KazRef
Take
22
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
Ү Араб-парсы элементтері қазақ тілінің сөздік коры-нан белгілі бір
Тәрбие және білім
тағыбаскалар. \
р~а л ы м с а л a c
1 Қазақ ССР тарихы. Алматы, 1980, I т., 365-6.
лерде ежелгі түрік жазуы ығыстырылып, опыц ориына араб тілі
ftP^te-бірте Азия мен Еврогіайьіц көптеген тілдоріне арабша ғылыми терминдер
Қазіргі өзбек және азербайжан тілдерінде орыс және интернационалдық терминологиямен
Математика, филология және химия ғылымдарында оқта-текте болса да түп-төркіні
Астрономия. Астрономиялык үғымдарды білді-ретін терминдердің ішінде тәжікше-парсыша күн аттары
Реті келгенде айта кетейік, ертедегі павшюпдықтар сол кезде өздеріпе
Қазақтар арасында «жеті» саны қасиетті сан деп есептелген. Сондықтан
Аспан әлемінің кейбір құбылыстарын, ондағы жұл-дыздардың қозғалу тәртібін біршама
2 Қеңесбаев I. Қазақ тілінін; фразеологиялық сөздігі. Алматы, 1977,
тарын да қолданып отыргап. Мосслсн, жұлдыздардың
' Jj.^-
зул-хидл^ә.
Бұлардан басқа қазақтарда ай саиау жүйесінің өз календары болған.
Сөйтіп, бұрын қазақтарда жаңа жыл наурыз айынан басталатын болған.
(Аи~календары
Орысша г—
'Қазақша Қай тілдои Сөздіц
ай аттары ай аттары шыққан түбірі, тсті
март наурыз (парсы) J3jy поу-руз, япш
кун» дсгсн соз
апрель көкск —
май мамыр —
июнь маусым (араб) р-*"3-я
1 мерзімі, орақ, жиыи-
/
июль шілде (парсы) А-^ челде, яғни қырық
күп
август тамыз —
сентябрь кыркуйск f *
октябрь қазан (парсы) хәбәр —мәлімдеме; _>Ц-=*' эхбар — ақпар, мәлімет,
Мыыа төмендсгі сөздср дс араб тілінсн ауысқану tiLLo &голк—
хоқуқ шындық т. б.
сездері де гәваһ —
Сонымен бірге қазақ тілінде тәжік-парсы ұшырасып қалады: °_>Ц- чаре
Егіншілік саласы. Егіншілік мәдениеті Қазақ-станның оңтүстігінде ерте кезде-ақ едәуір
Ал енді IX—X ғасырларда, отырықшы егіншілік пен қала мәдениетінің
Сол дәуірдің тарихшысы ибн Хаукал
Фараб жөнінде былай деп жазады: «Бұл елде
^ортаң болып келеді және батпақтар бар, Фараб езенінен
4 Қазақ ССР тарихы.
5 Акишев К. А., Байпаков К. ЬА., Ерзакович Л.
Алма-Ата, 1972, с. 157—160,
батысқа қарай егістік егіледі»; «Испиджаб (Сайрам) ай-мағында егістіктер меы
Демек, егіншілікпен ертсдсн Қазақстапның оцтүстік облыстарын мекендеген халықтар айпалысыіі
Егіншілік іісп бау-бақша салаларына қатысты тер-мнндер ішінде араб сөздері
6 Бартольд В. В. Туркестан в эпоху
лік мәдениеті кём дегейде Шу даласьша дейіи тараған болатын.
М а л ш а р у а ш
Мал шаруашылы.ғына қатысты терминдердің көптігі жағыиан қазақ тіліне тец
гәрмсейл — керімсал, ыстық жел, адызақ самал; шәһр —
Енді осы салада араб тілінен ауысқан сөздерге бірне-ше мысал
Топонимика. Тәжік-парсы тілдерінің ықпалын кейбір жер-су аттарынан да аңғаруға
С е м ь я ж ә н е
7 Бартольд В. В. Қ истории орошения Туркестана. Спб.,
8 Әбдірахманов А. Тогюнимика және этимолопш. Алматы, 1975.
