҚРстатистика жөніндегі Агенттігінің материалдары бойынша №6, 2006
01.04.2006 жылға аймақтар бойынша шағын кәсіпкерлік кәсіпорындарының негізгі көрсеткіштері
Жұмыспен қамтылғандар саны, адам Өнімді шығару, млн. теңге
01.04.2006ж. 01.04.2005ж. 01.04.2006ж. 01.04.2005ж.
Қазақстан Республикасы
542881
533587
179054,2
173700,7
Қарағанды облысы
38331
37651
8003,9
6725,8
Қарағанды қ. 25415 24959 5541,0 4664,7
Балхаш қ. 1021 1003 197,1 167,4
Жезқазған қ. 2884 2833 499,1 420,2
Қаражал қ. 266 262 15,0 12,7
Приозерск қ. 135 133 16,7 14,0
Саран қ. 608 598 111,4 95,2
Сатпаев қ. 512 503 42,7 36,5
Теміртау қ. 4312 4236 1025,0 849,1
Шахтинск қ. 430 422 65,7 54,6
Абай ауданы 621 611 90,5 75,2
Ақтоғай ауданы 159 156 17,5 14,8
Бұхар-Жырау ауданы 442 435 88,6 75,7
Жанаарқа ауд. 94 93 2,1 1,8
Қарқаралы ауд. 167 164 38,2 32,1
кестенің жалғасы
Нұра ауданы 302 296 43,5 36,8
Осакаровка ауд. 376 370 94,2 78,6
Ұлытау ауданы 107 105 11,6 9,8
Шет ауданы 480 472 104,0 86,6
Ескерту: ҚРстатистика жөніндегі Агенттігінің материалдары №5, 2006
2006 жылғы қантар-наурызда өнім шығару 8003,9 млн. теңгені құрады
Экономикалық қызмет түрлері бойынша жұмыс істейтіндер саны
Экономикалық қызмет түрлері бойынша өнім өткізуден түскен табысты бөлу
Істеп тұрған шағын кәсіпкерлік кәсіпорындар санының басым бөлігін жұмыс
2006 жылғы қантардағы өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда орташа
Кәсіпорындарды мөлшері бойынша бөлу
01.01.2006 жылға экономикалық қызмет түрлері бойынша шағын кәсіпкерлік кәсіпорындарда
Орташа айлық еңбек ақы, теңге
Барлығы
21394
Ауыл шаруашылығы, аң аулау және орман шаруашылығы 12268
Балық аулау, балық өсіру 22194
Өнеркәсіп
тау-кен
өндеуші
электр энергия, газ, су өндіру және тарату 22178
28170
22176
17963
Құрылыс 27914
Сауда; автомобильдерді, тұрмыстық бұйымдарды және жеке пайдалану заттарын жөндеу
19167
Қонақ үйлер мен мейрамханалар 13979
Көлік 23820
Почта және байланыс 20717
Қаржылық қызмет 22025
кестенің жалғасы
Жылжымайтын мүлікпен операциялар, жалға беру және тұтынушыларға қызмет көрсету
Коммуналдық әлеуметтік және дербес қызметтер көрсету 14952
Ескерту: ҚРстатистика жөніндегі Агенттігінің материалдары бойынша №3, 2006
01.01.2006 жылға аймақтар бойынша шағын кәсіпкерлік кәсіпорындарда жұмыскерлердің орташа
2007 жылғы экономиканың нақты секторын одан әрі дамыту, индустриалды-инновациялық
Аймаққа инвесторлардың назарын аудару мақсатында облыс әкімдігімен «Қазына» АҚ
Елбасымыз өзінің Жолдауында әлемдік нарыққа шығуға мүмкіндік беретін бәсекеге
Аймағымыздың экспорттық мүмкіндіктерін жүзеге асыру өнім сапасын әлемдік деңгейге
Бүгінде шағын кәсіпкерлік экономикалық әрі әлеуметтік міндеттерді қатар атқаруда,
Облысымызда шағын кәсіпкерлікті дамытып, іскерлік ахуалын қалыптастыру мақсатында салалық
2007-2009 жылдарға арналған шағын кәсіпкерлікті дамытуды қолдау жөніндегі қабылданған
3.2 Қарағанды облысында шағын кәсіпкерлікті дамытуды қолдау шаралары
Облысымызда шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдауға бағытталған үш
Олар: «кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың қоры», Лизинг компаниясы және
«Кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың қоғамдық қоры» 14.06.1999 жылы облыс
Қордың негізгі міндеттері:
- кәсіпкерлікті одан әрі дамыту;
- жаңа өндіріс ашу және жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды
- жаңа жұмыс орындарын ашу;
- аймақтық экономикасына инвестициялар тарту;
- әлеуметтік саланы қолдау мен дамыту;
- әлеуметтік бағдарламаларды жасап, іске асыру.
