МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ..............................3-8
1 ФОЛЬКЛОРДЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАДАН АЛАТЫН ОРНЫ................................9
1.1 Қазақ ағартушылары мен ақын –жазушыларының ерлік, елжандылық
1.2 Қазақ фольклорындағы ерлік, елжандылық тақырыптары.....26-35
2 ОҚУ-ТӘРБИЕ БАРЫСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫ ЖАНРЛАРЫ АРҚЫЛЫ
2.1. Батырлар жыры ......................36-45
2.2 Мақал –мәтелдер......................45-50
2.3 Ертегілер..........................50-53
2.4 Лиро-эпостық жырлар......................53-55
2.5 Шешендік сөздер......................55-56
ҚОРЫТЫНДЫ..........................57-59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..............60
КІРІСПЕ
Бүгінгі күні жеке тұлғаны Қазақстандық патриотизм мен отансүйгіштік
Оның басты құндылықтары – ана тілі, ұлттық рух,
Президенттің Жолдауында ең мықты 50 елдің қатарына кіру
Қазақстанды Отаным деп таныған әр азаматтың осыған өз
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңында “Білім беру жүйесінің
Қазастан Республикасы Білім министрлігі ұсынған “Тәлім-тәрбие тұжырымдамасында” қазақ
Академик М.К.Қозыбаев бүгінгі ұрпақты ерлікке баулудың ұлтжандылыққа тәрбиелеудің
Қазақтың ұлан-байтақ даласын біздің ата-бабаларымыз сан ғасыр “Найзаның
Өз ұлтына деген патриотттық сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов,
Елжандылық сезімінің объектісі мен қайнар көзі - Отан
Педагогика мен тәрбиенің, халықтың ұстанымын ғылыми тұжырымдаған орыс
Ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан және өркендей беретін халық
Әр халықтың тәлім-тәрбиелік мұрасы – бұл ұлттық мәдениеттің
Ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан халқымыздың озық тәрбиелік
Халқымыздың өзінің бүгінгі биік, озық мәдениетіне оңайлықпен жетпеген.
Халықтың бай мұрасын, соның ішінде қазақ фольклорын оқушыларды
Ерлік дегеніміз не? Ерлік адамның ерік-жігер қасиеттерінің ішіндегі
Ал ерлікке тәрбиелеу – жас ұрпақтың, қоғам
Халқымыздың батыры Б.Момышұлының «Бұрындары жасаған ерліктерді сыйламай, қадірлемей
Адамзат баласының ежелден келе жатқан ортақ мүддесінің бірі
Қазақ халқының да сан ғасырлық тарихи мәдени жетістіктерінің
Халық педагогикасының озық үлгілері бала бітімін жетілдіру, ана
Қорыта айтқанда, патриоттық тәрбиені ойға алғанда бірінші санаға
Асылында, отансүйгіштік қасиетті қалыптастыруға әсер ететін факторлар –
Ұлттық сезім – өзінің ұлттық өкілділігін мойындай отырып
Ұлттық мақтаныш – ұлттық материалдың, әлеуметтік һәм мәдени
Ұлттық парыз – Отанға деген сүйіспеншілік, сыртқы жаулардан
Бағамдасақ, патриотизм – адамның туа біткен биологиялық қасиеті
Ұлттың сана-сезімімен ана тілін білу де, жері әм
Патриотизмнің маңызды бөліктерінің бірі: онымен етене байланысып жатқан
Патриоттық тәрбие, ұлттық намыс, ұлттық сана-сезім рухани байлықтан
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының 8-бабында білім беру
Бүгінгі ХХІ – ғасырда егеменді Қазақстанда өмір сүріп
Республикамызда зерттеліп отырған проблемаға байланысты М. Қозыбаев, Т.
Кез-келген тәуелсіз мемлекеттің іргесі берік, аспаны ашық болуы
Ежелден елдік пен еркіндікті берік ұстап, ата-бабамыздың үлкен
Жазуы кенже дамыған қазақ халқы үшін өнер де,
Қазақ зерттеушілерінің арасынан ерлік тәрбиесі туралы халық мұраттары
М.Ғабдуллин – қазақ халқының педагогикасын зерттеу қажеттігі туралы
Зерттеу мақсаты: қазақ фольклористикасының ғылыми-педагогикалық негіздерін айқындап, оны
Зерттеу нысаны: негізгі мектептегі оқу- тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: ауыз әдебиеті үлгілерін оқу-тәрбие үрдісіне тиімді
Зерттеудің міндеттері:
- халық ауыз әдебиетінде ерлікті дәріптеген, ел қорғаған
- «патриотизм», «Қазақстандық патриотизм», «ұлттық патриотизм», «елжандылық» ұғымдарға
- оқушыларға ерлік және елжандылық тәрбиесі негіздерін қалыптастырудың
- ауыз әдебиеті үлгілерін пайдалана отырып, оқушыларды елжандылыққа
- ерлік және елжандылық тәрбиесі негіздерін қалыптастырудың педагогикалық
Зерттеудің ғылыми болжамы - Егер халқымыздың ерлік,
Зерттеудің жаңалығы:
- халық ауыз әдебиетінде ерлікті дәріптеген, ел қорғаған
- оқушыларға ерлік және елжандылық тәрбиесі негіздерін қалыптастырудың
- ерлік және елжандылық тәрбиесі негіздерін қалыптастырудың педагогикалық
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
Кіріспеде: зерттеу жұмысының көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, болжамы,
Екі тарауда қазақ ағартушыларының, ақын-жыраулардың ерлік бағытындағы көзқарастары
1 ФОЛЬКЛОРДЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАДАН АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Қазақ ағартушылары мен ақын –жазушыларының ерлік, елжандылық
Қазақ фольклорының жиналуы ХІХ ғасырдан бастау алады. ХХ
Қазақ фольклористикасы ХХ ғасырдың жирмасыншы жылдары айрықша бой
Ауыз әдебиеті – халықтың алтын қазынасы, жазба әдебиетінің
Халық ауыз әдебиетінің мол бастауынан сусындамаған, онан үйренбеген
Қазақтың ұлы ғұлама ғалымы Шоқан Уәлиханов –
Шоқан қазақтың тарихы туралы шежірелік мағлұматтарды өзінің ата-анасынан,
«ХҮІІІ ғасыр батырлары туралы тарихи аңыз-әңгімелер» деген еңбегінде
Екіншіден, ғалымның шыққан, өскен ортасы Абылайдың өз әулеті
Үшіншіден, қазақ тарихының жағдайын, заманында өз отандастарының қай-қайсысынан
Шоқанның көптеген мақалаларында, очерктері мен материалдарында «Жоңғария очерктері»,
Шоқанның қырғыздың жырлары өз қоғамындағы өмірді, ұғымды және
Шоқанның хатқа түсірген ауыз әдебиеті үлгілерінің бір тобы
Шоқанның ғылыми еңбектерінің аса бағалылары «Едіге жыры», «Қозы
Шоқанның қырғыз халқының эпосы «Манас» жырының үлкен бір
Шоқан 12 жасар манастың тек бірінші ерлік қадамынан
Шоқанның фольклор жинаушылық еңбегінің ең күрделісі, оның қырғыз
Сонымен, Шоқан қазақтың ауыз әдебиетін жинауда, оны зерттеуде
Қазақ жырауларының толғау тебіреністері тәлім-тәрбиелік шарапаты жағынан ғана
Халық тағдыры, елдігі, бірлігі, бүтіндігі жырауларды терең толғандырған.