дың атаулары ішінде араб және парсы тілдсріиси ауыс-,ан_сөздер бар.
^Араб тілінен енгендер: Oj--''-*3 сабуп — сабьш; *і»* за'иф араб
«қонақжай адам», қазақ тілінде «зайып» —.«жар, жұбай,
ойел». Оі 1*^Г" кәсафәт араб тілінде — «жабырқау,
қараңіғы түсу», қазақ тілінде «кесепат» — «кесір, қыр-
сык, пәле, тажал, қдс жау». С/л-^л
ліпде — «дінге сенуші, діншіл адам», қазақ тілінде «мо-мыи»
81 Шымкент облысы казақтары цыган
ІІТІІЙДЫ.
Мосафер араб тілінде — «СаяхатШы, Жолаушы, қонақ», қазақ тілінде
Мүсылман дінінің қисынсыз догмаларып бсйпелеу үшін кезінде қолданылып келген
«Эсрафил» сөзі қазақ тілінің фоыетикалық нормала-рына сәйкес өзгеріске ұшырап,
Жұлдыздар қалса керек жасырынып, Сескеніп, ұясына күн тығыльш, Сүрапыл
(Қ. Аманжолов).
Парсы тілінен қазақ тіліне ауысқан сөздерден де бір-неше мысал
«жәбір, екпе, біреуге тіл тигізу», қазак тіліпдс «азар»— азап,
Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болар еді. Де-генмен жоғарыда келтірілген
Қазақ тіліне ертеден сіңісіп кеткен араб-парсы сөзде-рінің табиғатын дүрыс
Мәселен, .«абырой» деген сөз парсы яки тәжік тілінде сөйлейтін
Қазақтың үғымында «дүрбі» — «алысты жақындатып көрсететін оптикалық қүрал»
Қазақ «әйнек» сөзін ^с әйн (көз) және ^ әк
Түп-төркіні тәжік-парсы тілдерінен ауысқан «жо-март», «жугермек», «кәпкір», «қорқау», «мұрап»,
Сонымен осы кітаптың бірінші бөлімінде айтылған пікірлердің бәрім жинақтай
Біріншіден, әлемдегі басқа да тілдер секілді қазак тілінің сөздік
Екіншіден, қазақ тіліне шсттсн ауысқаң лекопкплық элементтердің ішіндс ең
Үшіншіден, қазақ тіліне сіңісіп кеткен араб-парсы сөздерінің қолдану әрісі
Төртіншіден, араб-парсы сөздерінің қазақ тіліне ауы-суы сан ғасырларға созылған
Бесіншіден, полисемиялық (квп мағыналы) сөздер бір тілден екіншісіне ауысқанда
Екінші бөлім
ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ ЕНГЕН АРАБ-ПАРСЫ СӨЗДЕРІНДЕП ФОНЕТИКАЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕР
Қазақ тілінің лексикалық құрамындағы араб-парсы сөздсріпіц тілімізге сіңісіп, табиғи
Әр тілдің өзіііе тән ішкі заңдылықтары бар екені мә-лім.
Араб, парсы және қазақ тілдерінің тілдік қүрамы әр турлі
1 в&Шоъский Л. А. Ъ&ШШ ?' яҐйіЩЛ9Шіе. М.,
с,41
нікті. Қазақ араб-парсы сөздерін қазақ тілініқ фонетика-лық жүйесіне бейімдеп
Біз осы бөлімде қазақ тіліне стіген араб және парсы
0 П1] _ІЗ°Л мәрхәмәт — марқабат,
с ғәнимәт — ғанибет, < уммәт — умбет.