Қор кәсіпкерлер субъектілеріне қаржылай көмек беруді үш бағытта:
- несие беру;
- қаржылай лизинг;
- бірлескен кәсіпорын құру іске асырады.
Енді бұл бағыттарды толық қарастырайық.
Несие беру – қысқа мерзімді, қайтарымды, төлемді және
Қор қосымша қаржы тартуға түрлі тәсілдерді пайдаланады. Соның
Банктермен бірлесе қаржыландыру
Өз қаражаттары арқылы қаржыландыру
Несиелер
1500000 дейін 15 %
18 айға дейін 150000 дейін 15 %
18 айға дейін
Кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың қоғамдық қорының несие саясаты
Қор өзі құрылған үш жылдың ішінде 98 млн. теңгеден
Қор жұмыс істеген үш жылдан астам уақытта оған қаржылай
Алдымен өндіріс – импорт айырбастау қондырғыларымен материалдарын өндіруге, халық
Несие портфелінің аймақтық құрылымы
Бастапқы қызметте тіркелген бизнес-жобалар (жаңа жұмыс орындар) Бастапқы қызметте
Несие алған шағын кәсіпкерлік субъектілер саны Берілген несиелердің жалпы
Барлығы 372 (2872) 225 311129,6 1950
Қарағанды
Қазыбек би Октябрь ауд. 130
112
18 61
51
10 156876,6
146841,4
10035 407
3454
62
Теміртау 11 5 6395 43
Шахтинск 3 1 1000 2
Саран 11 7 7300 90
Жезқазған 4 1 1500 15
Балхаш 13 8 9950 145
Приозерск 9 4 4500 45
Қаражал 5 3 2400 19
Жаңаарқа ауд. 26 18 8671,2 81
Шет ауд. 21 13 15410 72
Ақтоғай ауд. 12 8 21250 43
Абай ауд. 17 18 25970 256
Осакаров ауд. 16 14 13860 109
Қарқаралы 55 39 9060 158
Бұқар-Жұрау 22 13 8837 211
Нұра ауд. 12 10 16500 246
Ұлытау ауд. 5 2 1650 8
Ескерту: ҚРстатистика жөніндегі Агенттігінің материалдары бойынша №6, 2006
Ағымдағы портфель аймақтарға бөлу
Екіншіден, ауылшаруашылық өнімдерін өндіру және өңдеуге 140877 мың
Үшіншіден, саудаға 11945 мың тенге (3,8%).
Төртіншіден, қызмет көрсетуге – тұрмыстық қызмет, қоғамдық тамақтандыру,
Осы цифралардан қордың негізінен өндіріспен айналысатынын байқауға болады.
Қордың банктен тағы бір ерекшелігі – несиені уақытында төлемегендерге
Несие портфелінің салалық құрылымы
Қызмет түрлері Қаржыландыру сомасы мың теңге Барлығы
2001 2002 2003 2004
Өндіріс 7000 22091,2 7750 3285 40126,2
Қызметтер 8892 13258 88366,4 19610 130126,4
Ауылшаруашылық өнімдерін өндіру және
Барлығы 19192 77276,2 117036,4 97625 311129,6
Ескерту: ҚРстатистика жөніндегі Агенттігінің материалдары бойынша №3, 2005
Себебі көптеген кәсіпкерлердің кепілдікке қоятын заттары, әсіресе ауыл
Қазіргі қаржылық және өндірістік саланың тез дамуы, әсіресе өндіріс
Қазіргі уақытта аталмыш лизинг компаниясы 95 млн. теңгенің шартын
Жаңаарқа ауданындағы «Алтын дән» өндірістік компаниясы осы компаниядан 19060301
Осындай лизингке мүлік беру арқасында 100 жұмыс орны жаңадан
Жобаларды қызмет түрлері бойынша қаржыландыру
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың жаңа тәсілі ретінде
Бизнес-инкубатор немен шұғылданады? Қарағанды облысында 1999 жылы қыркүйек
Бизнес-инкубатордың негізгі міндеті – шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қалыптасып,
Осы уақытта облыстық бюджеттен қаржыландырылған шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
Облыстың түкпір-түкпірінен келген 437 кәсіпкер оқытылып, өздерінің кәсіби
Ағымдық кезеңінің негізгі экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер тізімі Нәтиже
1 Бастауыш кәсіпкерлер оқытылды, адам 437
2 Бизнес-жобалар жасалды 220
3 Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне инкубация және мониторинг процедуралары ұйымдастырылды.