Жыраулар поэзиясының толғауларының негізгі тақырыптары - туған жерді,
Ол ел берекесін кетіріп, күйзеліске ұшыратқан. Жырау халық
Жыраулардың өз толғауларында көтерген негізгі тақырыбы қандай? Жыраулар
«Қайран менің Еділім» деп еңіреп өткен Қазтуған жырау-тайпалар
Балдағы алтын құрыш болат,
Ашылып шапсам деп тартар,
Сусыным қанға қанар деп,
Азамат ердің баласы
Жабыққанын білдірмес
Жамандар мазақ қылар деп [3], - деген жолдарда
Дулығамның төбесі
Туған айдан болмаса,
Батыршылық сүрмен-ді немесе
Дулығалы бас кескен,
Ерлердің алдаспаннан игі қолы болар ма! – деп
Жырау туындылары әсерлі, өткір, аз сөзге көп мағына
Ақтанберді жырларындағы негізгі сарын ерлікке үндеу, жауға қарсы
Жиембет жырау - әрі әскербасы, әрі әйгілі ақын
Қайырып қайыр қылуға
Қылығың жоқ ұнаған...
деп айыбын бетіне басады. Хан қаһарына іліккен ақын
Қол-аяғым бұғауда
Тарылды байтақ кең жерім!
Арманда болып барамын
Қоштасуға аяқ жоқ
Қалқаман, Шолан ерлерім! – деп өзінің жауынгер достарына
Ханға қарсы тұрам деп
Түн ұйқымды бөлгенмін
Жұртымды жөнге салам деп
Атқа мінген ер едік.
деп, өзінің әділет үшін белін буып, қолына қару
Елі үшін еңіреген ерлердің бірі – Ақтамберді жырау.
Жігіт жанды бұласа!
Ел шетіне жау келсе
Алдыңа, сірә, дау келсе
Батырсынған жігіттің
Күшін сонда сынаса! [3] –
деп жігіттің жігіттігі өлім мен өмір белдескен қан
Жалтара шапсаң жау қашпас,
Жауды аяған бет таппас.
Уа, жігіттер, жандарың
Жаудан аяй көрмеңіз. –
деп, атой сала ұрандайды. «Халық үшін жан пида»
Қалданменен ұрысып,
Жеті күндей сүрісіп,
Сондағы жолдас адамдар:
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Шақшақұлы Жәнібек,
Сіргелі қара Тілеуке
Қарақалпақ Қылышбек,
Төкеден шыққан Сатай, Бөлек,
Шапырашты Наурызбай,
Қаумен, Дәулет, Жәпек батыр қасында,
Бақ-дәулеті басында,
Сеңкібай мен Шойбек бар.
Таңсыққожа, Молдабай,
Қатардан жақсы қалдырмай,
Есенқұл батыр ішінде.
Өңкей батыр жиылып,
Абылай салды жарлықты,
Қалдан ханды қашырып, – деген жолдардан басталатын Бұхар
Ел басына күн туғанда даналығымен, батырлығымен, парасаттылығымен ел
Айдын шалқар, күміс сулы бұлағым,
Жасыл –желек ат көрінбес құрағым.
Мыңғырған мал даласында жайылған,
Бабалардың болған сондай тұрағы.
Бұхар, Қоқан бұл байлыққа қызықты,
Орыс патша арам ойлы бұзықты.
Қорған салып, жерін алып, қуса өзін,
Сонда көрген сорлы қазақ шыжықты.
Қазақта жер қалмады патша алмаған,
Елін, жерін, малын тегіс жалмаған.
«Қойға тиген қасқырдай» боп қазақтың,
Отаршылдық қыр соңынан қалмаған...
Халық басына осындай қиын-қыстау заман зары туған
Ал Тәтіқара ақынның бір топ қазақ батырларына арналған
Бөкейді айт Сағыр менен Дулаттағы,
Деріпсәлі, Маңдайды айт Қыпшақтағы.
Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын,
Сары менен Баянды айт Уақтағы.
Ағашта биікті айтсаң қарағайды айт,
Жігіттік, ерлікті айтсаң Бөгембайды айт,
Найзасының ұшына жау мінгізген.
Еменәлі Керейде, ер Жабайды айт, - деп келетін
Ерлік тақырыбы – кеңес заманындағы ақын-жыршылардың да өзекті
Ауыз әдебиетінің көркемдік дәстүрінен үлгі алған бұрынғы сөз
Сондай-ақ, ол «Қыз жібек», «Мұңлық-Зарлық», «Ерназар Бекет» дастандарын
Үлгі алған мектебі ауыз әдебиеті болған Жамбылдың шеберлік
Отан қорғау, ерлік тақырыбы – Жамбыл шығармаларында мол
Батыр бол, балаларым, бәрің-дағы
Тап берген дұшпан иттің сынсын сағы.