Егер у> хур — қор,
— «ө»: _)^" гур — көр,
бипул —
ма'лум — мәлім,
— «і»:
бейпіл т. б.
Егер араб-парсы кірме сөздері «у»-ға бітсе, онда қа-зақ тілінде
Араб тіліндегі қысқа дауысты дыбыс «о» айтылуы жа-ғынан қазақша
«О» дыбысы қазақ тілінде төмендегідей дыбыстармен алмасып отырады:
«ө»: __г*л 'омр —
һонар — өнер.
«о»: О ^^
орамал.
— «ү»: О^^к^рбан — қүрбан, хурмат— қүрмет, (І-і-Ь булбул
— «ү»: ц№* колли —
дулдул — дүлдүл.
— «е»: *^ал мохкам —
Сонымен бірге көмей дауыссызы 9 хамза жө-нінде қысқаша айта
'айн моһмала, яғни диакратиялық нүктесі жоқ айн) ды-бысына жақын
Сөйтіп, 9 хамза қазақ тілінің фонетикалық жүйесі-не сәйкес келмейтін,
Қорыта айтқанда, қазақ тілінің сездік күрамына араб жәые парсы
Сөйтіп, қазақ тілі араб-парсы элсмепттсрііі фонетика-лық тұрғыдан қайта өңдеп,
Дыбыстар меп свздсрдің өзгеру жолдарына жоғарыда қыскаша шолу жасап
Біз осірссс қазақ тілімо жат дыбыстардың өзгерісте-ріне егжей-тегжейлі талдау
Сонымен, қазіргі қазақ тіліне әбден сіңісіп, қалыпта-сып кеткен араб-парсы
Үшінші бөлім
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕП АРАБ-ПАРСЫ СӨЗДЕРІНІҢ ГРАММАТИҚАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Зат есім
Біз қазақ тіліндегі араб-парсы сөздерінің грамматика-лық сипаттамасын субстантивті араб
Қазақ тілінде қолданылатын араб сездеріиің басым көпшілігінің түп-төркіні, түбірі
Араб тілінен ауысқан сездерді талдау жасап көрсек, онда мына
Қазақша варианты
Мысал
Үлгілері (типтері)
1 2 3
0 •
фә'л-ун ноқл-уи нақыл
0, ° фе'л-ун \ 0 элм-ун ілім
фу'л-ун 0 ) шуғл-ун
109
2 :;
фә'әл-ун нәзәр-ун назар
фә'ал-уи қорар-ун қарар
фу'ал-ун су'ал-уи сауал
фе'аләт-ун кетабәт-уп кітап
ЛЛл) • фе'ләт-ун хезмәт-ун кызмет
гциз фу'ләт-ун құдрәт-ун құдірет
фу'лан-ун нұқсан-ун нұқсан
$ 1 з > фу'уләт-ун ?,-?■■>{'■
7
Ал енді төмендегі сөздёр туынды тектес элементтер
Үлгілері Мые.ч.іі К;і:і;ікша п.іриііи і і.і
&.. \ °'
у тәф'иләт-ун таджрііГіот-уи т;)жірмПо
тоф'ил-ун тәқдир-ун тағдыр
эф'ал-ун энфе'ал-ун эқбал-ун энтезар-ун ықпал ыитызар
эфте'ал-ун эхтемал-ун ықтимал
Қазақ тілінде зат есім ретінде субстантивацияланған, яғни зат есімге
муфә'ил-ун түріндегісі қолданылады. Мысалы:
1 '*
/ъА.зЬо муә'ллем-ун — мүғалім. Сондай-ақ
I аХЛ4> мәф'ул-ун үлгісінде
$ V'
ныла береді. Мәселен: I ' "' >і Г'
жасалады: уиьо мәф'ол-уп
дәрәсә: оқыту, зерттеу, а.^,_и мәдрәсәт-ун: оқытып, үйрететін орын, яғни
^15" кәтәбә: жазу і_~І5С« мәктәб-ун: жазатын орын, яғни мектеп,
„х&^, сәджәдә: тағзым ету— -Ь«л
мешіт (мұсылмандардың намаз оқитын ориы, діни мекс-ме), |»^ һәкәмә
Қазақтар арабша адам аттарын да пайдаланады.