Оның ішінде құрылғандар
30
22
4 Онда жұмыс жасайтындар саны, адам
Онда жанадан құрылғандар 343
205
5 1 жылға өндіріс көлемі млн. тг
Онда жанадан құрылғандар 187,4
129,8
6 Несиелеу үшін жобалар экспертизасы өттілді 146
Ескерту: ҚРстатистика жөніндегі Агенттігінің материалдары бойынша №6, 2005
Егер алдағы уақытта «Бизнес-инкубатор» осылай жұмыс істесе, ол еліміздің
Қарағанды қаласының жеке аудандар бойынша 2007 жылғы шағын және
Жаңа өндірістерді ашу бағдарламасы бойынша өткен жылы «Қарағанды нан
Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің шығаратын өнімдері артып, шағын кәсіпкерлікте жұмыс
тіркелген шағын және орта бизнес кәсіпорындарының саны 14107 болды
жұмыс істеп тұрған шағын және орта бизнес субъектілері 12597
шағын және орта бизнес субъектілері өндірген өнім мен қызметтің
олардан бюджеттен түскен қаржының мөлшері – 4574,3 млн. теңге,
шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндер саны – 35378 адам, бұл
Шағын кәсіпкерлікті дамыту есебінен жұмыс орындарын құру бағдарламасы бойынша
Ауданның өнеркәсіп кәсіпорындары сапа менеджмент жүйесін жетілдіруде, осы жүйе
Ал Қарағанды қаласының Октябрь ауданының 2007 жылғы шағын және
Есеп беру кезеңінде экономиканың нақты сектор бағдарламасы бойынша 477
Сонымен қатар ауданның шағын және орта кәсіпорындарына 5497,3 млн.
Жеке меншікті кәсіпорындарының негізгі капиталға құйылатын нвестициялық үлесі 84,5%-н
Индустриалды даму стратегиясын жүзеге асыру және Қазақстанды Бүкіл әлемдік
Қазіргі таңда сапаның халықаралық стандартты 12 кәсіпорындарға енгізілді, 17
Шағын кәсіпкерліктің өндірістік саланы қарқынды дамытуды қамтамасыз ету, экономиканың
«2007 жылға арналған ауданның шағын кәсіпкерлікті дамыту жоспарын» жүзеге
ауданда тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны 5507 немесе өткен
шағын кәсіпкерлік субъектілері өндірген өнімнің және көрсеткен қызметтің көлемі
шағын кәсіпкерлік субъектілерінің бюджетке аударған қаржысы 551,1 млн. теңге
шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндердің саны 14605 адам болды, бұл
Қорыта айтқанда, біздер күнделікті жұмысымызда қала азаматтарының қолдауын күтеміз.
3.3 Индустриалды-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыру барысында шағын кәсіпкерлік
Қазақстанның қазіргі экономикасының даму шарттарында соңғы жылдары отандық өнімінің
«Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарында» шағын
«Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық даму стратегиясы» деген
Бұл жүйе ірі, орта және шағын кәсіпкерлікті, ғылымның түрлі
Кәсіпкер өз қызметін жоспарлау және ұйымдастыру барысында тұтынушының көзқарасын,
- тауар жаңалығы, сапа және олардың тұтынушы қажеттілігіне сәйкес
- баға, тауарға қол жетерлігі және оның әмбебаптылығы;
- сыртқы түрі және оралымы;
- тауар ерекшелігі немесе басқа тауарлардан айырмашылығы;
- сатып алғаннан кейінгі сервис мүмкіншіліктері;
- жалпы белгіленген немесе мемлекеттік сәйкестігі;
- тауардың тартымды және ерекше жарнамасы және т.б.
Шағын кәсіпорындарда тиімді жоспарды қамтамасыз ету үшін алдымен бәсекеге
Шағын кәсіпорынның стратегиялық жоспарлауы көбінесе оның қызмет шешімдерін және
Қазіргі шарттар негізінде кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін жоғарлату тәсілдерінің бірі –
Кәсіпорынның стратегиялық дамуы басқару объектінің өнімділігін, яғни кәсіпорынның өнімін
Шағын кәсіпорын өнімінің бәсекеқабілеттілік позициясы жоғары болу үшін стратегиялық
Кластерлік стратегия кәсіпорынның жалпы стратегиясының құраушы элементі ретінде болады.
Сонымен қатар, шағын кәсіпорында кластерлік стратегиясын құру барысында келешекте
экономикалық өсімінің тұрақты жоғарылуаы және пайданы біркелкі бөлу;
өндірістің диверсификация өсімі;
ішкі инвестициялардың өсімі;
кәсіпорындарда еңбек өнімділігінің өсімі және қосымша құны жоғары өндіріс
тұрақты бәсекеқабілетті тірегі бар кластердің іскерлілігі күшті бірлестіктер мүшелерінің
іскерлі климат сапасының жоғарылауы;
серіктес кәсіпкерлермен сауда байланыстарын ықшамдау және т.б..
Кластерлiк-желiлiк ұстаным негiзiнде шағын кәсiпкерлiктi дамытудың экономикалық моделiн әзiрлеу
Осылайша, шағын кәсіпорындарда өндірістік қызметті жақсарту бойынша стратегиялық бағыттар
Қазіргі күні Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту жөніндегі
Олардың негізгі міндеттеріне:
- салықтық әкімшілік шағын кәсіпкерлік жүйесінің толық жетілуі;
- шағын кәсіпкерлікті инвестициялық қолдау мен қаржы-несиелік жүйесінің дамуы;
- шағын кәсіпкерліктің инфрақұрылымының дамуы;
- оқыту, ақпараттық және ғылыми-әдістемелік қамсыздандыру;
- шағын кәсіпкерлік мәселелері бойынша нормативті құқықтық базаны жетілдіру
Алғашқы кезде «Шағын кәсіпкерлікті қолдау» атты бюджеттік бағдарлама кеңістігінде
Шағын кәсіпорындардың салалық құрылымы соңғы жылдары тым өзгермейді. Жұмыс
2005 жылдың 12 мамырында Үкіметтің №450 жарғылығына сәйкес 2005-2007
Бүл көрсеткен талдауымызда оң нәтижелерді бергенімен жоғарыда көрсетілген бағдарламалардың
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың қазақстандык моделінің ерекшелігі келесілерді қамтиды:
Кәсіпкерлердің әртүрлі мақсаттарын және ынталарын, шарттарын ескере отырып шағын
Өндірістің жеке кәсіпкерлікке диверсификациялануына және оның мәртебесінің заңды тұлғаға
Шағын кәсіпкерлікті шаруашылық-кооперациялық жүйеден жоғарғы технологиялық деңгейдегі ірі кәсіпкерліктің
Шағын кәсіпкерлікті колдау және дамытудың мемлекеттік саясаты экономиканың әртүрлі
Шағын кәсіпкерліктің қабылдаған шешімдеріне байланысты барлық орталық және жергілікті
Экономикалық реттеу аясындағы мемлекеттің шешім қабылдау процесіне кәсіпкерлер және
Аталмыш бағдарламаларды және келешекке жоспарланған стратегиялық жобаларды іске асыру
Шағын кәсіпорындарының тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін олардың
Жалпы алғанда, мемлекеттің стратегиялық іс-әрекеті шағын кәсіпкерлікті тұрақты және
Сондықтан да шағын кәсіпкерлікті дамыту үшін, оның шешуші факторлары
Қорытынды
Жоғарыда айтылғандардың барлығына қорытынды жасай отырып, қазақстандық шағын кәсіпкерлік
Шағын кәсіпкерліктің даму маңыздылығын оның келесі ерекшеліктерімен сипаттауға болады:
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімі – шағын кәсіпкерлікті экономикалық талдаудың
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі – аймақтық шағын кәсіпкерліктің дамуын
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімі – Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, әрбір мемлекет жүргізіліп
огырған әлеуметтік-экономикалық саясатқа сәйкес саланы мемлекеттік
қолдаудың неғұрлым тиімді түрлері мен тәсілдерін айқындайды. Шағын кәсіпкерліктің
Қазақстандықтар өз елін бәсекеге қабілетті де серпінді даму үстіндегі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
«Қазақстан Республикасының Конституциясы» 30 тамыз 1995
19.06.1997 жылғы №131 «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Қазақстан
Қазақстан Республикасының «Шағын кәсіпкерлік туралы» 2006 жылғы 31 қаңтардағы
19.06.1997жылғы №135 «Жеке басты кәсіркерлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
«Қазақстан-2030» ұлттық стратегиясы: «Барлық қазақстандықтардың өркендеуі, қауіпсіздігі және игілігін
«Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі» – Алматы: ЮРИСТ, 2001- 309б.