Семсерін Амангелді тот баспасын,
Ел қорға ұлы күннің туса шағы, - деп
«Ата жаумен айқастық» деген өлеңінде ақынның ерлікке шақырған
Жамбылдың Ұлы Отан соғысы жылдарында шығарған аса көрнекті
Ленинградтық өренім,
Мақтанышым сен едің!
Нева өзенін сүйкімді
Бұлағымдай көремін...
Жасалған жоқ салтанат
Жаудың болуға ермегі
Жауда қалып Ленинград,
Жаралған жоқ көнгелі!
Жасағамын өмірді
Жау біткенді жеңгелі.
Саудыратын сүйегін,
Топыраққа көмгелі
Қазақстан жерінен
Тұтасғандай ел кегі,
Сендерге дем бергелі,
Жолды кернеп қол жетті, - деп жырлаған.
Ақын бұл өлеңі арқылы халықты жаңа жетістіктерге рухтандырады,
Жалпы, Жамбылдың тәлім алған мектебі – қазақтың ауыз
Қазақ халқының тарихына көз жіберсек, сонау Күлтегін, Білгеқаған,
Кедей халықты бай қылдым,
Аз халықты көп қылдым…
Түркі иелігінен
айырылған халықты
Ата-баба мекеніне орнатты…
– делінген.
Жазбадан патриотизмнің – халықты көбейтіп, байыту үшін еңбек
Туған жерге деген ыстық сезім, атамекенге деген құрмет
Ықылым заманнан бізге жеткен “Қорқыт Ата кітабында” тәлімдік
Әл-Фараби өзінің “Азаматтық саясат”, “Поэзия өнері туралы”, “Бақытқа
Ақын-жыраулар халыққа өнегелі сөздерімен ықпал етіп, оларды іргелі
Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі халықтың береке бірлігін, Отанға адалдығын
Бұқар жырау:
Ер жігітке жарасар
Қолына алған найзасы,
Би жігітке жарасар
Халқына тиген пайдасы – деген екен.
Ал Ақтамберді жырау болса:
Жауға шықтым ту байлап,
Шепті бұздым айғайлап.
Дұшпаннан көрген қорлыққа,
Жалынды жүрек қан қайнап
Ел-жұртыңды қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап – деген жыр жолдарымен
Бұқар жырау жырларын басқыншы жаумен ұзақ арпалысып, ерлік
Жырау қазақ халқының жоңғар басқыншылығы тұсында, елдің болашағы
Қазақтың айбынды ақындарының бірі Махамбет Өтемісұлы қазақ шаруаларын
Ол өзінің үзеңгілес серігі Исатай мен халықтың ерлігін,
Ерлік пен батырлықтың символы Исатай батырдың соғыс кезіндегі
«Атына тұрман болсам деп,
Жұртына құрбан болсам деп,
Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен,
Атқан оғы Еділ, Жайық тең өткен,
Атқанын қардай боратқан,
Көк шыбығын қанды ауыздан жалатқан,
Арыстан еді –ау Исатай!
Бұл фәнидің жүзінде
Арыстан одан кім өткен?!» - деп, батыр бейнесін
«Қарап тұрсақ әр жерден,
Жау бір өрттей қайнайды,
Қайнағанмен қоймайды-
Мылтығын қардай боратып,
Жетіп келді қамалға
Қамалды бұзып аларға», -
деп бір айқастың қалай басталып, немен тынғанын баяндайды.
Жасөспірімдерді Отаншылдық рухта тәрбиелеуде, оларды халқына адал қызмет
«...Алаштың байлығынан не пайда,
.маңқиған сары даладан
Екіндіде құлаған
Тарығып келген ерлерге
Қайыры оның болмаса?
Ақ жұмыртқа, сары уыз,
Әлпештеп қолда өсірген
Туған ұлдан не пайда,
Қолына найза алмаса
Атаның жолын қумаса?!» [22] -
деген өлең жолдарында, «Арманы жоқ жігіттің пәрмені жоқ»
Өз халқына, ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары
Қазақ тарихын зерделеу барысында олардың табиғаты, әлеуметтік жағдайына,
Қазақта ең алғаш қазақ балалары үшін халық мұрасына,
Абай Құнанбаевтың еңбектерін зерделеп қарайтын болсақ, жастарды ерлік
Қарап отырсақ, қай кезде болмасын халық игілігі үшін
Отанға деген сүйіспеншілік, ұлтына деген ыстық сезімді Алашорда
– Қазағым елім!
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып… – десе,
М.Дулатов:
“Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты” – дейді.
Қараңғы қазақ көгіне
Өрмелеп шығып күн болам!
Қараңғылықтың кегіне,
Күн болмағанда кім болам? – деп, жастарды өнер-білім
Патриотизмнің тарихи, элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-дәстүріне
“Патриот – Отанын, халқын, жері мен суын шынайы
Өз Отанын, халқын шексіз сүюшілік – барша күш-жігерін
Қазақ совет энциклопедиясында “патриотизм” – дегеніміз (грек patrіotes
Үлкен совет энциклопедиясында “социалистік қоғам азаматының патриотизмі өз
Педагогикалық сөздікте “…патриотизм өз халқына, Отанға деген сүйіспеншілік
Ю.К.Бабанскийдің “Педагогика оқулығында “патриотизм …(грек тілінен аударғанда –
Қазақ халқының батыр ұлы Бауыржан Момышұлының өнегелі өмірі
Сонымен Б.Момышұлының анықтамасы бойынша ұлттық патриотизм мыналардан тұрады:
Бұдан келіп шығатын тұжырым Б.Момышұлы көрсеткен рухани ерекшеліктерді
Халық қаһарманы Бауыржан Момышұлының ұлы, жазушы Бақытжан Момышұлы
Жазушы “Қазақстандықтардың барлығын бірдей патриоттар деп айта алмаймыз,
Бақытжан Момышұлы патриоттық сезім “адамдарға генетика арқылы беріліп,
Осыған орай, “Қазақстандық патриотизм” деген ұғымды – педагогика
Қазақстан халық жазушысы Ә.Нұршайықов: “Қазақстандық патриотизм” деген ұғымның
Өсіп келе жатқан жас буындар бойында ұлттық патриоттық
Егемен ел жағдайында жастарды ерлікке, елжандылыққа тәрбиелеу, олардың
Біздіңше патриотизм – ол өзінің туған жеріне, ана
1.2 Қазақ фольклорындағы ерлік, елжандылық тақырыптары
Қазақ фольклоры – қазақ халқының басынан кешірген тарихи
Халықтың дәстүрі – халықтың тарихы, халық ауыз әдебиетіндегі
Қазақ халқының тәрбие жүйесінде жас ұрпақты, қоғам мүшелерін
Қазақ фольклорынан біздер халқымыздың қаһармандық, ерлік, елжандылық хикаясын
Өзінің мақалында туған жер, ел – Отанды жоғары
“Ер намысы-ел намысы”, “Ер намыстың құлы”, “Арың үшін
“Батыр-дегеніміз араб және иран тілдерінде баһадүр жауынгершілік кездер
Халық мақалында ел қорғау, жау қамалын қиратқан, табан
Ат басына күн туса, ауыздығымен су кешер
Ер басына күн туса, етегімен су кешер [4]
Халық ерлікке, қарама-қарсы жағымсыз сипат ретінде көрсетеді: Мысалы,»Ер
Қазақ фольклорының ең бір үлкен саласы – батырлар
Қазақ эпостары балалардың бойындағы еңбек сүйгіштік, патриотизм, адамгершілік,
Діни наным- сенімге байланысты шыққан тыйым сөздер -жас
Батырлар жыры көбінесе Отанын сыртқы жаулардан қорғау, өз
Мысалы, Қобыландының бар өмірі поэмада тек қалың қыпшақ
Қараман мен Қамбарбек,
Қарсыласып қылыш табысты.
Ақ найзалар айқасып,
Нар бурадай алысты,
Шанышқанына шыдамай
Астындағы Құлбадам
Шөге жата қалысты,
Қалмақтың ханы қараман
Сол жағынан құлады.
Түртіп өтіп кеткені
Тақиядай ұшады [3], - деп Қамбардың ерлігін жырлайды.
Халқымызда «алып анадан туады» деген қастарелі сөз бар.
«Қобыланды батыр» жырында Құртқа ақылды, сабырлы, көреген, мұның
Жарына мұндай адал қызметтің үлгілерін Ақжүніс пен Гүлбаршын,
Тұрмыс-салт әуендерімен айтылатын бесік жыры бөбекті жұбату үшін
Бесік жыры көбінесе тілек айту мәніне құрылады да,
Айыр қалпақ киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсің?
Бармақтарың майысып,
Түрлі ою ойысып
Ұста болар ма екенсің?!
Таңдайларың тақылдап,
Сөзіңді жұрт мақұлдап,
Шешен болар ма екенсің? [6] - деп, болашаққа
Барлық елдің ауыз әдебиетінен мол орын алған және
Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді, ертегілер де адам
Қазақ халқының тәрбие беру жөніндегі тиімді
Ертегіден халықтың әр кездегі тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, ой-арманы,
Ертегілерде айтылатын әңгімелердің қайсысына болса да, халық өзінше
Қазақ ертегілерін мазмұнына, әр алуан ерекшеліктеріне қарай бірнеше
Қиял-ғажайып ертегілері ескі заманда туып, содан бері қарай
Қиял-ғажаып ертегілерінің жағымды кейіпкерлері қарапайым адамдар болып отырады.
Адам баласы өзінің күн көрісі жолында неше түрлі
Ертегідегі қиял-ғажайып ертегілерінің жағымды кейіпкерлері аңшы-мергендер, бақташы-малшылар десек,
Ер Төстік – ертегінің басты кейіпкері. Оның образы
Ер Төстік өзінің қаңғып кеткен сегіз ағасын жалғыз
Халықтық эпостық поэмада жыршы батырдың ерлік қимылдарын баса
Ғашықтық жырлардың трагедиямен аяқталуына да халықтың азатшылдық арман-мүддесі
«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» поэмасы – қазақ
Жырда оның сол қасиеттері нақтылы оқиға үстінде көрсетілген.
Қазақ – сөз қадірін өз қадірім деп білген
Ата-бабамыз ауыз әдебиеті дейтін ғажайып мұра қалдырды. Онда
Ауыз әдебиетінің інжу-маржаны деуге боларлық бір түрі –
Шешендік сөз суырып салма ақындықпен туыстас.
Аумалы-төкпелі, алмайғып замандарды бастан кешкен халықтың өзіндік басқару
Халық қамын ойлаған хандар, елдікті сақтаған, ерлікті тудырған
Қазақтың атақты билері Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтекеден
Осы қастерлі мұра, даналық пен қара қылды қақ
Қазақтың аса айтулы, айбынды, аруақты биінің бірі –
«Жас талапкер Қаражігіт Қаз дауысты Қазыбекке сәлем бере
Атадан жақсы ұл туса,
Елінің туы болады,
Атадан жаман ұл туса,
Көшінің ең соңы болады», - деген, сен соның
Ораздының дәрісі,
Қартайғанда қазына болады.
Шиырлының кәрісі,
Қартайғанда ғазымыр болады, - деген. Сіз өзіңіз соның
Қазыбек жүректі жастың жүзіне зер сала қарап:
Е, халқым сөзімді тыңдаса, қазынасы болармын, - депті.
Мен де, халқым құп алса, елімнің туы болармын,
Қазақ елінің тарихында халқымыздың Отанға туған жерге деген
Профессор М.Ғабдуллин: «Бүгінгі жастарды патриоттық рухта тәрбиелеуде ақын
Осы тұрғыдан қарағанда, Махамбет ақын өсиетті өлеңдері арқылы
Ата-бабаларымыз отаншылдық ұғымын бәрінен биік қойып, оны ұрпақтарының
Бірнеше ғасыр кең даласы болғанымен тұрақты қаласы болмаған,
Жауынгерлік рухтағы өршіл жырлардың інжу маржанын ұрпағына мұра
Махамбет шығармаларына көз жүгірткенде «Қара қазан, сары бала
Өлең-тәрбие құралы. Көне заманнан бері халықымыз тәрбие құралы
Көтеріліс жеңіліске ұшыраса да, ол өз рухын жоғалтпады.
Бөз ағаштан биік мен едім,
Бұлтқа жетпей шарт сынбан,
Ел құтқарар, ер едім
Жандаспай ақыры бір тынбан, - деп өршілдігін жырлап
Ақын өлеңдерінің тәлімдік-тағылымдық негіздері тереңде жатыр. Ақынның «Күн
Қарт бұғыдай билерден
Ақыл сұрар күн қайда?
Бізді тапқан ананың
Асыраған ананың,
Ризалықпен жайласып
Қолын алар күн қайда? [18]– халықымыздың халықтық педагогика
Махамбеттің өлеңдерінің бастан аяғына дейін жырлаған негізгі өзекті
Махамбеттің:
Толарсақтан саз кешіп,
Тоқтамай тартып шығуға
Қас үлектен туған катепті
Қара нар керек біздің бұл іске.
Қабырғасын қаусатып,
Біздің бүйткен бұл іске, - деп аталатын өлең
Махамбеттің «Қызғыш құс» өлеңінде де ақынның еліне деген
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс,
Қанатың қатты, мойның бос.
Исатайдан айырылып,
Жалғыздықпен болдым дос.
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс,
Ел қорыған мен едім
Мен де айырылдым елімнен
Көл қорыған сен едің,
Сен де айырылдың көліңнен.
Махамбет өз туған халқының перзенті ретінде өз елінің
Еділдің бойы ен тоғай,
Ел қондырсам деп едім.
Жағалай жатқан сол елге,
Мал толтырсам деп едім…
Махамбеттің бұл арманы бүгінде орындалды, іске асты.
Қорыта айтқанда, жас ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеуде, халқына
Махамбет жырлары миллиондаған жас жүректерге ерлік рухын дарытып,
2 ОҚУ-ТӘРБИЕ БАРЫСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫ ЖАНРЛАРЫ АРҚЫЛЫ
2.1 Батырлар жыры
Қазақ фольклорының тарихи сипаты басым көркем де құнды
Қазақ эпосы бірде ерлікті, батырлықты дәріптеп, ел қорғау,
Эпостық жырлар барлық елдерде болған. Ежелгі гректердің “Илиада”,
Ел халық санасымен жасалған “Қобыланды батыр”, “Алпамыс батыр”,
Батырлар жырының образдары мен тілі көтеріңкі стильде жырланады.
Қай кезде туса да қазақ эпосының жалпы рухы
Қазақ эпосының үлкен бір саласы “Қозы Көрпеш-Баян сұлу”,
Жеке және қоғамдық мүдделердің туыстық, қандастық, кісілік, адамгершілік
Қазақ үйелменінен жас ұрпақтың дүниеге, өмірге парасатты көзқарасын
Мектепте оқытылатын әдебиет пәні - әдебиеттен білім беру
Қазақ фольклоры жанрлары үлгілері, ақын-жазушылардың шығармалары, кеңес әдебиетінің
«Өнердің кәусар туындысы, - деді профессор З.Қабдолов, -
Қазақ фольклоры жанрлары оқушыларға үстем таптар билеген әділетсіз
Оқыту –таным процессі. Өйткені, онда ілгері қарай қозғалыс
Қазақ халқының тарихындағы ұлы батырлардың, хандар мен билердің
Қандай шығарма болса да, оның негізгі мақсаты –
Халқымыздың ауыз әдебиеті шығармашылығы ұрпақ тәрбиелеуге өлшеусіз үлес
Халық ауызекі шығармашылығы – халық даналығы деген ұғымды
салтымен, рухани болмысымен тығыз байланысты. Демек, тұрмыс-салтқа негізделген
Қазақ халқы жастарды ерлікке, елжандылыққа тәрбиелеуде ғасырлар бойы
Алпамыс пен Қобыланды, Ер Тарғын мен Қамбар, Еділ
Қазақтың тарихында елін қорғаған батырлармен қатар, олардың анасы
Мысалы, «Қобыланды батыр» жырында Құртқа ақылды, сабырлы, көреген
Күн түсірмей көзіне,
Жел тигізбе өзіне,
Үстіне шатыр тіккізді,
Не керегін жеткізді.
Қулықтың сүтін емізді,
Қызыл дәріні жегізді.
Түндікпенен күн берді,
Түтікпенен нәр берді.
Қазақ қыздарының жарына деген мұндай адал қызметін Ақжүніс
Жастарды елін, жерін қорғауға бір күнде дайындау мүмкін
Академик В.М.Жирмунскийдің сөзімен айтқанда: «Батырлық эпосты халық жасайды
Батырлар жырынан халықтың ерлік бейнесі, махаббат пен достық,
Батырлық жырларда сонымен бірге қазақ жұртының бейбіт тұрмысы,
Кебісінің өкшесі
Бұқардың гауһар тасындай...
Алтын шашбау шашында,
Қыз Жібектің шаштары –
Қоғалы көлдің құрағы.
Дүрі гауһар сырғасын
Көтере алмай тұр құлағы...
Қыз Жібектің ақтығы
Бұл сияқты үзінділерден қазақтардың өткен заманда әдемілікке, сұлулыққа
Эпостарда батырлардың сенімді досы болып аты саналады. Олардың
Құбылып Бурыл гуледі,
Табаны жерге тимеді,
Тау мен тасты өрледі,
Төрт аяқты сермеді,
Құлақтың түбі терледі,
Тер шыққан соң өрледі,
Адырды көзі көрмеді,
Көлденең жатқан көк тасты
Тіктеп тиген тұяғы
деп суреттеледі. Өлең жолындағы әсерлі де салыстырмалы теңеу
«Тұлпар – құлыннан, батыр – баладан» деп, қазақ
Қанатты туған пырағым, Төрт аяғың қазықтай,
Аға-іні сен едің, Төңкерген кесе
Тар жерде жолдас шырағым, Сұлулығың сүмбідей,
Мойның алтын таяқтай, Жылқыға бітпес жануар
Қамыстай екі құлағың, Сымбатың менен сияғың...
деп тұлпарына өзінің достық сезімін білдіреді, оның кескінінің
Эпостарда кездесетін мұндай суреттемелердің қай-қайсысының болса да тәрбиелік
Батырлар жырының барлығында батырлар ұрысқа кіріп, жаумен жекпе-жекке
Бізден сәлем дегейсің
Азулы деген көлдерге,
Асқар, асқар белдерге,
Қараспан тауды жайлаған
Қалың Қыпшақ елдерге! [9, 156-б.].
Өз тағдырын Отанынан бөліп қарамайтын, оны жан-тәнімен сүйіп,
Асқар, асқар белдерім,
Азулы деген көлдерім,
Қараспанды жайлаған
Қалың Қыпшақ елдерім.
Ол елімде көп еді
Тұлпар мініп, ту алған,
Қатар өскен жасымнан,
Найза ұстаған бектерім [8, 169-б.].
Атамекенімен, кіндік қаны тамған туған жерімен етене жақындасып,
… Астында Шұбар секірді,
Жазым болып кетер деп,
Үстінде бала бекінді,
Шынжыр арқан,темір тор,
Жүн- жүн болған секілді.
Тағы шұбар бұлқынды,
Үстінде бала жұлқынды,
Қамалап тұрған қалмаққа,
Жалғыз бала ұмтылды.
Енді қалмақ сасады,
Қақпаның аузын ашады.
Біріне бірі қарамай,
Қақпаға құлып сала алмай,
Бет бетімен қашады.
Алдыңғы жағын қалмақтың
Арт жағы келіп басады…
…Көк орданың басында,
Көк өзеннің қасында,
Тайшық хандай ханына
Алпамыс берен айқасты.
Қарсыласып қалысты,
Тайынбай найза салысты.
Біріне бірі ылағып,
Екі найза қағысты.
Осы менен екеуі
Біраз жерге барысты.
Найзаларын тастасып,
Қылышпенен салысты.
Ат үстінен жүгіртіп,
Бірін бірі шабысты…
Жасөспірімдерді ерлікке, батырлыққа, Отанды сүюге тәрбиелеуде «Алпамыс батыр»
Алпамыс батырдың бойындағы патриоттық сезім былай өріледі:
«Қарсы ұмтылды Алпамыс,
Ақ тұйғындай құнтиып.
Ауадан құйған тұйғындай,
Бір ұрып кетті сыпырып.
Ұшып кетіп кәлласы,
Денесі қалды отырып… [10].
Халық елі үшін күрескен ерлерін үнемі естен шығармай,
Егер Бұқар жырау Бөгенбай батыр туралы:
Қазақтың қамал қорғаны...
Қиядан қиқу төгілсе,
Аттың басын тартпаған;
Қисапсыз қол көрінсе,
Қорқып жаудан қайтпаған;
Қазақ деген халқынан,
Батыр шыққан даңқынан,
Қарсыласқан асыл бір,
Қорғасындай балқыған, – [11, 46-б.]
десе, Ақтамберді жырау:
Уа, қарт Бөгенбай!
Қынаптан қылыш суырмай,
Қарысқан жауға бүле етпес.
Жуылмай қастың қанымен,
Намысқа тиген кір кетпес.
Дарбазадай қолбасы
Абыройын кірлетпес, –
деп жалғастырады [11, 50-б.].
Батырлардың ерлігін дәріптеп, жастарға үлгі-өнеге етуге халқымыздың ғұлама
Ашуы жауған қардай, шөккен жардай,
Қарт қыран Қанжығалы қарт Бөгенбай,
Бөкеннің жас жолбарыс жеткіншегі –
Аузынан жалын шашқан жасаң Жантай, –
деп суреттейді ол халқын қорғаған батырларды [8,
Батырлық жырлар эмоциялық әсермен тыңдаушының ынтасын арттырып, көріктілігімен
Батырлар жыры – ауыз әдебиетінің маңызды да күрделі
Батырлар жырын оқыту кезінде, алдымен мынадай мәселелерге көңіл
«Батырлар жыры» туралы алғашқы әдеби –теориялық ұғым беру.
Екіншіден, батырлар жырындағы халық арманы, оның негізінде халық
Ал, мазмұнын меңгерту бағытында мынадай жұмыс жүргізуге болады:
1. Жырдың сюжеттік-композициялық жоспарын жасап, оны оқушылардың көз
Сонымен қатар, батырлар жыры ауыз әдебиетінің ірі саласы
1. Жыр мазмұнын меңгерту алдын-ала үйден оқып келу,
2. Жыр мазмұнын тез, әрі өз мәнінде толық
Енді сабақ мақсатының негізгі бөлігі, яғни, оқыта отырып
1. Сабақтың тәрбиелік мәнін, мазмұнын белгілегенде алдымен, өтілгелі
- Отан, атан-ана, туған-туыс, ұрпақ алдындағы борыш пен
- елін, жерін, Отанын, ұлтын, адам баласын сыйлай,
- мәдениеттілікке, ілтипаттыылыққа, жақсы әдет пен әдепті бойына
Енді осы тәрбиенің түрлерін оқушы бойына қалай
Әрине, оқушыны оқыту да, тәрбие беру де мұғалімнен
«Батырлар жыры» тәрбиелік әсер етумен қатар, өткен замандардан
Өткен заманғы тұрмыс-салт, әдет-ғұрып, мәдениет, әдебиет, көркемөнер батырлық
Осыған орай, «Батырлар жырын» оқыту кезінде сыныптан тыс
Міне, бұлардың қай-қайсысының да батырлар жыры арқылы оқушыларды
2.2 Мақал –мәтелдер
Мақал-мәтелдерді қазақ елінің ұлттық гуманистік дүниетанымының ежелгі бастауларының
Мақалды халықтың өзі жасайды, сондықтан ол халықтың ұжымдық
Халық жас ұрпақты патриотизм сезіміне тәрбиелеуге үлкен мән
Жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттері өзара тығыз байланыста қалыптасады,
Мақал-мәтелдердің негізгі сипаты бір-екі ауыз сөзбен терең де
- деп, айтылар ой-пікірдің әрі кысқа, әрі нұсқа
«Жігітке өлең де – өнер, кәсіп те –
үйінде ою оймаған, кісі үйінде сызу сызады», «Қойшының
«Ағаш тамырымен, адам досымен мықты», «Жолдасы көптің –
Мақал-мәтелдерде адамзат болмысында кездесетін жақсылық пен жамандық, мейірімділік
Қазақ халқы жеткіншектер мен жастарды патриоттық-ерлікке тәрбиелеуде олардың
«Батыл болмай – батыр болмас.
Ерлікте шек жоқ, жақсыда кек жоқ.
Елдің ерлігі – елінен табылар,
Елдің байлығы жерінен табылар.
Ерлік білекте емес, жүректе» –
деп екінің бірі қауіп-қатерге қарсытұра алмайтынын айтып, ол
«Ер – намысының құлы.
Ер намысы – ел намысы.
Намысы жоқ жігіттің намыспенен несі бар.
Ер жігіт – елінің құлы»
«Іргесі берік елді жау алмас,
Аузы бір елді дау алмас.
Ерлік пен бірлік егіз.
Ынтымақ түбі – бірлік.
Ынтымақ болмай, іс оңбас.
Ынтымақтың түбі – игілік.
Тірлік, тірлік түбі бірлік» – деу
Елді, жерді қорғау ауыр да абыройлы іс. Ер
Қазақ халқы – сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді
Отбасында ата-аналар бала тәрбиесіне лайықтап іс-әрекет, пікірлесу, пікірсайыс
Баланың өмір тәжірибесі аз, сондықтан оған айтатын ақыл-насихат,
Мектепте ауыз әдебиеті туралы программалық материалдарды оқыту
Шын мәнінде, «мақал мен мәтел ауыз әдебиетінің ең
Мақал мен мәтелдер ауыз әдебиеті үлгілерінде, ақын-жазушылардың шығармаларында
Мақал-мәтел тұжырымды ойды білдіреді. Осындай сырт құрылысы, мазмұн
Мысалы: Ер елдің
Ық жағынан қаласы
Жел жағынан панасы
Бұл –мақал. Себебі, біріншіден, олардың көлемі шағын ұзақ
Сөйтіп, мақал- қысқа, образды, ұйқасты, тұжырымды нақыл сөздер
Тірлік, тірлік түбі – бірлік.
Ердің ұялғаны - өлгені,
Еменнің майысқаны сынғаны.
Ал мәтел - өнеге берерлік, бейнелі, ырғақты сөз
Көз қорқақ, қол батыр.
Сақтықта қорлық жоқ.
Мәтелдеп сөйлесу ІҮ-Ү сынып оқушылары үшін ерте. Олар
Туған жердің жуасы да тәтті.
Опасызда Отан жоқ.
Ер есімі ел есінде.
Сұрақтар: 1. қандай мәтелде адамның туған жерге деген
2. Отан мүддесіне жат мінезділерге қай мәтел лайық?
3. Халық ерекше құрмет тұтатын адамдарға лайықты мәтелді
Міне, бұл сұрақтар оқушының ойлау, әрі еркін сөйлеу
Мақал-мәтелдер өтілгеннен кейін, оқушыларға белгілі-бір тақырыпта шығарма жаздыруға
Мектепте барлық талапқа сай жүргізілетін шығарма жұмысы оқушылардың
Шығарма жұмысы оқушылардың ойлау қабілетін ғана емес, олардың
Ерлік тақырыбындағы мақал-мәтелдердің мән-маңызы терең де тағылымды. Жастарды
Мақал-мәтелдердің өзі қазақтың елін, жерін, отанын сүюуінің негізі
2.3 Ертегілер
Ертегілер ұлттың, этностың халық ауыз әдебиетінің жетекші құрауыштарының
Ертегіде халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, бақыт
Қазақтың ертегілері жас ұрпаққа
Онда адамгершілік нормалар мен қағидаттар, этникалық идеалдар жеткілікті
В.Г.Белинский ертегілерде олардың халықтығын, олардың ұлттық сипатын жоғары
К.Д.Ушинский былай деп жазды: «Ертегіде халық балаларға өздерінің
Ертегілер маңызды тәрбие құралы болып табылады, олар бірнеше
Халықтық ертегілерде еңбек даңқы шығарылып, еріншектік сынға
Ертегілердің білімдік ролі зор. Олар ойлауға тартып, бағыттайды.
Ертегілерде, әсіресе, тарихи ертегілерде халықтардың ұлтаралық байланыстары, еңбекшілердің
Ертегі – Отанға деген сүйіспеншілікті тәрбиелеудің берекелі, ешнәрсемен
Ертегілер қиял-ғажайып, тұрмыс-салт, хайуанаттар және сыншыл ертегілері
Соның ішінде көптеген ертегілер балаларды
Ертегі оқушыларды ерте замандағы халық өмірінің аумалы-төкпелі жағдайымен,
Қазақ ертегілерінің бала тәрбиесіндегі мәнін, өзіндік ерекшеліктерін
«Ертелі-соңғы қазақ ескілігін жинаушы адамдар арасында бұл жөнінде
төмендегідей ертегілік айшықты тіл, түр нақыстары бар екенін
Ертегіде сипатталған кейіпкерлердің батырлық, ержүректік бейнелері, сондай-ақ адамдардың
Оқушылардың ерлік пен батырлықты түсініп, оған еліктей
А.В.Сухомлинскийдің сөзімен айтқанда: «...ертегінің әрбір сөзі мәңгілік фресканың
2.4 Лиро-эпостық жырлар
Эпостық жырларды оқыту үрдісінде мектеп оқушыларын ерлікке, елжандылыққа
Лиро-эпостық жырларда мөлдір махаббат қастерлене жырланады. Батырлар жыры
Қазақ ауыз әдебиетінде ғашықтық жырларының ертеден келе жатқан
Жастарға тиянақты білім мен тәрбие беруде мектепте оқылатын
Мектепте ғашықтық жырлар белгілі бағдарлама бойынша оқытылады. Сондықтан
«Қозы Көрпеш- Баян сұлу» жырын оқып-үйренуге бағдарламада 5
«Қозы Көрпеш- Баян сұлу» жыры жайындағы алғашқы сабақта
Оқушылардың жырдағы кейіпкерлерді толық түсініп, ондағы ескі ауылдың
«Ең астына Қодарды салып қойып,
Бейне жүктей тоқсанды үйіп салды», - дейді [16].
Қозының батылдығын, ерлігін өзін өлтірмекші боп торқұрып, бата
Жалпы, батырлар жыры мен ғашықтық жырларды эпостық шығармалар
2.5 Шешендік сөздер
Шешендік сөздер – ел құралып, халық қалыптаса бастағаннан
Тарихта Тәуке хан, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке
Қазақ ауыз әдебиетіндегі шешендік сөздерді мазмұнына қарай: шешендік
Арнау шешендік сөздері: әзіл, сықақ, сын, бата, алғыс,
Шешендік сөздер дегеніміз – халқымыздың өмір сүрген ортасы,
Шешендік сөздер – қашан да халықтың қажетті мұрасы
Мектепте шешендіктің мәнін жан-жақты ұғындыратын алуан түрлі әдеби
Қазақтар ежелден басқа халықтардай Отанын, ұлтын сүйген. Батырларымыз
Қазақтың ұлтжандылығы, отансүйгіштігі ежелден қалыптасқан. Оған қазақтың шешендік
Қандай бір халық болмасын отанын, елін, жерін сүймейтіні
Осыған орай қазақтың би-шешендерінің сөздеріне жүгінейік.
Төле Би:
“Бір үйдің баласы болма,
Көп үйдің санасы бол.
Бір елдің атасы болма,
Бар елдің данасы бол”.
Майқы Би:
“Бірлік түбі береке,
Береке түбі мереке.
Ақ білектің күшімен,
Ақ найзаның ұшымен,
Ел болуды ойлаңдар”.
Қазыбек Би:
“Алтын ұяң-атаң қымбат,
Құт берекең-атаң қымбат,
Аймалайтын анаң қымбат,
Мейірімді апаң қымбат.
Асқар тауың-әкең қымбат,
Туып өскен елің қымбат.
Ұят пенен ар қымбат,
Өзің сүйген жар қымбат”.
Әйтеке Би:
“Екі адам керіссе, оның арты қызыл шоқ,
Біз үш жүз керіспейік, келісейік” [23]. Би-шешендердің сөздері
ҚОРЫТЫНДЫ
Өркениетті елдер көшіне ілесуді асқақ мұрат тұтқан әрбір
Қай заманда болмасын, адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттердің
Білімді, ойлы-пайымды, мәдениетті, іскер, еңбекшіл азамат тәрбиелеуді адамзаттың
Еліміздің көркейіп, өркениетті елдер қатарына қосылып, халықаралық деңгейге
Отанымыз аумағының бүтіндігін сақтау, халықтың тыныштығын алатын
Қазіргі уақытта қоғамның дамуына байланысты оқушыларға білім беру,
Өзге халықтар сияқты, қазақ елінің де бала тәрбиесі
Қоғамға, халқына тигізер пайдасы бар, өмірге деген дұрыс
Қазіргі халқымыздың рухани оянуы, рухани тәуелсіздік жолындағы іс-әрекеті
Бұл диплом жұмысының жазылу барысында қазақ фольклоры жанрларындағы
Ежелден тәрбие құралы міндетін өтеп келе жатқан халықтық
Халқымыз адамгершілік, сыпайылық, үлкенге құрет, кішіге қамқорлық сияқты
Әрбір халықтың рухани азығының қайнар бұлағы - оның
Ұлан байтақ жерін қорғап, елдігін сақтаудың басты шарттарының
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 ҚР Президентінің «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
2 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. –
3 Қазақ фольклористикасының тарихы. – Алматы. – 1988.
4 Қазақ әдебиеті (9-сыныпқа арналған оқулық). – Алматы.
5 Қазақ мақал –мәтелдері. – Алматы. – 1993.
6 Табылдиев Ә. Халық тағылымы. – Алматы. –
7 Билер сөзі. – Алматы. 1992.
8 Ақ сауыт (Батырлар жыры). І том. –
9 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы,
10 Ақшолақов Т., Қанафин Ә., Хасенов М. «Алпамыс
11 Қозыбаев М. Абылай хан Кенесары: (Ұлт-азаттық қозғалыс
12 Қазақ фольклористикасының тарихы (революцияға дейінгі кезең). Алматы,
13 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. Алматы, 1999.
14 Қазақ ертегілері. 1-т. Алматы, 1982. – 444
15 Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. Алматы, 1976.
16 Қазақ фольклористикасы. «Мектеп». Алматы, 1972ж.
17 Жарықбаев Қ. Аталар сөзі - ақылдың
18 Махамбет Өтемісұлының туғанына 200 жыл толуына арналған
19 Садырбаев С. Фольклор және эстетика. – Алматы.
20 Әдебиет оқулығына әдістемелік нұсқау. – Алматы. –
21 Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, Рауан,
22 Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. «Білік». Алматы, 1999ж.
23 Қазақтың би-шешендері.- Алматы. – 1993.
41