Әйелдердің есімдері көбінесе дсрлік «а»-ға аяқтала-ды: '
4- >—»■*-•* -Сәбәб: себеп, әдіс, буйым, байланыс оі*—!
байланыстар
5- ^у° тәрәф: ^^■Ч әтраф:
тарап, шет, мадай атырап, шет
6. (ЗІі. холқ: (З^ЬМ
мінез, көңіл күй мінездері, қүлықтыльік.
әдет-ғұрып
7- _г^- хәбәр _,ілі[
8. ^^с-' 'әййил: Л^с'
балақай, бала балалар
9- і^з вәли:
жақын, қамқоршы, жақындар, қамқор-
Қасиетті шылар, касиеттілер
Ю- «Ч^0' әджибе: ^*Ь*Ј әджа'эб қолданылмайды
таңданарлық, ғажайыптар
ғажайып
11- ^^ алем: Ціс'
білгіш, ғалым білгіштеп. ғалымлап
12- 1 ләвазем: қолданылмайды
қажетті бұйымдар
лауазым: қызмет бабы
1 2 3 4
13. 2^ шейх: ^иіл мәшайех:
шал, қарт, имам қарттар, имамдар ■
14. а.і.Лі хәлиқә: құрт-құмырсқа,
адамдарі
15- о-& хәққ: право, шындық, ақиқат сЗ-5-^°" хуқуқ: шындық,
әділдік құқы: ■. право-
16- *л)^ вәләд: бала, ұл бала
б. «Дұрыс» күйіндегі көпше түрі
1. \_)Ј■ ғәза: жорық, шапқыншы-лық,
қаражат
хайуанат
2- ^}у" хәрадж: салық, алым
мә'лум:
3.
мәлім
4. С->~%* сәлат: намаз оқу, дұға қылу, жалбарыну
5- 0'зі^ хейван: мал, жыртқыш
^ хәраджат: қаржы
мәлшет
мә'лумат: мәлім мәлімет, дерек
қолданылмайды
^
хайуан
ОІП_}^=> хейванат: барлық малдар
Ал араб тілінде бұл грамматикалық
Араб-парсы элементтерінің қазақ тілінің жұрнақтары арқылы зат есімге айналуы
Араб-парсы лексикалық элементтерінің негізінде көп-теген жаңа сөздер туындағаны мәлім.
Қазақ тілінде сөз тудырушы жұрнақтар жалғанған сезіне жаңа мағыиа
Әсіресе -дық, -дік және олардың фонетикалық ва-рианттары арқылы пайда
а) -дық, -дік, -лық, -лік, -тық, -тік жұрнақтарының кемегімен
жыртқыш), «арамдық» -• ^1^.=- хәрам (тиым сальшған, қасиетті), «кембағалдық»—
^ кәмтәр (сиректеу, аздау), тағы басқалар.
б) Сондай-ақ араб-парсы лексикалық элементтеріне қазақ тілінің -шілік, -шылық
касеб (кен казыи ілыгарушы), «шаруаілылық» —. Ц?^1* чарпа (төрт
Араб тіліндо. С/ІЫ» фә'ал-уи формасы бойын
ша белгілі бір косіи иссініи аты жасалады:
бәкқал (орыс тілінде: бакалейіцнк).*
(бүл орыс тілінде: мясник). Ал қазақ тілінде осы есім-діктерге
Араб-парсы элементтеріне қазақ тілінің -шы жүрнағы жалғанып, адамның белгілі
теді: (}&- әқл — ақыл — ақылшы, ^ ^
Табытшы, &_Р тарих—-тарих—тарихшЫ, ^і-і^ тәрбийә — тәрбие — тәрбиеші,
Парсы тілінің аффикстері арқылы жасалған зат есімдер
Парсы тіліиіц сөз тудырушы аффпкстсрііііц көмсгі арқылы қазақ тілінде
Біз қазақ тілінде «ез алдына дербестігі жоқ, тек сөз
Енді біз парсы тілінің сез тудырушы басты-басты аффикстік морфемаларына
Аффикс -хана. «'-> Ь> хане сөзі парсы тілінде —
1 Аханов К.