«Қазақстан Республикасының Салық кодексі» Алматы, - 2005, - 300
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы №1268 29.12.2003 жылғы «2004-2006 жылдарға
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы №2155 30.03.1995ж. “Ұлттық банк туралы”
28 ақпан 2007 жылғы Қазақстан Республикасы Президенттің «Жаңа әлемдегі
«2003-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясы» 17
26.03.1998 жылғы №74 «Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердің шағын
«Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті 2007-2009 жылдар аралығында қолдау мен
Қазақстан Республикасының 2003 жылдың 29 желтоқсанындағы № 1268 ҚР
Мейірбеков Б. «Шағын кәсіпкерлікті жан жақты қолдау керек» //Ізденіс
Қошқаров Ж. «Экономикасы дамыған елдердің шағын кәсіпкерлігі» //Ізденіс –
Нұрақым Р. «Шағын кәсіпкерлік: кеше мен бүгін» // Ақиқат,
Теңізбаева А. «Несиелік қатынастарды құқықтық реттеу мәселелері» // Заң,
Концепция региональной политики Республики Казахстан
Сборник законодательных актов о малом предпринимательстве в Республике Казахстан.
Мамыров Н.К., Смагулов Н.Т. «Основы предпринимательства» Алматы, 2001
Жатканбаев Е.Б. «Малое предпринимательство: теория, практика, мировой опыт и
Лапуста М.Г. «Малое предпринимательство»: Учебное пособие, М: ИНФРА, 2002
Блинов А.О. «Малое предпринимательство»: Теория и практика. Учебник:
Мухамеджанов Б. «Динамика развития предпринимательства в РК» в 1998-2002
Андруцкий Р.А. «Проблемы предпринимательства в Казахстане»: Поиск решений. –
Толкинбаев «Малое предпринимательство требует поддержки» //Транзитная экономика,
Шеденов У.К. «Малое предпринимательство и его роль в экономике
Баймагамбетов М. «Взаимное кредитование – необходимое условие развития малого
Байнеитова И. «Основные препятствия деятельности субъектов малого предпринимательства» //Саясат,
Аубакирова Ж.Б. «Поддержка малого и среднего бизнеса». – Алматы:
Грибков Г.А «Долгосрочное кредитование малого бизнеса» М: Финансовый бизнес,
Мигун И.В. «О кредитовании ЕБРР малого и среднего бизнеса
Мынбаев К. «Контрасты Казахстана» //Рынок ценных бумаг Казахстана, №
Елемесов Р., Жатканбаев Е. «Государство и рынок» //Учебное пособие
Ильясов К.К., Идрисова Э.К. «Налоги развитых зарубежных государств» //Алматы:
Ихданов Ж.О., Сансызбаева Г.Н., Саханова А.Н. «Планово-финансовые механизмы государственного
Есиркепов Т.А. «Приватизация государственной собственности в Республике Казахстан в
Аттапханов К.А. «Фискальная система государства: роль и вопросы совершенствования»
«Государственное регулирование рыночной экономики» (Под общ. ред. д.э.н., проф.
Бажанова А.И. «Реструктуризация в сфере малого бизнеса» //М.: Деньги
Портер М. «Конкуренция» //СПб: Изд. дом "Вильямс", 2002 –
Қосымша А
Ірі және шағын кәсіпкерлікті салыстырмалы талдау
№ Критерий Ірі кәсіпкерлік Шағын кәсіпкерлік
1. Өндіріс және қызмет көрсету салалары Өнеркәсіп, отын-энергетика комплексі,
2. Шығарылатын өнім сипаты Жаппай өндіріс Ұсақ сериялы немесе
3. Жаңалықтарды қабылдау қабілеті Төмеңдеу 24 есе жоғары
4. Стратегияларды өзгерту 6-10 жыл 0,5-1 жыл
5. Іс-әрекет саласы Ірі қалалар мен өнеркәсіптік комплекстер Ірі
6. Бәсекелестік ортаны құру Нарықтың маңызды үлесін жаулап алу
7. Кәсіпорынды тіркеу және құру Маңызды қаржылық шығындар мен
8. Жаңа жұмыс орындарын ашу Жұмыс орындарын жасау қарқындары
9. Жұмыс күшінің жылдамдығы, қозғалымдығы Жұмысшылардың тар
10. Басқару құрылымы Үлкен, икемсіз басқару құрылымдары
11. Басқару жүйесіндегі мүдделердің қосарлануы Құрылтайшылар мен менеджерлердің мүдделеріндегі
Ескерту: Статистикалық баспасөз-бюллетень, Ю. Шокаманов ред., Алматы, 2007
Қосымша Б
Белсенді жұмыс істейтін жаңадан ашылған шағын кәсіпорындарының тізімі
№ Қала, аудан Кәсіпорын атауы Қызмет түрі
Қарағанды қаласы
1
«ПВГ» ЖШС Автокөлік жөндеу
2
«Аризона-Караганда» ЖШС Көлік қызметтері
3
«Картель» ӨК Тоқыма киімдерін даярлау
4
«ТАН» ЖШС Ұн өндірісі
5
«Йота» ЖШС Ғылыми-өнеркәсіптік қызмет
6
«Белес» ЖШС Құрылыс
7
«ТВЕЛ» ЖШС Трикотаж бұйымдарын түрлі-түсті бояу өнірісі
БАРЛЫҒЫ 7
Жезқазған қаласы
1
«Шопингтур халықаралық туризм агенттігі» ӨК Туризм
2
«Балдырған» ЖШС Басылымдық газет
БАРЛЫҒЫ 2
Ақтоғай ауданы «Ұлан» ӨК Жөндеу қызметтері
БАРЛЫҒЫ 1
Бір жылғы жоспардың нәтижесі 10
Ескерту: Қарағанда қаласы кәсіпкерлік бөлімінің 2008 жылғы есебінен
Жұмыс істейтіндер саны
3%
0%
17%
18%
34%
1%
5%
14%
1%
4%
3%
Ауыл,аң аулау және
орман ш-ғы
Балық аулау, балық
өсіру
Өнеркәсіп
Құрылыс
Сауда
Қонақ үйлер мен
мейрамханалар
көлік және байланыс
Жылжым-н мүлік
пен операциялар
Білім беру
Денс сақтау және
әлеуметтік қызмет
Өзге де әлеуметтік
қызметтер
Өнім өткізуден түскен табыс
27%
17%
32%
1%
7%
12%
0%
1%
2%
0%
1%
ауыл , аң аулау және орман ш-ғы
балық аулау, балық өсіру
өнеркәсіп
құрылыс
сауда
қонақ үйлер мен мейрамханалар
көлік және байланыс
жылжымайтын мүлік пен
операциялар
білім беру
денсаулық сақтау және
әлеуметтік қызмет
өзге де әлеуметтік қызметтер
Істеп тұрған және белсенді шағын кәсіпкерлік
кәсіпорындардың мөлшері бойынша бөлу
5050
1025
733
202
127
165
1906
623
445
157
104
114
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
6 адамға
дейін
6-10 адам
11-20 адам
21-30 адам
31-40 адам
41-50 адам
істеп тұрғандар
белсенділер
Ақшалай несие
50%
2%
0%
2%
0%
3%
1%
1%
3%
5%
7%
8%
4%
3%
3%
5%
1%
Қарағанды
Теміртау
Шахтинск
Саран
Жезқазған
Балхаш
Приозерск
Қаражал
Жаңаарқа ауд.
Шет ауд.
Ақтоғай ауд.
Абай ауд
Осакаров ауд.
Қарқаралы ауд.
Бұқар-Жұрау ауд.
Нұра ауд.
Ұлытау ауд.
13%
45%
4%
38%
Ө
нд
і
р
і
с
Ауылшаруашылы
қ
ө
н
і
мдер
і
н
ө
нд
і
ру
ж
ә
не
өң
деу
Сауда
Қ
ызметтер