МАЗМҰНЫ
Кіріспе............................................................................................................3
1 Қ.Мырзалиев өлеңдерінің тақырыптық-идеялық мазмұны..................5
1.1 Қ.Мырзалиевтің махаббат лирикасы....................................................5
1.2 Қ.Мырзалиевтің табиғат лирикасы......................................................14
1.3 Қ.Мырзалиевтің азаматтық лирикасы.................................................18
1.4 Қ.Мырзалиевтің философиялық лирикасы.........................................26
1.5 Лирикалық кейіпкер және ұлттық мінез.............................................29
2 Қ.Мырзалиев лирикасының көркемдік ерекшеліктері.........................41
2.1 Ақын өлеңдеріндегі ажарлау түрлері..................................................41
2.2 Ақын өлеңдеріндегі құбылту түрлері.................................................51
2.3 Ақын өлеңдеріндегі айшықтау түрлері..............................................57
Қорытынды..................................................................................................60
Пайдаланған әдебиеттер............................................................................61
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты. Поэзия – әдебиеттің ертеде қалыптасқан көне
Әдебиеттің өрістеуі 1960-1990 жылдары десек, қазақ поэзиясының дамыған тұсы
Қазақ әдебиетiнде лириканың түрлерi туралы пiкiрлер де бiр iздi
Поэзияны түр-түрге бөлуде ақын Ф.Оңғарсынова: «…азаматтық лирика, азаматтық тақырып
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ әдебиеті ғылымында ақындар шығармашылығы, не болмаса
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты –
Ақынның лирикалық өлеңдерін тақырыптық-идеялық ерекшелігіне қарй талдау;
Ақынның өзіндік ерешелегін, стилін өлеңдерін талдау барысында бағамдау;
Қ.Мырзалиевтің ақындық шеберлігін жан-жақты ашу;
Өлеңдерінің көркемдік ерекшеліктерін әдебиет теориясы тұрғысынан қарастыру;
Құбылту, ажарлау, айшықтаудың ақын өлеңдеріндегі қолданыстарын айқындау.
Жұмыстың жаңалығы. Қазақ әдебиеттану ғылымында поэзия зерттелген жоқ, не
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеуші-ғалымдардың теориялық еңбектері мен мақалалары, ақын Қ.Мырзалиевтің
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негiздерi. Зерттеудiң теориялық-әдіснамалық негiздерiне ұлттық
Сонымен қатар А.А.Потебня, Г.И.Лотман, В.В.Абрамович, КК.Кожинов т.б. еңбектерiндегi
Зерттеудiң әдiстерi. Тақырыпты зерттеуде салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытынды
1. Қ.Мырзалиев өлеңдерінің тақырыптық-идеялық мазмұны
1.1 Қ.Мырзалиевтің махаббат лирикасы
Қадыр Мырзалиевтің махаббат пен достықты жырлаған лирикасының жөні басқа.
Оның "Бұлбүл бағы", "Домбыра" атты екі кітабында достық пен
Енді Қадырдың махаббат лирикасы қалай, соған келейік. Ол туралы
Сынды түзеу қолдан келмес, дегенмен айтпасақ болмайды. Қадырдың махаббат
Махаббат лирикаларын Қадыр "Бұлбүл бағы", "Ой арманы", "Домбыра" деп
Ақынды және оның лирикалық қаһарманын дұрыс түсіну үшін, келіңіз
0,бозбола алынбаған мұрты әлі?
Оны көрсең, жығыласың бір талып.
Батырларды матап-байлап тастауға,
Жетіп жатыр қара шаштың бір талы.
Ғашық болсаң, әрі суып, әрі ысып,
Жаттым дей бер ертелі -кеш дәрі ішіп,
Қыпша белге жетпейді-ғой жетсе бір,
Құмар құшақ қалар еді қарысып.
...Анар емес - кеудедегі екі анар
Бекежандар бұғып жатқан Қособа!
Қайран сүлу, Күн келбетті, Ай мүсін!
Бір адамның, бір адамның бақыты ол,
Мың адамның, мың адамның қайғысы![1,104]
Дұрыс, өлең махаббат мұңын шертеді. Қаһарман махаббаттың талай қайғы-шерін
Талай қыста
Талай түнде ызғарлы.
Тастай болып, аяқ қолым
Тоңыппын.
О, жалғыздық!
Жігіт сорлы қыздарды,
Сүйейін деп, сүймейді екен,
Соны ұқтым! [1,105]
Мыау енді «қостарлық өмір» жайындағы дүниеауи пікір. Философиялық ой.
От басы дейміз жорта,
Біле түра,
Махаббат деген оның дұрыс атын.
Махаббат дейміз жорта
Біле тұра.
Қызғаныш деген оның дұрыс атын. [1, 88]
Сөз жоқ, дұрыс пікір! Сөз шебері ойын айта біледі.
Менің сені аңсағаным,
Шөлдің көлді аңсағанындай...
Менің сені аңсағаным
Зынданды нұрды аңсағанындай...
Менің сені аңсағаным
Бөрінің тоқты аңсағанындай,
Қысқасы, болып тұр ғой,
Өмірде жоқты аңсағанымдай! [1,105]
Тағы да:
Көр соқырға таяғынан қымбат жоқ,
Қаңғыбасқа аяғынан қымбат жоқ.
Қас әншіге тамағынан қымбат жоқ,
Қас батырға намысана қымбат жоқ.
Карақшыға қанжарынан қымбат жоқ,
Көктем үшін күн көзінен қымбат жоқ,
Менің үшін бір өзіңнен қымбат жоқ! [1,106]
Міне, осындай қысқа айрымдар арқылы, романтика, қайталау, салыстырулар арқылы
Ақынның мына поэтикалық суреттеріне қараңыз...Мұндағы теңеулер қандай...
Жүрек шіркін дүрсілінен талмайды,
Махаббаттың барабаны секілді.
Күнбағыстар күннен көзін алмайды,
Менің саған қарағаным секілді.
Алтын деймін, қайдан табам алтынды,
Маған айтпай жүрген сөзің секілді.
Әр сабынан қалады бір алқынды,
Менде қалған шыдам төзім секілді [1, 107]
Демек, бұл жерде ақын өз ойын эстетикалық жақтан әсерлі
Бұлбұл бағы - мына менің көңілім,
Сен дегенде сайрап қоя береді,
Тас лақтырып үркітпе.
Аспан болып кетсеңдағы сен егер,
Жанарыма құйып алам
Сене бер!
Көрмей сені тұра алмаймын үш апта,
Сен дегенде қанағат жоқ құшақта.
Асқар тау боп кетсең дағы сен егер,
Құшағыма сыйғызамын,
Сене бер! [1, 108]
Бұл жолдардағы метафоралар мен символикалық, гиперболалық ойларды реалистік детальдармен
Қызығымды бөгелмей,
Қарсы алғым бір келеді.
Бақыттымын деп елге
Жар салғым бір келеді.
Байлап алып құс қанат,
Бел асқым бір келеді.
Кім болса да, ұстап ап,
Сыр ашқым бір келеді.
Түріп алып балақты,
Жүгіргім бір келеді.
Өшіре алмас сезімді,
Күйіп келем өйткені,
Түңғыш рет өзіңді,
Сүйіп келем өйткені! [1, 107]
Бұл шумақтар махаббат қуанышына, романтикаға толы. Жас жігіттің көңілі
Махаббаттың қос жанары:
Адалдық пен Беріктік.
Олар жоқта..
Қызғаныштың шеңгелімен дал-дұлыңы шығарып
Өкініштің көзімен жылармын мен басында!
...Махабатты екі бөлсең, шығады өстіп зұлымдық,
Зұлымдықтың бәрін қоссаң бір махаббат шықпайды.
Өмір мен махаббатты, нағыз ғашықтықты терең түсінген ақын ғана
Қараңыз:
Перзентімдей жаңа салған бесікке,
Арманымды тербеймін.
Ару қыздар көп шіркін десек те,
Басқаларды көрмеймін. [1, 112]
Міне, бұл бір қызға ғана ғашық болған жігіттің сөзі
Ашсам болды көзімді,
Сен тұрасың-сезінем,
Жұмсам болды көзімді
Сен тұрасың-сезінем.
...Қалай сене құтылам,
Қалай сене безінем?!
Жұмыр жерім болдың сен,
Илан менің сөзіме:
Қалай қарай жүрсем де,
Қайтып келем өзіңе! [1, 113]
Әрине, бұл жас жігіттің арманы емес, нақ сүйері бар
Анда-санда көз іліп,
Ұйқы дәмін татың кем,
Соның бәрін сезініп,
Қалғып-мүлгіп жаттым мен.
Тербетсең де есінеп,
Түк демедің ашынып.
Анам түсіп есіме,
Кетті ұйқым ашылып! [1, 114]
Ақын өзінің лирикалық қаһарманын кейде тіпті ақыл-ой адамы дәрежесіне
Тәкаппар ем, бір кісідей, бір кісідей өр едім,
Тұқымындай ақсүйектің, тұқымындай төренің
... Арманымды - сені тауып, саған ғашық болғалы,
Адам түгіл, бауырым боп кетті қайың-терегің. [1, 114] Өте
Байқамайды екенбіз
Бақыт деген екеуміз [1, 175]
Қараңыз, қандай тауып айтылған жолдар. Мұнда қанша өмір философиясы,
Жігіттің өмірі не?
Паравоз бір.
Белгілі бағытпенен өтіп жатқан.
Шылымды сорып қойып шіреніскен.
Бозбала не біледі реніштен?!
Ботагөз, күлімкөздер бір күндері,
Шығарып жібермесе рельстен!
Махаббат - қиын соқпақ шаққа өтетін.
Жүректі жылатып ап.
Және оны
Қу қыздар жұбатуға ап кететін! [1, 177]
Шынында да махаббаттың болмысы той-томалақ емес. Бірақ ол өмір
Сөйтіп:
Сүйгеннің көңілі өрлеп, өсері бар,
Оның да табиғаттай әсері бар.
¥ғу бар, үғыспау бар, еркелеу бар, -
Яки, желі, бұлты, нөсері бар деген.
Айттым-ғой, ауыр да болса, өліп көрмеген деп. Қар басқан,
Мен өмірден қорықпаймын қиын деп,
Екеумізді қоспай ма деп қорқамын.
...Мен өлімнен қорықпаймын өлем деп
Екеумізді бөледі-ау деп қорқамын!
Жүрегім, шамаң келсе, шайқар едің.
Мұрынның орнында егер өзің түрсаң,
Күн сайын қан-қан болып қайтар едің.
Махаббат па,
Таныс ауыл біз барған:
Көресіні көрдік ыстық ызғардан...
Құтылам деп сенсеңіздер әй, қайдам!
Қашыңыздар, уа жігіттер, қыздардан!
Мен де қаштым. Қашып жүрмін түңілдім,
Бас сауғалап жүректерге үңілдім.... [1, 177]
Демек, махаббат та өмір сияқты көп қырлы, көп сырлы
Өз әйелің басқадан,
Аңғырттау боп көрінер...
Әйеліңнен басқаның,
Бәрі көсем көрінер.
Өз әйелің басқадан
Қартаңдау боп көрінер...
Одан жас та, кәрі де
Ақылдырақ көрінер
Бірақ жарың бәрінен
Жақынырақ көрінер[1, 179].
¥лттық көркем дәстүр, терме үрдісінде жазылған мұндағы ой көкейге
Ақын лирикалық қаһарманына сезім гаммасын тели салмайды, сөз өнерінің
Есімде жоқ- қайтіп біздер таныстық,
Есімде жоқ -қайтып біздер табыстық.
...Түспейді еске. Қайғырамын несін мен!
Әйтеуір бір тандырдың да есімнен!
Құшағыңнан шықпауға үкім кесілген,
Құшағыңда алжасамын есімнен.
Тандыра бер қалаймын шын осыңды,
Түңілдірсең, жиып алам есімді!
Біздіңше, бұл да шын ғашықтың сөзі -ау... Махаббатына берік
Күнәдан пәк сонау түндер- ай,
Көруге асыққан күндер- ай!
Көргенде күрмелген тілдер- ай,
Тіл үшін сөйлеген гүлдер- ай!
Алғашқы айтылған сөздер- ай,
Алғашқы ұғысқан күндер- ай!
Шаттықтан жас толған сәттер- ай,
Шүғыла ойнаған жүздер- ай! [1, 179]
Байқап отырған боларсыз, өлеңнің өзінше тылсым сыры. Эмоциясы, экспресивті
Мұны енді терең лиризм демеуге хақымыз жоқ. Ақын теңеулері
Қызыққа бір тоймаған,
Қыз жігіт ек,
Отастық.
Бала мысық ойнаған,
Шарғы жіптей шатастық.
Не болса да енді біз,
Осы өмірді қимаспыз.
Үзілмесек біреуіміз
Тарқатылып қоймаспыз.
Мынау берік махаббат иесінің сөзі емес пе? Бірақ, қаһармандардың
Махаббаттың түңғыш жыры- тіл қатпау,
Тіл қата алмай қыз соңында бұлтақтау.
Келесі жыр- сипай беру, сүйісу.
Үшінші жыр- үшіншісін айтпайды,
Таң білінбей олар үйге қайтпайды.
Махаббаттың соңғы жыры - үйлену,
Күйеу болып, келін болып, үйге ену [1, 181]
Осылардың барлығын адамдар басынан өткерген. Әрине, ал оны әдемі
Кең пейіл перзентіміз біз даланың,
Күтпесең қонағыңды сызданамын.
Өзіңді қыдыртуға мұршам да жоқ,
Ал жалғыз жіберуге қызғанамын.
....Қағамын арып -ашып іңірде есік,
Үйде де «әкең жүмыс істесін»- деп,
Ұлыңмен отырасың күбірлесіп.
...Түнде де баяғы сол қағаз-қалам,
Таң атпай тағы ісіме аттанамын.
...Ойласам осыларлы
Өзіме-өзім
Оқыған феодал боп көрінемін. [1, 183]
Қадырдың махаббат лирикасының әрбір шумағы терең шындыққа, мөлдір сезімдерге
Көрмесе – сағынысқан,
Көрсе – ұғыспай
Қалатын махаббаттың заңы құрсын!-деп отырып және:
Сенің күлкің, сүйсінерім, тыңдарым.
Сен тұрғанда білмен басқа гүл барын!
...Ал сен болсаң. Ал сен болсаң арасың:
Бөтен иіс сезіп қойсаң,
Шағасың!-дейді [1, 181].
Мұнда таза шындық, адал да ақ көңілдік бар. Жар
Махабббат, сырың жұртқа танымалы,
Тулайды өзің болып қаным әлі.
...Мас қылып бұрынғыдай бетер елді,
Махаббат, көп керілдің жетер енді!
Мен сені құс төсектен суырып ап,
Аспанға көтеремін!
Ақынның бұл тақырыпқа құштарлығына қараңыз. Ал, енді оның лирикалық
Сен мен үшін тербетілген бесіксің.
Сен мен үшін қол бұлғайтын әйнексің.
Сен мен үшін қашпай кірер есіксің,
Сен болмасаң көздің жасы моншақтап.
Сорлы жүрек солқылдайды сол жақта.
Сен бар жерде бәрі, бәрі, бәрі бар.
Бәрі, бәрі, бәрі де жоқ, сен жоқта! [1, 184]
Көріп отырғанымыздай, ақын қайталаулары, тавтологиясы. Оның инверсиясымен көмкерулі. Бәрі
Лирикада мұңның бәрі езілу еместігін, масайрау атаулы таза қуаныш
Адамдардың жұмбағы мен сыры қандай көп еді!
Өзің кейде өзің болмай, басқа болғың келеді!
Мен білмеймін өзгере ме, өзгермей ме шын асыл,
Кейде тіпті ащыдан да, тұщыдан да шығасың.
Кейде әңгімең жараспайды жақын деген жанмен де.
Айта-айта жалығасың ең әдемі әннен де!
Жоғалғандай жалын жастық бермейтұғын оты ырық,
Кейде тіпті зерігесің қыздармен-ақ отырып,
Сарқылғандай сенің үшін дүниенің қызығы.
Баяғыдай етпейді әсер алма беттің қызылы.
Бұрынғыдай ықласпен ішпейсің дос сырасын.
Біреулермен сөйлескенде қалғып-мүлгіп тұрасың,
Ондай кезде емдеу сені мүмкін емес дәрімен,
Өзіңе өзің ұнамаған жаман екен бәрінен.. [1, 188]
Осы өлеңге қарап лирикалық қаһарман әдемі әндерден, қыздармен отырудан
1.2 Қ.Мырзалиевтің табиғат лирикасы
Тіршілік тірегі – табиғат. Поэзия және табиғат. Екеуін бір-бірінен
Қ.Мәшһүр-Жүсiптегi «Қ.Мырзалиев шеберлiгi» мақаласында «Ой орманы» (1965ж.) жинағы мен
Мырзалиев шығармаларында табиғат тақырыбы жетекшi орын алады. Мысалы «Баян
Мың көрсең де ажарын,
Өте алмайсың қарамай.
Қара тасты қақ жарып
Қаптап өскен қарағай.
Желiндерi сыздаған,
Бие бұлттар бiр табын.
Душқа түсiп мұздаған,
Дiр-дiр етiп тұр талы [10, 22].
Алғашқы екi тармақ арқылы автор Баян аула жерiнiң қаншалықты
Табиғатты бейнелеуде тақырып пен ойды дәл айқындайтын, ақынның сөз
Жалғыз басты жаратқан
Жатыр ма екен ұн елеп,
Қылаң аспан тараптан
Қар түседi себелеп.
Аппақ болып шұбарлар,
Адыр жатыр дөңкиiп.
Шыға келген шынарлар
Шолақ етек тон киiп [10, 167].
Ақын жаратушы иенi де ойынан тыс қалдырмайды. Оны ұн
Ақынның табиғат тақырыбындағы өлеңдерi кiтаптың «Жерұйық» бөлiмiнде көптеп кездеседi.
Қ.Мырзалиевтің туған жер табиғатына деген сүйіспеншілігі, ыстық сезімі талай-талай
Өткенмен талай заман шерулі,
Сүрі қалың білген емес еруді.
Жолақ-жолақ жоталарың, жондарың
Жолбарыстың терісіндей керулі .
Қалғымайды шың-құздарың қырағы,
Саған жақын көк аспанның шырағы.
Асып-тасып төбеңдегі көлдерің
Ақтарылып кете жаздап тұрады... [13, 61].
Алатаудың қанша заман өтсе де, ерімеген қалың сүрінің, жолақ-жолақ
Ал Алтайды бейнелеген өлеңінде лирикалық кейіпкер әсем табиғат көрінісіне
Ақынның еркін, шабыттана жырлаған жерлерінің бірі – Көкшетау. Әр
Көк мұнар – көк шымылдық төгілдірме.
Көк мұхит секілденер егін бірде...
Көкшеде дүниенің барлық көгі:
Көк сұңқар, көк ала үйрек, көгілдір де [13, 73].
Лирикалық кейіпкер қабылдауына сай көк мұнарды төгілдірме көк шымылдықпен
Ал Көкшенің сексен көлін суреттегенде, автор оны қазақтың ауыз
Көкшетау – Қыз Жібегің болса егер,
Сексен көл – сексен шолпы шашбаудағы. Енді бірде:
Көкшетау – Баян сұлу болса егер,
Сексен көл – сексен алқа өңірдегі [13, 79]-деп, әсерлі
Келесі бір Көкшенің көрікті жері Оқжетпесті көргенде лирикалық кейіпкер
Қ.Мырзалиевтің табиғатты бейнелейтін өлеңдерінде лирикалық кейіпкер келісті көріністі тарих
Ал келесі бір үзіндіде Оқжетпестің беріктігін Қазақстанның төзіміне теңесе,
Көрікті жердің бірі Баянауылды [13, 89] суреттегенде, лирикалық кейіпкер
Ал бұлты мен желіне қатысты: «Биязылық тапсам қандай бұлтынан,
Жасыбай көлінің зейнетті көрінісін көргенде:
Жаз ойланып, күз ойланып,
Жел теңеуге жол бермедім.
Жердің бетін жүз айналып,
Сендей жәудір көл көрмедім [13, 90]-деп тамсанады. Сұлулықты жел
Қ.Мырзалиевтің табиғатты суреттеулерінде лирикалық кейіпкер – тек сүйсіне қараушы
Қ.Мырзалиев – поэзия әлемiнде өзiндiк қолтаңбасы қалыптасқан, жылдан-жылға оқырмандары
1.3 Қ.Мырзалиевтің азаматтық лирикасы
Қ.Мырзалиевтің «Қылыш пен қанжар» атты өлеңдер кітабының жарық көргеніне
Алтын-күміс ілгері,
Асыл жібек – үстегі.
Арғымақ ат – мінгені,
Ақ ордалар – түскені.
Айдай ару – алғаны,
Ақ ерке күй – шерткені.
Қыран бүркіт – салғаны,
Құмай тазы – ерткені…
Серіктесі – марғасқа,
Сілтегені – алдаспан.
Жастанғаны – жартас та,
Жамылғаны – көк аспан…
Бұл кім? Бұл – қазақ. Қазақ болғанда да, Қадыр
Қ.Мырзалиевтің бүкіл шығармашылық әлемін ой көзімен шолсақ, ол сонау
Ақын болып бірдеңе жазарымда,
Халық болып алдымен ойлап алам!- депөзі осы кітабында тауып
Көптің әні – өз әнің,
Жатады жыр алмасып.
Барлық жердің қазағы –
Бір бұтақтың алмасы.
«Біздің тарих – ол да бір қалың тарих, оқулығы
Қазақ секілді жанғанынан өшкені көптеу болған, еңбегі еш, тұзы
Не кінә тағасың!
Не пәле жабасың.
Көріпті балық боп,
Тағдырдың табасың!
Бұл әншейін айтыла салған қызыл сөз емес. Өйткені:
Тауысып барлық амалды
Күрсініп ғалым дем алды.
Мақалдың көбі сотталды,
Эпостың көбі қамалды.
Күресіп өлген хандармен
Хандарға жақын жандармен…
Қалдық та бардық
Бір ғана
Қара қасқа атты Қамбармен!
Ақтарып көне көріңді,
Аруақтан ұрпақ жерінді…
Алыпқа тұсау салынды,
Халыққа сөгіс берілді.
Көз алдымызда ,
Апырым-ай,
Тарихым болды тақырдай.
Сүлмиіп қалды фольклор,
Сүзектен тұрған батырдай!
Ол ол ма! Мұны өткен заманның зұлматына жорысаңыз, күні
Мұның өзі қиял ма, әлде, елес пе?
Ескерткіштер қирап жатыр дөңесте.
Құлпытасқа қол көтеру, қарағым,
Аруақтарға дүре соғу емес пе?
…Қирап жатқан ескерткіштер көп тегі,
Қарағым-ай, қарғауға сөз жетпеді.
Құлпытасқа түскен сызат,
Жарқышақ –
Жапалақтың таңбасындай беттегі!
Дуылдаған бетіңізді бөтен көзден жасырғанмен, өзіңізден өзіңіз қашып құтыла
Жи, бауырым,
Жи, бауырым, есіңдң!
Жауыздыққа куә болды өсімдік.
Табытынан суырып ап аруақты
Тепкіледі деген осы!
Не сұмдық!
Өлең – митингіде миға құяр дабыра – ұран, плакат
Бабам қазақ бүгін тойса,
Оп-оңай
Ұмыта салған кеше көрген аштығын.
Кейбір ері күдер үзіп жасықтан,
Күрессе де қалғанынша қасық қан.
Жылдар бойы жауласудан жалығып,
Дұшпанымен тіл табуға асыққан…
Керек жерде жұмсай алмай күшін де,
Кемшілік бар үлкенімде,
Кішімде.
Сәл ертерек ошағының оты өшкен
Қазағымның бір қайнауы ішінде!
Қарсы келмес бұл сөзіме жөнді ұққан,
Хандық емес,
Жеке-жеке болдық хан.
Бірде олай,
Бірде бұлай, бұл халық,
Қазақ болу оңай емес сондықтан!
Қазақтың ақыны болу да оңай шаруа емес. Өзің туған,
Ерлерді мен сыйлаймын елім дейтін.
Елім дейтін,
Өзгеге емінбейтін.
Жеті болсаң, шіркін-ай,
Үшің түгіл,
Екіңіздің өзіне бөлінбейтін!
Бұл – Қадырдың ғана емес, қазақтың көкейкесті ақынының ғана
Әрине, Қ.Мырзалиевтің барлық жазғаны – жауһар, аузынан шыққаны –
Сөз өседі –
Аман болса жұрнағы,
Ән өседі сан құбылып ырғағы,
Өлген соң да
Өсіп жатпақ адамның
Бірнеше күн сақалы мен тырнағы…-деп жеңіл-желпі тиянақтай салады. Сөйте
Күлгін тартар қызыл шоқ сөнерінде,
Көлеңке көп кісілік өнерінде.
Адам болып тууын туғанменен,
Өлер көбі пенде боп өлерінде! – деп қазір жазғанынан
Түн емес сұлу тұлғаң мен,
Топ-толық мынау тоқ күйің.
Адам боп оңай туғанмен,
Адам боп қалу көп қиын!- деп баяғыда жазғаны әлдеқайда
Жұмыс оңбай,
Тұрмыс оңбай, –
Бәрі оңбай,
Өте шықтың…
Қасіретім Аралдай.
Көрсете алмай бір қызық,
Балаңның да қызығын сәл көре алмай! [5, 181]-деп «Әке»
Тарт қолыңды!
Тарт қолыңды!
Тәйт, өлім!
Сен одан да тірілтудің тап емін.
Барлығыңды сезбей-сезбей,
О, әке!
Жоқтығыңды бір-ақ сездім,
Қайтемін?!-деп әуелде жазғаны әлі күнге оқырман құлағында күмбірлеп, жадында
Табиғат әлемінде басы артық өзен, басы артық жұлдыз,
Адам таза болмайды ешқашан да,
Айналайын табиғат таза болмай,-дейді ол.
Сайып келгенде, адам тазалығы мен табиғат тазалыы біле-білгенге егіз
Кеппегендей көктемнің сиясы әлі
Сахараның жусан мен мия сәні, [10, 181]-деп жазады.
Қыр дегеннің өзі қазақ үшін жусан мен бозторай
Ақынның тарпаң туралы бір өлеңі бар. Күні бүгінде көзі
Өлеңнің ырғағы, шумағы, бүкіл болмыс-бітімі, қимыл-әрекеті түгелдей тарпаңның табиғатын
Қанаттанып қиялы
Қырат шерткен күйменен.
Қара тасты табанмен
Қамырдайын илеген.
О, тарпаң-ай, тарпаң-ай!
Алай-дүлей дауылда
Ана-дала тербеген,
Апта жауған жаңбырда
Жылы жатып көрмеген,
О, тарпаң-ай, тарпаң-ай! [10, 181]
Осы жолдардың өзінен тарпаңның табиғаты толық ашылып тұр. Бұл
Байқап қарасақ, жер бетінен жоғалған аң тек тарпаң емес,
Табиғат туралы жырлара қазақ поэзиясы әрі бай, әрі
Табиғат адамның анасы, қоғамның қорғаны, заманның зердесі. Оны
Ақын күнбе-күнгі өмірде өзіміз көріп, ұстап, біліп, сезіп, естіп
Бұған дейін поэзияда күннің көркін, айдың ажарын, бұлақтың былдырын,
Қадыр Мырзалиев кең тынысты көркем ойдың ақыны. Тіршілік
Ақын әр кітабында табиғатқа тұтас бір тарау арнап отыруы
Сол баяғы ізденгіш, ойшыл ақын – Қадыр Мырзалиевпен тағы
1.4 Қ.Мырзалиевтің философиялық лирикасы
Жеңістен кейінгі желпініс, тоқырау тұсы, желтоқсан желі мен тәуелсіздік
Қадыр -ұлттық сана -сезімге сіңген суреткер санатынан халық сөзі
Прозада қазақ деген халықты әлемге алғаш Әуезов танытса, поэзияда
Шығармаларының тең жартысы табиғатты, сол ортада өмір сүріп жүрген
Осы өмірдің өзінің азсынғандай азабын,
Ойлап тапқан зұлымдар неше түрін жазаның.
Ойлап тапқан аяққа болат кісен салуды,
Ойлап тапқан арқадан таспа тіліп алуды.
Ойлап тапқан сауырға күйген темір басуды,
Ойлап тапқан арқанмен буындырып асуды,
Бірақ соның бәрі де жасытпаған батырды! [12, 75]
Ақын санамалап шыққан осынау адам тәнін қинап, азапқа салатын
Сосын патша оларды қанатынан қайырып,
Жер аудара бастаған туған жерден айырып.
О, зұлым-ай, зұлым -ай! О, ант атқан, ант атқан!
Осал жерін ерлердің қалай ғана дәл тапқан [12, 75]
«Үлкен ақын өз түйсіктерін ірі қорытады, ұлы түйін жасайды.
Әрине, табиғаттағы тылсым сұлулықтың сырын түсіну, оны орынды қызықтай
Қ.Мырзалиевтың алғашқы жыр жинағының бірі «Ой орманында» адам туралы,
О, туған жер, жыр күтіп далаң менен,
Мен далаңнан нәр алып аман келем.
Екі нәрсе мәңгілік: Бірі-өзің де,
Бірі - мендік махаббат саған деген. [12, 83] Ақын
Келесі бір шағын лирикасында Қадыр адамзат басынан өткен қайғыны
Бұл қара жер болған бізге кең мекен,
Сол мекенге қанша қауіп төнді екен!
Білсең оны төбе шашың тік тұрар,
Оның тіпті көрмегені кем де кем!
Алғашқы шумақтан қара жерге қауіп төндіріп тұрған стихиялы табиғи
Қара жерге қан жалатқан әйтсе де,
Гитлерлер, Батулар мен Шыңғыстар! [12, 84]-деп айқындап ашып көрсетеді.
Қ.Мырзалиев табиғаттың алдындағы адам жауапкершілігін, оның өз анасына деген
Жердің көрген қорлығы көп,
Жетеді,
Ол жыласа жасқа толар етегі...
Аяғаннан,
Алдыма алып кейде оны
Маңдайымнан сипағым кеп кетеді!
Осындағы жердің қорлық көруі, оның жылап, етегінің жасқа толуы
Табиғаттың адам өміріндегі мәніне тереңдей үңіліп, оның маусымды ауысуларының
Адамдардың сезімі, жан-дүниесі, ақын айтқандай, жунгли екені рас. Адамды
Адам боп оңай туғанмен,
Адам боп қалу көп қиын!- [14, 170] деп ақын
Сезетұғын сияқты осы бастан бекем ұл
Дүниенің тұтқасы Адамарда екенін!- [12, 39] деп, Қадыр ақын
Көресінің көкесін көрген де – Адам.
Құрышты қамшы ғып өрген де – Адам.
Найзағайдай атылған жолбарыстың.
Жағын қолмен айырып берген де- Адам
Қадыр лирикасында адам мен қоғам проблемасына, олардың әр кездегі
1.5 Лирикалық кейіпкер және ұлттық мінез
Қазақ лирикасының философиялық тереңдігі артып, мазмұнының тұр жаңалықтарына
Қ.Мырзалиевтің лирикалық кейіпкер туралы айтқан бұл толғамдарының
Әр ақын өзінше бір - бір әлем. Бірақ өлеңнің
Ұлттық мінездің қазіргі қазақ өлеңіндегі бітім-болмысы дегенде, әсіресе, Қ.
Дала менен қалаға,
Ортақ өскен баламын,
Қарыз алсам біреуден,
Қала құсап аламын.
Қарыз берсем біреуге.
Дала құсап беремін, [5, 64] -дейді.
Бұл жерде, біріншіден, лирикалық кейіпкердің, Пушкинше айтқанда, "ойлауы
Осы тұрғыдан келгенде, қарызды біреуге дала құсап беріп, қала
Қ. Мырзалиевтегі:
«Аман қалған шабуылдан жүздеген,
Батыр халық екенбіз ғой біз деген.
Аямаған жұрттан нанын, тұзбенен
Жомарт халық екенбіз ғой біз деген.
Айтысатын ақсақалмен, қызбенен,
Ақын халық екенбіз ғой біз деген
Келешектен бірде күдер үзбеген,
жарқын халық екенбіз ғой біз деген.
Астындағы атын алты ай іздеген,
Аңқау халық екенбіз ғой біз деген.
Әттең! Бабам маңдайынан аққан сор,
Ақырғысы басымырақ жатқан соң.»- [14, 74] деген өлең жолдарында
Өлеңдегі тартыс пен мінез жарқырай көрінетін дәл осы
Ол бастан жомарт қазақ топырағы,
Ол қашан дастарқансыз тоқырады.
Мейманға нәрін беріп, барын беріп,
Қонақтан қалғанын жеп отырады.
Немесе;
Қонақ бізге тағдырдың ұл бергені секілді
Кім болса да, қазақтың бір көргені секілді
сондай-ақ:
Қазақ осы
Құда бол деп қинайтын,
Құдаларын құдайындай сыйлайтын.
Қазақ осы
Дүние мен малыңды
Оңды-солды шашу үшін жинайтын. [12, 63]
Бұлар енді қонақжайлылық, меймандостық жайында болса, дәл осы қонақжайлылықты
Қазақ өлеңінің ұлттық мінезі дегенде ақынның сезінуі мен ойлауының
Сыншылдарым шуласа да айтайын
Газ исінен көңнің исі жақсырақ-
Десе бұған иланбау, сенбеу мүмкін емес. Бұл жерде рух,
Қазақ өлеңіндегі ұлттық мінездің жарқырай көрінетін тағы бір тұсы-
Малын емес, қызын бағып кемпірлер,
Босағаға жатып алған көлденең»
немесе;,
Күндіз-түні жаппайды ел есігін,
Көршілердің қылығын елесін кім.
Бір әжейдің кебісі
Бір әжейдің
Аяғында жүреді келесі күн, [12, 44]- деген сияқты өлең
Ұлттық мінездің әдебиетте, әсіресе, поэзияда, оның ішінде өлеңде бейнеленуі-
Қ.Мырзалиевтің:
«Бір жаманы — тынымсыз көше берген,
Бір жақсысы — қимаған даланы кең.
Бір жаманы — жел сөзге ерген екен,
Бір жақсысы — тілге ерік берген.
Бір жаманы — кетпенге орашолақ,
Бір жақсысы — найзагер, мерген екен.
Бір жаманы — кешігіп әліппе ашқан,
Бір жақсысы — күйлері көбік шашқан.
Бір жаманы — қыздарын малға сатып,
Бір жақсысы — сүйгенін алып қашқан.
Бір жаманы — шаруасын мандытпаған,
Бір жақсысы — қулықпен жанды ұтпаған.
Бір жақсысы — жесірін қаңғытпаған.
Бір жаманы — сонда да үй салмаған,
Бір жақсысы — абақты тұрғызбаған, [12, 84]- дегені сияқты
Келеді төпеп тимеген үшін,
Бәрінен бұрын
Сүймегені үшін- деген шумақ осы айтқанымызға дәлел. Бұл жерде
Ұлттық мінездің өлеңде бейнеленуінің әр түрлі қыры бар дегенде,
Күншілдер өледі,
Көңілін от қарып,
Батырлар өледі
Борышын атқарып
Бұзықтар өледі
Пышаққа құлшынып,
Сұлулар өледі,
Құшақта тұншығып.
Арғымақ өледі
Артында шаң қалып
Ақындар өледі
Бәріне таң қалып, - деп ақындық мінез жайын айту
Боз белден құлады бір сағым көші,
Боз қырау қисықты ойлап езілмеші.
Баран түн қылаң таң боп бозарғанда
Басымнан сипағандай боздақ ағам,
Боздағам, сағыныштан қозғағам ән,
Боласың боза ішкендей ауа жұтып,
Боз жусан, боз көделі, боз даладан, - деген сынды
Дала бейнесін жасауда Қ.Мырзалив шығармаларының шоқтығы басқалардан биіктеу тұратынын
Қ.Мырзалиевтің табиғатты бейнелейтін өлеңдерінде лирикалық кейіпкер келісті көріністі тарих
Ал келесі бір үзіндіде Оқжетпестің беріктігін Қазақстанның төзіміне теңесе,
Көрікті жердің бірі Баянауылды [13, 89] суреттегенде, лирикалық кейіпкер
Ал бұлты мен желіне қатысты: «Биязылық тапсам қандай бұлтынан,
Жасыбай көлінің зейнетті көрінісін көргенде:
Жаз ойланып, күз ойланып,
Жел теңеуге жол бермедім.
Жердің бетін жүз айналып,
Сендей жәудір көл көрмедім [13, 90]-деп тамсанады. Сұлулықты жел
Қ.Мырзалиевтің табиғатты суреттеулерінде лирикалық кейіпкер – тек сүйсіне қараушы
Кез келген өлең өмірінде көркем әдебиеттің басқа туындыларындағы сияқты
Жоғалтты күлкісін, шаттығын,
Жоғалтпай қалды тек,
Мәрттігін, -делініп аяқталады. Бұл мысалдан, біріншіден, ақынның қазақ халқының
2. Қ.Мырзалиев лирикасының көркемдік ерекшеліктері
2.1 Ақын өлеңдеріндегі ажарлау түрлері
Тіл байлығын игеру, сөз қорын молайту бар да, сол
Әдеби тіл – жай тіл емес, көркем тіл, демек,
Баяғы ауыз әдебиетінің барлық кезеңінде тіл көркемдігі көбінесе түрлі-түсті
Ең алдымен әр сөз өз орнында тұруға тиіс. Сонда
Көктем кеп, күннің нұры шырайланды,
Көгімнің ажарына мың байланды.
Жер жүзіне жасыл кілем жайып тастап,
Құстар мен көбелектер шыр айланды.
Мұндай сұлулық көркем әдебиетте көп кездесе бермейді. Байқап қараса,
Талас жоқ, сөз сұлулығы - оның қарапайымдылығы мен табиғилығында,
Әр сөз адамның көңіл күйімен тығыз байланысты, сондықтан «әр
Дауыс ырғағы әсіресе өлеңді шығармаларда айрықша міндет атқарады. Өлеңді
Сарылып
Күткен,
Зарығып
Біткен
Ерке қыз,
Оңаша
жырлап,
Тамаша
Бір гәп
Шертеміз.
Құдамыз
қолда.
Шығамыз
Жолға
Ерте біз. [13, 261]
Бұл өлеңді әншейін желдіретіп оқып шығуға болмайды. Автордың әр
Өзіңе
Жаусың ба?
Езілме,
Жаншылма!
Мойыған
Жарамас.
Күреске
Аралас!
Тұтансын
Намыстар!
От алсын
Таныстар. [13, 244]
Мұнда ақын өлең ұйқастарының өзін әр жерге шаша орналастырып,
Әдеби тілге дауыс ырғағы ғана емес, тіпті дыбыс қайталаулар
Қызыл түлкі жас етпенен бір тілім
Қарынының жамар енді жыртығын.
Кадалады тұмсығына инесі
Құдай атқан жайра менен кірпінің!
Қарақұмда,
Қызылқүмда –
Қысылса -
Кесірткелер тастай қашар құйрығын. [ 13 ,111]
Бізге қашан бос уақыт ауысады?
Бұл жөнінде шыққан жоқ дауыс әлі.
Бойжеткендер асыққан
Балмүздақты
Безіп бара жатып - ақ тауысады. [ 12, 83]
Келтірілген шумақтарды оқысақ, осында ылғи Қ әрпін және Б
Айлалас және кесірлес
Ағайын сені өсірмес.
Ақымақтығыңды кешірер,
Ақылдығыңды кешірмес. [13, 88]
Алыста -
Ауылымда анашым бар.
Арада жатыр шатқал,
Ала шыңдар.
Дәрі боп,
Дәрмек болып,
Азамат боп,
Ағайын, сол кемпірге қарасыңдар! [12, 218]
Ақ жалындай ажарыңды шарпып дау,
Азаматты азаптама артып тау.
Әсіресе қинамағын –
Әләуләй! -
Әлдекімнен болмадың деп артықтау! [131, 59]
Келесі берілген үш шумақта А және Ә әріптерін қайталайтын
Боз қыраумен сыналайтын
Білесің бе қыс барын?!
¥найтын да,
Ұнамайтын
Болады, рас, тұстарым. [13, 165]
Жаңа шаһар,
Көне кенттің
Қайғысы жүр ойымда.
Бейтаныстау элементтің
Біразы бар бойымда. [13, 166]
Өткен шақтағы есімше арқылы жасалатын эпитеттің түрлері де кездеседі.
Соны ұмытқан астамға
Сөз сүңгісіп түйреп көр.
¥ша алмайтын аспанға
Майға бөккен үйректер. [13, 144]
Дәстүрлі эпитеттер. Мысалы:
Арман берер ерулік
Алыс емес арғы бет.
Арқан тұса керулі,
Ақ бөкендей қарғып өт!
Ардақтайтын аймағың
Ақын болсаң бір өжет,
Асқар тауды айналып,
Ағайыннан бұрын жет. [13, 123]
Күрделі эпитеттер. Мысалы:
Күбірткідей сыздап қайың бездері,
Күндіз-түні дірдектейтін кездері.
Жасқа толы
Жаураған көп ақ үйдің
Кірпігі жоқ
Төрт бұрышты көздері. [13, 26]
Эпитетті теңеу. Мысалы:
Мұхитжан біздің
Қызыл шоқты күніндей түздің:
Қабағы қалың,
Таппайсың бабын.
Жылаймын десе,
Толады кесе. [12, 313]
Қазақ тіліндегі эпитеттер мен басқа тілдердегі эпитеттердің жасалыну жолдарының
Орыс тіліндегі теңеулер как, так, точно, будто, подобно, что
Белгісіз нәрсені, жұртқа мәлім белгілі нәрселерге салыстыру арқылы көзге
Қауіпті со бір қарсаңда
Бір өтер,
Мүмкін, екі өтер.
Болаттай берік болсаң да,
Үшіншісінде әкетер. [5, 93]
Өзіндік немесе авторлық теңеулер. Мысалы:
Жастық қалды көз ұшында булдырап.
Жетті елуім...
Жеңіл емес бұл бірақ.
Қыр басынан құлап кеткен күбідей
Қалған күндер қалады енді құлдырап!...
Сын есім теңеулер. Мысалы:
Қармысың?
Бораған ақ тозаңдайсың.
Келдің-ау күттірмей-ақ Гөзәл қысым! [5, 87]
Зат есім теңеулер. Мысалы:
Жұмыс істе!
Бөрідей жаланғанша,
Кірпіш болып заманға қаланғанша.
Қорқатұғын түгі жоқ кәріліктен,
Бала-шағаң,
Кемпірің аман болса!
Септеулік теңеулер. Мысал:
Жігерінен айрылған жыр сұлық,
Сұлық жырға сыншы тілін жүр сұғып.
Билік күттік ханзада сынды тақ күткен,
Ол итің де келмей қойды қырсығып. [5, 111]
Ұйқасқа құрылған теңеулер. Мысал:
Айтылмаған назымдай,
Оралмаган жазымдай
Ойлар қалды қазылмай,
Өлең қалды жазылмай. [5, 193]
Қай теңеуді алмайық, суреттеліп отырған нәрсені не құбылысты тура
Айқындау сияқты теңеудің де құны көркемдігінде, ойламаған жерден өзгеше
Әдеби тілге үстеме мағына беріп, оның көркіне көрік қосатын,
Қ.Мырзалиевтің суреттеулерінде айқындаулар мол қолданысқа ие. Жалпыхалықтық қолданысқа еніп,
Боз жорға, боз інгенді, боз торғайлы
Боз дала, ием саған боз басымды [13, 29]. Ақын
Қап-қара бұлт
қат-қабат бұлт түк емес,
Ашық болса заманыңның қабағы [13, 40],
Шетсіз-шексіз теп-тегіс сол далада
Пайда бола қалыпты теңіз бүгін [13, 31]. Бір сөздің
Айқындаулар ақынның сөз саптау шеберлігін, сөздік қорының байлығын, молдығын,
Селдiреу бұлттар көктегi
Сетiнеп кете жаздап тұр [138, 23],
Қап-қара бұлт негрдей
Ақ жаңбыр боп жауып тұр [13, 24],
Атыраптың алқына алған демiндей
Ақша бұлттар ауада ерiп
Бара жатыр көрiнбей [13, 163].
Жағалай жабағы бұлт түте-түте,
Жатқандай киiз басып байтақ аспан [13, 166],
Шабан бұлттың
От қамшы
Шымбайына батады [13, 171],
Шыңдарына ақ бұлт қонып,
Шыға алмаған киiк те [13, 190],
Күн көзiне тұрады олар кептiрiп
Мама бұлттар су-су қылған иығын [13, 341],
Қазбауыр бұлт бөлек ұшып
Көлеңкесiн өттi малып» [13, 354],
Желге мiнiп азанда
Желбегей бұлт ауады [13, 356],
Шөкiм бұлттар тұрады,
Шуақ күнi-ақ сiркiреп [13, 356],
Зеңгiр көкке тұмса бұлт топталады,
Зеңбiрегi аспанның оқталады [13, 407],
Борар болса аспанның құм дауылы,
Баса алмайды сараң бұлттың жауыны [13, 393],
Сеңгiр-сеңгiр бұлттарды жарып өтiп,
Самғап ұшар жастықтың әрi кетiп қалғаны ма [13, 27],
Бiр кездегi аспанның алып тоны,
Бұйра-бұйра ақ бұлттар қалыпты оңып [13, 55],
Көргенде ала шабыр отар бұлтты
Көзiме ақтылы қой елестейдi [13, 279],
Қызыл қоңыр бұлты да,
Құм сияқты көшедi [ 13, 351].
Ақын шығармаларындағы «бұлт» сөзiнiң өзi селдiреу бұлт, қап-қара бұлт,
Қ.Мырзалиевтің суреттеулеріндегі біз келтірген үзінділер – ақынның бар шығармасындағы
Қ.Мырзалиевтің суреттеулерінде теңеулер де мол, кең, қызықты қолданылады. Теңеу
Былдырайды, әне, ауыл
Буға ұстаған әйнектей.
Құлагердің танауы
Қайнап кеткен шәйнектей
Бұлттардың құрғақтылығын ақын «Бір тамшы су бере алмайды ұрттарға,
Іле өзенінің ағысын суреттегенде ақын «Өзің құйған соң да
Бір теңеудің өзін ақын бірнеше қолданып, бір-біріне ұқсамайтын соны
Ақын табиғатты суреттеулерінде - дай тұлғалы жұрнақтың етістік түбіріне
Топ еткенде апорты
Алма ағаштан
Біреу қарғып түскендей естіледі [13, 68]. «Алғандай ауаны да
Қ. Мырзалиев өлеңдерін оқып отырып, суреттеуде сияқты, секілді, ұқсайды,
Жебелері сияқты қарағайлар
Шығып тұрған қаз-қатар қорамсақтан [13, 81],
Ақ шуақ нұры секілді сонау Айыңның [13, 91],
Шөккен кезде ұқсайсың мыс шәугімге
тұтқасы жоқ алып бір тасқұманға [13, 142],
Қыс шебері тәрізді
Иіреді жел құмды [13, 140],
Теңіз беті көк бұйра көк елтірі сияқты [13, 74],
Сияқты аспан дымқыл сіңген былғары [13, 75],
Маскүнемнің бас киімі тәрізді
Шатырлардан құлағалы тұр қары [13, 75],
Сияқтанып қозықұйрық алаңы
Қолшатырлар қаптап кетті даланы [13, 85],
Ақ тұманға оранғанда хауыздар
Алып айна сияқты екен бу басқан [13, 89],
Көкала жылқы түздегі
Көшпелі теңіз сияқты [13, 80].
Алғашқы мысалда ақын құстың ерекшелігін баса таныту үшін екі
Мұнда да өлең көркемдігін түсіну үшін «қорамсақ», «жебе» сөздерінің
Ақын қандай жан-жақты білімді, дүниетанымы мол болса, оқырмандарынан да
Қ.Мырзалиевтің суреттеріндегі теңеулерін қарай отырсақ, жансыз заттар мен нәрселерді,
Күн сәулесі
Қарағайдың
Құлақтағы сырғасындай [13, 92] немесе
Сырғасындай қайыңның
Сары кеуде шымшығы [13, 117],
Кимелеген арал тастар
Кеудесіндей кемелердің [13, 90] тармақтарынан көрінетін қарағайдың құлақтағы сырғасындай,
Өлең көркемдігін, әсерлілігін туғызуда сәтті теңеудің салмағы бар екені
Мысалы:
Жұлдызсыз түнде борықтай аққу жарықтық
Жүзіп жүр көлді балауыз шамдай жарық қып [13, 91]
Ақынның табиғатты суреттеулерінде заман келбетін танытарлық сөздік қолданыстар теңеудің
Адамдар аңыз қылған Жерұйықтың
Әдемі макетіндей гүл алаңы [13, 68],
Ақ халатты дәрігердей,
Көк халатты қарағайың [13, 92],
Антеннасындай теңіздің аспанды шымқай қаптайды [13, 132]. Үзінділердегі макетіндей,
Табиғат пен Адам егіз десек, ол өмірде де, өнерде
Оқжетпесім шыдаған сағы сынбай,
Беріктігі қазақтың төзіміндей,
Асқақтығы Біржанның дауысындай [13, 81] немесе
Көл беті жыбырлайды
Ақындардың
шабытты кездегі бір ерініндей [13, 80] т.б. Ақын Қ.Мырзалиевтің
2.2 Ақын өлеңдеріндегі құбылту түрлері
Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлігі үшін де орасан
Задында, суреткер қолындағы сөз, суретші қолындағы бояу секілді, иінін
Өмірде мақсатсыз ешбір әрекет жоқ. Мұны білген жағдайда ажарлау
Тіл байлығын игеру, сөз қорын молайту бар да, сол
Әдебиеттегі тіл көркемдігі мен сөз сұлулығы жасанды жалт-жұлтта, күлдібалам
Сөз сұлулығы - оның қарапайымдығы мен табиғилығында дей тұрғанмен,
Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлілігі үшін де орасан
Суреткер қолындағы сөз суретші қолындағы бояу секілді, иінін тауып
Құбылтудың түрлері өте көп. Қадыр Мырзалиев лирикасында да троп
Қиындықты қонағымдай тоса алам.
Болса деймін ошақ аман,
Бас аман.
Бала – өлең,
Өлең – бала,
Осынау
Балалардан бір кезім жоқ босаған.
Тіршіліктің таңы – бақыт, кеші – құт...
Деп жүргенде қалды халық кешігіп.
Тума-туыс берді жиі садақа,
Түнде көрген түстерінен шошынып.
Бұл үзінділерде баланы өлеңге, тіршіліктің таңын бақытқа, ал кешін
Метафораның негізінде теңеу сықылды екі нәрсені бір-біріне салыстырушылық болады.
Жел сөзді кұлаққа ілмейсің.
Жігіт – от,
Аруды – гүл дейсің.
Домалақ арыздан домалап
Жатасың...
Кім жазды білмейсің,- деген үзіндідегі от, гүл деген сөздерге
Метафораның бір алуаны: -мын, -бын, -пын, -сың, - жіктік
Кім біледі!..
Сөзім – менің жемісім.
Таңдайлармен табады ол келісім.
Ерте гүлдеп,
Суық соғып сәуірде
Талай ұрған аяз деген мені сын.
Метафораның жай түрі және үлғайған түрі болады. Жай түрінде
Бұл өзі жердегі ме, көктегі ме?
Жолықтым өлең-жырдың көктеміне.
Әкесі қысылады
Баласының
Қонағын тастап қаңғып кеткеніне.
Бұл үзіндіде бір нәрсе екінші нәрсеге ғана баланып тұр.
Шіркін-ай, қандай ғажап дала біздің!
Құшағы құшағындай анамыздың.
Жетісу – жеті сыры бабамыздың,
Жетісу – жеті жыры баламыздың.
Көзің сал сүйрік саусақ еккен гүлге,
Құлақ сал жүйрік саусақ шерткен күйге.
Арынды дарындардың думанында
Жетісу - жеті тұлпар жеккен күйме.
Отанның болмақ емес айырбасы.
Жұмақтан жоқ жерімнің айырмасы.
Қазақстан деген бір әсем әннің
Жетісу - ең әдемі қайырмасы!
Бұл үзіндіде «Жетісу» бес нәрсеге баланып отыр: сыр, жыр,
Троптың бір түрі - кейіптеу; жаратылыстың жансыз нәрселерін, тап
Аспантау, Бөркің бе еді? Көркің бе еді?
Ақ бұлттар Шалкөденде төркіндеді.
Жоғалып кете барды келесі күн
Жайлауға ертіп келген Еркін мені.
Нұр түсіп көңілімнің күмбезіне,
Нар таулар шақырады күнде өзіне.
Бір-екі сүңгіп шығып тастай суға,
Бусанып жатам үзақ күн көзіне.
Әділетке тас аттық,
Тілсіз қалды мың мықты.
Өтірікті босаттық,
Қамап қойып шындықты.
Осы келтірілген үзінділердің бәрі де кейіптеуге жатады. Кейіптеу арқылы
Шындық өмірдің әр түрлі құбылысы жалаң нәрсе емес, бір-бірімен
Әрине, бұл үшін не нәрсенің аты, не сол құбылыстың
Тықпаласаң құлқынға,
Тастың өзі өтеді.
Ақыл емес,
Сылқымға
Тақым болса жетеді!
Немесе
Болмадым үйде отырмас дала кезбе,
Болмадым үлкендермен алакөз де.
Көрдім мен кішкентайдан қозы бағып,
Көрдім мен қой күзетіп бала кезде.
Кінәсі көп қудың да. Сұрауы бар судың да.
Сағынышы шешеңнің сарқылғаннан тудың ба?!
Соғыс кезі, сорлы ауыл. Есіңде ме?
Сыңсығанда келіні, қосылды ене.
Арамзалар азсынып төбемізді,
Арулардың ойнаған төсінде де!
Міне, осылар сияқты не құбылыстың бір жағы, не аттары
Метонимияны қолданғанда да автор өзінің айтайын деген пікіріне бейімдей
Троптың өзгеше бөлінетін бір түрі синекдоха деп аталады. Бұл
Жүрегі сәл қозғалса,
Жолдасы тез жететін.
Сұрқия жылы сөз болса,
Сыртқа шығып кететін.
Көз ілдіріп алатын Қалжыраса, Ерінсе...
Қипақтап-ақ қалатын Қызыл жаға көрінсе!
Кейін көрдім Кавказың мен Қырымды,
Талай халық көшті,
Өшті,
Қырылды...
Жиен болса болған шығар бір кезде,
Құбылтудың (троп) түрлері көп. Әдеби тілдегі ең басты құбылтулардың
Ақын Қ.Мырзалиевтің суреттеулерінде өзге көркемдік тәсілдер сияқты ауыстырудың да
Күн нұры – зер шымылдық төгілдірме,
Тереңмен, сірә, менің тегім бірге [13, 73].
Көк мұнар – көк шымылдық төгілдірме,
Көк мұхит секілденер егін бірде.
Ақ қайың – ақ дүние, аппақ әлем,
Айтарға, жазарға сөз таппаған ем [13, 85]
Дала қандай, шіркін-ай, дала қандай!
Бала көңіл даланы қалағандай.
Қарап тұрсаң,
Ай – сиыр
Жаңа туған
Жұлдыздарын болады жалағандай! [13, 113].
Ақын қолданысындағы ауыстырулар лирикалық кейіпкердің таным көкжиегін, сезім айнасын
Табиғаттың келісті көрінісін, көрікті жерін сүйсіне суреттеуде ақын ауыстыруды
Көкшетау – Қыз жібегің болса егер,
Сексен көл – сексен шолпы шашбаудағы...
Көкшетау – Баян сұлу болса егер,
Сексен көл – сексен алқа өңірдегі...
Көкшетау – Қажымұқан болса егер,
Сексен көл – сексен медаль жеңіп алған [13, 79].
Ауыз әдебиетінің, ұлт тарихының бай мұрасына суарылған ауыстырулар
Әдетте ауыстырудың екі сыңары да белгілі түрін жиі кездестірсек,
Ақын Қ.Мырзалиевтің өлеңдерінде дәстүрлі ауыстырулар жүйесі бір төбе
Осы үзінділердегі «таудың жүгін» тіркесінен таудың бір-бірінің үстіне біткен
Сондай-ақ, Қ.Мырзалиевтің «Бұлбұл бағы» өлеңіндегі ауыстыру тәсілі:
Қырау көміп тал басын,
Көктемді аяз шалмасын.
Алма ағашы – өзім де,
Сен – көк түйін алмасың.
Қоймаған соң бір тыныш,
Қараны хан қуырып,
Далаң – қынап, сен – қылыш,
Алды ашу – кек суырып.
Алмастыру, яки метонимия (гр.қайтадан атау) – өзара шектес заттар
Жолбарыспын десең де , арыстанмын,
Ажал келсе көмек жоқ алыстан мың.
Кім біледі, бауырым, кім біледі
Қай күні кеп орарын ол мыстанның!
Байқағанымыздай, ақын Қ.Мырзалиев өлеңдерінен құбылтуды көптеп кездестіруге болады. Қай
2.3 Ақын өлеңдеріндегі айшықтау түрлері
Әдеби тілді ажарлаумен, құбылтумен қатар, керек жағдайда айшьіқтай білген
Айшықтаудың (фигураның) түрлері өте көп, біз солардың негізгілеріне тоқталып
Жарлай арнау - ақын жеке адамға емес, жалпы жұртқа
Ағайын-ау! Ашуланба тірлікте ?
Айқай шуға араласпа!
Дүрлікпе!
Ажырасып кеткен ақымақ ағайын
Амалсыздан келеді өзі бірлікке. [5, 8]
Сұрай арнау – ақын немесе ақын жырға қосып отырған
Мұның өзі қиял ма, әлде елес пе?
Ескерткіштер қирап жатыр дөңесте.
Құлыптасқа қол көтеру, қарағым,
Аруақтарға дүре соғу емес пе?
Қадыр Мырза Әли «Қираған қүлыптастар» өлеңі
Зарлай арнау – адамның ішкі жан дүниесіндегі мұң шерді
Мен айтсам деп,
Айтсам деп сөзін көктің,
Мұнара ішек тағып, Безілдеттің.
Бірінші боп үлгермей өлең жырда,
Бірінші боп арадан өзің кеттің.
Батыр едің ешкімге бермес кегін.
Ақын едің, өнерде төрлес едің.
Бақытсызбыз - біз сені жерлеп қайттық,
Бақыттысың - ешкімді жерлеспедің!
Керек еді - бел емес -Тау асқаның,
Жарқыратып жырыңмен дала аспанын.
Бақытсызбыз - біз мүше бөлісе алмай,
Бақыттысың ешкіммен таласпадың. [12, 272]
Тек соңғы тармақтарын оқып көрейік:
Болашақта бір жақсылық бола ма?!
Бұл фәниге келдік пе біз қонаға?!
Бірте-бірте айналатын молаға –
Өмір дейсің –
Өміріңнің өзі құм! Немесе:
Айшықтаудың (фигураның) бір түрі – қайталау - сөз әсерін
Мұның да бірнеше түрі бар: Жай қайталау - ақын
Шіркін-ай, қандай ғажап дала біздің!
Құшағы құшағындай анамыздың.
Жетісу – жеті сыры бабамыздың,
Жетісу – жеті жыры баламыздың.
Көгі майса Жетісу,
Шөлі кәусар Жетісу.
Бұдан көркем
Болады ертең
Туған жерім менің Жетісу.
Қадыр Мырза Әли «Жетісу» [12, 298]
Еспе қайталау. Мұндайда ой мен сыр шынында да бір
Желпісемін жолықсам жырласпенен,
Жырластарды ең жақын сырлас көрем.
Азаматтың бақыты - достар десем,
Ал қызығы кәдімгі құрдас дер ем.
Қадыр Мырза Әли «Құрдас» [5, 46
Әдепкі қайталаудың немесе анафораның (грекше - биікке шығару) үлгісі.
Қайда барсаң – бір бұғау,
Қайда барсаң – бір темір.
Қайда барсаң – қарғыбау,
Қайда барсаң – қырт өмір!
Қайда барсаң – мұңлы ана!
Қайда барсаң – бір кедей,
Біреулерге кең дала –
Біреулерге түрмедей!
Қайда барсаң –жалың,
Қайда барсаң – бір өлім.
Осы тәріздес ақын өлеңдерінде эпифораның үлгілері де мол кездеседі.
Тәбетіміз болмай қойса – Жүз грамм.
Жүзге көңіл болмай қойса – Жүз грамм.
Бір балапан тауық алсаң – Жүз грамм.
Қара бақыр тауып алсаң – Жүз грамм.
Тышқан мұрнын қанатсаң да – Жүз грамм.
Келісе алмай, сөгіс алсаң –Жүз грамм.
Жақсы хабар айтып келсе –Жүз грамм.
Балдызың да, бажаң да осы –Жүз грамм.
Тажал осы, Ажал да осы – Жүз грамм. [14,
Күншілдер өледі,
Көңілін от қарып.
Батырлар өледі,
Борышын атқарып.
Бұзықтар өледі,
Пышаққа құлшынып.
Сұлулар өледі,
Құшақта тұншығып.
Арғымақ өледі,
Артында шаң қалып.
Ақындар өледі
Бәріне таң қалып!
Кезекті қайталау, яки эпифорапың (герекше - соңынан алып жүру)
Сондай-ақ, ақын өлеңдерінде айшықтаудың бір түрі – дамытуға үлгі
Тұлпар жүрек бір ысып, бір суынып, түршігіп,
Тулағанда кеудеде, аунап түсті тіршілік.
Төмендеп кеп көк аспан, қайта кетті биіктеп,
Түсті орнына қара жер, көк аспанға бір шығып!
Таулар тұрды енді сен бұлтым болып сөгіл деп,
Бұлтын тұрды енді сен нөсерім боп төгіл деп.
Ақын Қ.Мырзалиев өлеңдерінде көркемдік ерекшеліктер мол. Ажарлау, құбылту, айшықтаудың
Қорытынды
Біздің пайымдауымызша, Қ.Мырзалиевтің бүкіл шығармашылық әлемінің тапжылмас темірқазығы –
Біздің поэзиямыз қай заманда болмасын өз шоқтығын биік ұстап,
Ол Қадыр поэзиясын қайтсем де төр төбеге, мәртебеге жеткіземін
Қадыр Мырзалиевтің қазақ өлеңіне қызмет еткен қырық жылда өлшемді
Пайдаланған әдебиеттер:
Базарбаев М. Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы. –
Жәмішев Ә. Жыр жанары. – Алматы: Жазушы, 1970. –
Оңғарсынова Ф. Шашы ағарған қыз. – Алматы: Жазушы, 1990.
Тілеубердиев Қ.М. Қ.Мырзалиев шығармаларындағы табиғат және экология мәселелерінің көркемдік
Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. – Алматы: Жазушы, 1988. –
Мәшһүр-Жүсіп Қ. Мырзалиев шеберлігі. ҚР ҒМ ҒА Хабарлары. 1996.
Нұрахметов С. Қ.Мырзалиевтің ақындық шеберлігі. Фил.ғыл.канд... автореферат. – Алматы,
Кәрібаева Б. Қадыр поэтикасы жайында //Жұлдыз1983ж№12, 180-б
Ерманов Жүрсін. Ойшыл болу оңай ма? // Қазақ әдебиеті.
Мырзалиев Қ. Жерұйық. – Алматы: Жалын, 1976. – 184
Базарбаев М. Көрнекті ой- көркем сөз Алматы, 1994ж
Мырзалиев Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. Т.3 – Алматы:
Мырзалиев Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. Т.2. – Алматы:
Мырзалиев Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. Т.1 – Алматы:
Кәрібозұлы Б. Сырлы сөз сипаты. – Алматы: Қазақ университеті,
Қабдолов З. Қадырдың қадыры, кітапта: (алғысөз) Мырзалиев Қ. 3
Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1969. –
Махамбетұлы Серікбай. Табиғат пен таным. Қ.Мырзалиевтің табиғат туралы жырлары
Есімжанов Тұрсынзада. Қадыр туралы сөз. // Қазақ әдебиеті. 1998.
Бөкен Абзал. Дана сөзімен дара ақын. // Егеменді Қазақстан.
Оразханова М.И. Қазақ әдебиетіндегі табиғат лирикасы. Фил. ғыл.канд...
Базарбаев М. Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы. –
Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 1983. –
Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы. – Алматы: Жалын,
Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. – Алматы: Ғылым, 1997.
Сәрсенбаев Н. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары жөнінде. А,
Кәрібозұлы Б. Сырлы сөз шеберліктен туады. // Қазақ тілі
Мақтым Шәбжантайқызы: Әдебиет теориясы - көркемсөз ғылымының айнасы. Көкшетау:
Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. – Алматы: ҚМКӘБ, 1960.
62