Парсы тілінен енген -хаиа-ныц қазпқ тілііііц байырры, төл жүрнақтарынан
-кер, -гер. Парсы тіліпдсгі _,\^ «кар» [ С)Л^ІГ «каридән»
Қазақ тілінде -кер, -гер жұрнақтары сөзге жалғанып, адампыц бслгілі
Қазір -кер, -гер жүрнақтарының қазақ тіліне сіңісіп кеткені сондай,
Қазақ тіліндегі -дар жүрнағы парсы тіліндегі ^іМ-і даштән (бар
«Дама» парсы тіліндегі «и>Ь" «наме»-нің фонетика-лық өзгерген түр^і. -Дама
Сондай-ақ ^ІІ- -стан жұрнағы да жалғанған сөзіне төмендегідей жаңа
Біз бұған дейін сөз тудырушы жүрнақтар жөнінде әңгіме қозғап
Міне, осындай сез тудырушы жүрнақтармен қатар, қазақ тіліне шеттен
Уі^ -зар: Бұл жүрнақ жалғанғанда, белгілі
^іі -дан (фонетикалык
жұрнағы қосыліған сездер ішіііе бұйым салатьш зпттыц, ыдыстың атын
О^ -бан. -Бан жұрнағы белгілі бір норсеиі күзетс-
тін, қоритын адамның қызметін білдіреді: ^ілсЬ
бағбан, яғни бақты күтуші, күзетуші.
^Хжл -мәнд (фонетикалық өзгерген варианты -пан). Мысалы: О^ Дан
о — ә. Бүл аффикстік морфсма зат есімге жалғанып,
Зз^ РУ3 (КҮИ) + ° РУЗӘ (күндік, яғни күндік
уі аб (су) +
_)?-ар жүрнаіғы СЛ^ герефт Ју^^~ герефтан—■ «үстап алу» «үстау»
негізі+ ^ ар-^иэ^Г^герефтар (қолға түскен, үсталған) — кіріптар. Қіріптар—тәуелді,
хор
(осы шақтағы етістік түрінде — О*иУ> хордән
ішіп-жеу)+ ^І ак- ^ О>=* хорак — қорек. Қорек
~-тщ жүрнағы (осы шақтағы етістіктүрінде: герефтан — үстау,
кәф (көбік)+'_/^"гир — ^У1^ кәфгир — копкір. Копкір
немесе кәкпір. О^ джәһан (әлем)+ _/** гир- _/^--і'-Ф*
(^А-^-кәш жұрнағы (^-Ц^іЛ^кәшидоіі —- тпрту): .^_і.л мәдәнийәт — мәдениет.
Біз сөз тудырушы және форма тудырушы аффикстік
морфемалардың қызметі туралы айта отырып, осы арада
араб-парсы элементтерінің күрделі зат есім жасаудағы
роліне қысқаша тоқтала кетпекпіз. Өйткені бұл екі мәсе-
ле бір-бірімен іштей логикалық турде тығыз байланысып
жатыр.
Араб жәйе парсы тілдеріпеи ауысқан кейбір сөздср қазақ тілінде
Сын есім
Қазақ тіліндегі кейбір сын есімдер өзінің морфоло-гиялық формасы жағынан
Қазақ тіліндегі секілді парсы тілінде де сын есім на-
шар сараланған (әлсіз дифференцияланған). Сын есім-
піц мұндай сараланбаған түрлеріне: _)^&>. бәһадор
(батыр), &'_Ј' горундж
(кембағал), ^ЬЬ бадам (бадам) үлгісіндегі сездер жатады.
Біз енді жаңа лексикалық элсмоиттср тудирмтып осындай аффикстік морфемаларға
Қазақша -қор жұрнағы О^У* ХОрДвН ('жоу. ішу») етістігінін, осы
сЗ_/Ј әрәқ — арақ — араққор,
Кейбір тіл мамандары -хор және -қор жүрнақтарын өз алдына
Өзінің мағынасы мен жасалуы жағынан -паз жұрна-ғы —қар жұрнағына
-қой, -ғой жұрнақтары. Бұлар \ЗУ гУ'і стістігіпіц фонетикалық өзгсргси
^у. -би (фонетикалык варианттары -бе, -бей) пре-фиксі сөздердің түбірлеріиен
Рас, -би, -бей префиксі негізінен араб және парсы тіл-дсрінен
і-> -на префиксі езінің мағынасы жағынан -би пре-фиксіне жақын
15
тстін сын есімдер тудырады. Мысалы: (3&^ нахәққ — иақақ,
нарази—наразы,
і ^
поресте, падаи т. с. с.
е5 -и жұрнағы қазақ тілінде бір затпен
Ав- джәфа+ _>?>■ джәбр: жапа-зобір, ^"
Кейбір қос сөздердің алғашқы компоисііті Ж6КСШ6 түрінде, ал екіншісі
Л хал+
&)_)&■ хәрадж+ ^Ьа-^ё- хөраджат: қпржы-қаражат т. б.
Әйтсе де қос сөздер көбінесе дерлік мағыналары бір-біріне жақын
■
іА_^ фәрз+ С*1я
С>іэ_2~~, соуқат: сәлем-сауқат, Ц> джа: мән-жай, «_^
душмән: қас-дұшпан т. б.
сәлам+ мә'на+
хал+ 0' хал+ Ц-
қас+ _ . .„
Енді бір сыңары араб, ал екінші сыңары қазак лекси-калық
мәдәни+ағарту: мәдени-ағарту, _} һәзл+қалжың: әзіл-қалжың,
■"=- хәсрәт+қайғы: қасірет-қайғы, '..,, вәһм+қайғы:
рЬ бағ+ М-О^" чарбағ:
бәхши+ _лг~'^'в фалгир: бақсы-балгер, бәхши+
^іл^, I әрман-|- һонәр+білім: енер-білім, лЈ-і йеке+
МЭЦГІ+ і_у*и бақи: мәңгі-бақи, "
міисз-1- (_>-^ хулқ: мінез-құлық, ,'.-,,
оіі-|— ^л фскр: ой-пікір, .
- ■' :
салт+
сау+
сый+
сый+
куш+
қайғы+
~>
үгіт-(-сән+
моһтадж: мұң-мұқтаж, мәшк: салт-машык, сәламәт: сау-саламат,
Компоненттері қазақша-парсыша болып сөздер де аз емес:
бай+ жер+
келетін қос
бәчче: бай-батша,
джәһан: жер-жиһан, О заР: мұң-зар, талаиу-|-
өкпе+ _;Ь" ыаз: өкпе-наз
Сөйтіп, қазақ тілінде қос сөздер^жасауда араб-парсы элементтері кеңінен қолданылады.
Араб-парсы элементтері бар қарама-қарсы (антоним) мәндес қос сөздер қазақ
Қазақ тіліне енген араб-парсы сөздерінің морфоло-гиялық құрамын әцгіме еткенде
Бір қалыпта тұрақтап, қалыитасқаіі свз тірксстсріпіц исгізгі бөлігі қазақ
Буған бірнеше мысал келтірейік: