мазмұны
Кіріспе 3
1. Тарау. Қазақстан Республикасының Парламенті - заң шығарушы билікті
1.1. Қазақстанда Заң шығару билігінің қалыптасуы мен дамуы 6
1.2. Қазақстан Республикасының Парламентінің құрылу тәртібі және депутаттардың өкілеттігі
1.3. Қазақстан Республикасының Парламенттінің жауапкершілігі
2. Тарау. Қазақстан Республикасының Үкіметі – атқарушы биліктің жоғарғы
2.1. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құрылуы және құрамы 27
2.2. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құзыреті және қызметін ұйымдастыру 29
2.3. Үкіметтің норма шығарушылық қызметі 33
3. Тарау. Қазақстан Республикасындағы Сот билiгi 36
3.1. Қазақстандағы сот билігінің қалыптасуы 36
3.2. Сот билігінің тәуелсіздігі 46
3.3. Қазақстандағы Сот билігінің функциялары 56
Қорытынды 61
Пайдаланған әдебиетТЕР 64
Кіріспе
«Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы», деп басталатын
Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев атап өткендей: «Ең әуелі қолданылып
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, республикада мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол
Қазіргі заманғы басқару жүйесінде мемлекеттер дамуы мен конституциялық идеологияны
Мемлекет және құқық жөніндегі маркстік-лениндік ілім бұл концепцияны «буржуазиялық»,
Билік бөлісу идеясы Аристотель, М. Падуанский, Дж. Локк, Ш.
Дж. Локтың iлiмiнiң едәуiр бөлiгi «билiктi бөлу» концепциясына арналған.
«Егер,— деп жазды Монтескье, заң шығару және атқару билiгi
Кант мемлекеттегi үш басты органды — заң шығарушы (парламент),
Гамильтон штаттардың жаңа федералды одағын сақтап қалу үшiн жаңа
Еліміз егемендік алғаннан кейін Қазақстанның бірқатар заңгер-ғалымдары өздерінің еңбектерінде
Сонымен, С.С. Сартаев: «құқықтық мемлекет қалыптастыруда биліктің үш тармағыда
М.Т. Баймаханов, Л.М. Вайсберг, А.К. Котовтың, пікірінше: «Қазақстан Республикасының
А.А. Тарановтың «Парламент және Қазақстандағы заң шығарушылық билік» атты
Е.К. Нурпеисова, А.К. Котованың ойынша: «мемлекеттік биліктің заң шығарушы,
Мемлекет және құқық теориясындағы мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы
Жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер пайдаланды. Соның қатарында ресей
Дипломдық жұмыс кіріспеден, тиісті параграфтарға бөлінген үш тараудан, қорытындыдан
1. Тарау. Қазақстан Республикасының Парламенті - заң шығарушы билікті
1.1. Қазақстанда Заң шығару билігінің қалыптасуы мен дамуы
Парламент Қазақстан Республикасынын Жоғарғы Кеңес деп аталған «бір буынды»
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң мемлекеттік билікті заң
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы Жоғарғы Кеңесті республиканың бірден-бір
Н.Ә. Назарбаевтың пікірінше, Қазақстан үшін парламенттік республиканың орнықтырылмағанының себебі,
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң шығару қызметін
Парламент, сондай-ақ заң шығару қызметін жүзеге асыратын орган да
Заң шығару қызметімен бірге Парламент, шектеулі көлемде болса да,
Қазақстан Республикасы Конституциясы бірінші рет Парламенттің екі Палаталық (Сенат
Қазақстан Республикасы Парламентінің Палаталарына айрықша өкілеттіктер берілген, олар әз
Қазақстан Республикасы Парламент Палаталары бірлескен отырыстарында мемлекеттің айтарлықтай кең
Жоғарыда көрінгендей, Парламенттің Сенат пен Мәжілістің бірлескен және жеке
Мәжіліс пен Сенат үшін әр түрлі құзыретті белгілей отырып,
Мемлекеттік биліктің жоғары органдарына қатысты халықтың саяси сенімінің бәсендеуі
Мұндай жағдайда Мәжіліс депутаттары өздерінің қабілеттілігін дәлелдеу үшін мемлекет
Бұған мемлекетті, коғамды нығайтқысы, адамдардың өмірін жақсартқысы келетін барлық
1.2. Қазақстан Республикасының Парламентінің құрылу тәртібі және депутаттардың өкілеттігі
Сенат екі тәсілмен қалыптасады: 1) депутаттардын, бір бөлігі, яғни
Азаматтығына кем дегенде бес жыл болған, отыз жасқа толған,
Мәжіліс республиканың әкімшілік-аумактық бөлінісін және шамамен сайлаушылардың сан жағынан
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі осы кағидаға түсініктеме берді. Парламент
Осы ережені бұзу депутаттың өкілеттігін тоқтатуына әкеліп соқтырады. Парламент
Депутаттың өкілеттігі Қазақстан Республикасы Конституииясымен, Президенттің «Қазақстан Республикасының Парламенті
Парламент депутатының өкілеттігі республиканың Орталык сайлау комиссиясы оны Парламент
Парламент депутатының өкілеттігін қолданылу ауқымына карай екі топқа бөлуге
Депутат Парламент сессияларында және ол оның құрамына кіретін органдарының
Депутат Парламенттің және оның Палаталарының үйлестіруші және жұмысшы органдарына
Депутаттардың Парламент сессияларына, оның Палаталарының отырыстарына қатысуы. Депутат Парламент
Депутаттық сұрау салу Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек отырыстарында
Парламент депутаты Премьер-Министрге және Үкімет мүшелеріне, Ұлттық Банктің Төрағасына,
Депутаттық сұрау салу ауызша немесе жазбаша түрде болуы мүмкін
Депутаттар Парламентте бірлесуді ұйымдастыруға құқылы. Олар фракциялар, депутаттық топ,
Фракция — белгіленген заң тәртібімен тіркелген саяси партияны немесе
Депутаттық топ — сайлау округтеріндегі бірлескен қызметінде өздерінің өкілеттігін
Депутаттық бірлестіктер Палата Бюросында тіркелуі тиіс. Кезінде бірде-бір депутаттық
1. Парламент пен Палаталардың отырыстарында талқыланатын мәселелерді қарау тәртібі
2. Парламент немесе оның Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын, не
3. Парламент, оның Палаталары қабылдайтын заңдардың, қаулылардың, басқа да
4. Парламент депутаттарын азаматтардың өтініштерімен, фракциялар, депутаттық топтар қабылдаған
Қазір Қазақстан Республикасы Парламентінде екі, яғни Қазақстан Халық бірлігі
Депутат өз қызметін тәуелсіз жүзеге асырады. Лоббизмді заңды түрде
Қазақстан Республикасының Конституциясы егер сайлаушылар өз депутатына аманат тапсырып,
Депутатты сайлаушылардың кері шақырып ала алмауы, депутат сайлаушылар алдындағы
Депутаттың қызметіне байланысты мәселе бойынша депутат мемлекеттік органдар мен
1.3. Қазақстан Республикасының Парламенттінің жауапкершілігі және оны тарату тәртібі
Халықтың Парламенттегі өкілі ретінде депутат өз тәртібі мен қызметін
депутаттар бір-біріне және Парламент Палаталарынын, комитеттерінің, комиссияларының және басқа
депутаттар өз сөздерінде депутаттардың және басқа адамдардың ар-намысына, қадір-қасиетіне
депутаттар заңсыз және күштеп әрекет етуге шақырмауы тиіс;
депутаттар Парламент Палаталарының, оның үйлестіруші және жұмысшы органдарының қалыпты
депутат шешеннің сөзін бөлмеуі керек;
депутаттың басқа депутаттың карточкасын алып дауыс беруге құқығы жоқ;
депутат зорлық-зомбылық, көз алартушылыққа, қорқыту мен азаптауға жол бермеуі
Өзінің депутаттық қызметін жүзеге асыру барысында және қызметтен тыс
Сонымен қатар, Регламентте мемлекеттік құпиясы бар құжаттарды сақтаудың катаң
Егер депутаттың Парламенттің атынан берілген арнайы өкілеттігі болмаса, ол
Депутаттық әдеп ережесі депутаттың бұқаралық ақпарат құралдарында, баспасөз конференцияларында,
Депутаттық әдеп ережесі бойынша дәлелсіз не тексерілмеген фактілерді әдейі
Депутаттың әдеп ережесін бұзғаны үшін депутатқа мынадай жазалау шаралары
Заң жауапкершіліктің дәстүрлі төрт түрі теориялық түрде негізделеді және
Конституциялық заңнаманы және оны іске асыру практикасын талдау конституциялық
Конституциялық жауапкершілік заңи, саяси және моральдық жауапкершілік нысанында көріне
Парламенттік жауапкершілік пен Парламенттің жауапкершілігін ажырата білу керек, Парламенттік
Сонымен, Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Парламент жауапкершілігінің субъектілері төмендегілер
Алайда, біздін пікірімізше, аталған субъектілер қатарын толық деп санауға
Осындай жағдайдың ерте ме, кеш пе көрінуге тиіс болатын
Сонымен қатар, Конституция Палаталардың мәртебесін дәйекті белгілейді. Палаталар шешім
Парламенттің жауапкершілігі мәселелерін жан-жакты регламенттеудің мемлекеттің, қоғам мен халықтың
Конституция Парламентті мемлекеттік билік тармақтарының біріне жатқызғанымен, Конституцияның өзінің
Қазақстан Республикасының Конституциясын, өзге конституциялық заңнамасын, сондай-ақ Парламенттің қызмет
Саяси жауапкершілік. Қазақстан Республикасының Парламенті заң шығарушылық функцияларды жүзеге
Саяси жауапкершілік туралы мәселе қойылған кезде сөз құқық бұзушылықтар,
Саяси жауапкершілік туралы мәселені анықтау үшін саяси жауапкершілік субъектісі
Қазақстан Республикасы Парламентінің саяси жауапкершілігінің субъектісі төмендегілер болуы мүмкін:
Біздің пікірімізше, жеке депутат саяси жауапкершілік субъектісі болып табылмайды,
Депутат топтарының саяси жауапкершілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясы депутат топтарының
Президентке айып тағу бірнеше сатыдан тұрады. Бірінші саты -
Қазақстан Республикасының Конституциясы, басқа заңнамалық кесімдері Парламент Палаталарының саяси
Парламент Палаталарының саяси жауапкершілігі. Парламент Палаталары тек өздерінің өкілеттіктерін
Парламент Палаталарының әрқайсысы депутаттардың жалпы санының кем дегенде үштен
Бұл тек саяси құқық кана емес, депутаттарға жоғарғы санатты
Парламент Палаталары Төрағаларының саяси жауапкершілігі. Палаталардың төрағалары заң шығарушылық
Парламенттің саяси жауапкершілігі. Парламент халықтың алдында Конституцияға сәйкес заң
Парламенттің саяси жауапкершілігінің негізгі өлшемі оны тарату болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясы көздеген Парламентті таратуға барлық негіздер басым
Нормаларды құқықтық деп мойындау үшін олардың логикалық құрылымының элементтерінің
Парламентті тарату үшін негіз ретінде саяси дағдарыстар мәселесі анағұрлым
Құқықтық жауапкершілік. Қазақстан Республикасының Конституциясы төмендегілерді көздейді: 1) депутаттың;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаты депутаттық иммунитетті пайдаланады. Иммунитеттің аса
Конституция қылмыстық заң болмағанымен, онда депутатты қандай қылмыс жасағаны
Конституцияда заңи жауапкершіліктің басқа түрлері де көзделген. Олардың негіздерін
Депутат бірінші топка жататын әрекеттерді жасағаны үшін депутатқа парламенттік
Парламент Палаталары төрағаларының құқықтық жауапкершілігі Қазақстан Республикасының Конституциясында, сондай-ақ
Парламенттің құқықтық жауапкершілігі. Жалпы Парламенттің құқықтық жауапкершілігі туралы айтуға
Сонымен қатар, еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев биліктің заңшығарушы тармағының
Бұл мемлекеттік билік жүйесін орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің
Қазақстан Республикасының Парламенті әлі жас. Ол ұлттық заң шығару
2. Тарау. Қазақстан Республикасының Үкіметі – атқарушы биліктің жоғарғы
2.1. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құрылуы және құрамы
Қазақстан Республикасының Үкіметі атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдардың
Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігінің жоғары органы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік биліктің бір тармағы болып табылады
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Үкімет мемлекеттің аткарушы билігінің жоғары
Үкімет атқарушы биліктің бірыңғай жүйесіне кіретін мининистрліктердің, мемлекеттік комитеттер
Үкімет қызметінің құқықтық негізі Конституция, заңдар, Қазақстан Республикасы Президентінің
Конституцияда көзделген тәртіппен Үкіметті Президент кұрады. Жоғарыда айтылғандай, Премьер-Министрге
Еліміздің тарихында, 1991 жыллан бері Қазакстан Республикасында бірнеше Үкімет
Республика Үкіметі Президенттің өкілеттік мерзімі шегінде жұмыс істейді және
Үкімет және онын кез келген мүшесі егер өзіне жүктелген
Парламент Үкіметке сенімсіздік вотумын тек Конституцияда көзделген жағдайларда білдіреді:
1) егер Үкімет Бағдарламасын Парламент екінші мәрте кайтарса; (53-баптың
2) егер Парламент Үкімет енгізген заң жобасын қабылдамай тастаса
Премьер-Министр тағайындалғаннан кейінгі бір айдың ішінде Үкімет қызметінің бағдарламасы
Егер Парламент Үкіметтің жаңа Бағдарламасын қабылдамай тастаса Премьер-Министр екі
Конституция Үкімет құрамында болуға қатысты шектеуді көздейді. Республика Үкіметі
өкілді органның депутаттары болуға;
окытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерден басқа ақылы қызметтер
кәсіпкерлікпен шұғылдануға;
коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кіруге
2.2. Қазақстан Республикасының Үкіметінің құзыреті және қызметін ұйымдастыру
Атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Үкіметке Қазақстан Республикасы Конституциясымен
Экономика саласында:
Үкімет мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі бағыттарын, оны жузеге асырудың
экономикалық бағдарламаларды, республикалық бюджетті әзірлейді және оның орындалуы туралы
республиканың қаржы жүйесін әзірлеп, оны нығайту жөніндегі шараларды жүзеге
валюталық, қаржылық және материалдық ресурстарды құру және пайдалану кезінде
құрылымдық және инвестициялық саясатты жүзеге асырады;
бағаның құрылуы жөніндегі мемлекеттік саясатты әзірлеп, жүргізеді, мемлекетпен реттелуші
мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады, онын корғалуын қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік салада:
Үкімет мемлекеттік саясаттың, мемлекеттік бағдарламанын негізгі бағыттарын әзірлейді;
еңбекке ақы төлеудің жүйесі мен шартын, азаматтардың әлеуметтік қорғалуын,
аймақтарды әлеуметтік дамыту мәселелерін шешуді қамтамасыз етеді;
жастар, дене мәдениеті мен спорт, туризм, әлеуметтік әріптестік проблемаларын
Ғылым, техника, білім мен мәдениет саласында Үкімет ғылыми-техникалык даму
Әкімшілік-саяси басқару саласында Үкімет консультативті-кеңесші органдарды кұрып, таратады, Үкіметтің
Заңдылык пен құқық тәртібін нығайту саласында Үкімет құкықтық реформанын
Сыртқы саясат саласында Үкімет келіссөз жүргізіп, Үкіметаралық келісімдерге қол
Үкіметке Премьер-Министр басшылық етеді, оның өкілеттігі Республика Конституциясымен және
Үкіметтің жұмысын ұйымдастырады және өзінін орынбасарлары мен Үкімет мүшелері
Республика Президентіне Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы, Үкіметтің құрамына
Президентке республиканың мемлекеттік бюджетімен қаржыландырылатын барлық органдардың қызметкерлерін қаржыландырып,
Президентке Үкімет қызметінің негізгі бағыттары және оның барлық ең
Премьер-Министр оған заң жүктеген және Үкімет қызметін ұйымдастыруға және
«Қазақстан Республикасынын Үкіметі туралы» конституциялық Заңға сәйкес, Премьер-Министр орынбасарларының
Үкімет құрамына кірмейтін тиісті министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, орталық атқарушы
мемлекеттік басқарудың үйлестірілетін салаларының жай-күйіне жауап береді, оларда заңдардың,
Премьер-Министрдің және Үкіметтің қарауына Үкімет құрамына кірмейтін тиісті орталық
Премьер-Министрдің орынбасарлары Премьер-Министрдің тапсырмасы бойынша басқа да қызметтер атқарады.
Министрлер, мемлекеттік комитеттердің төрағалары Үкімет мүшелері болып табылады. Олар
Республиканың Премьер-Министрінің жанынан Үкіметтің тұрақты жұмыс істейтін органы ретінде
Үкімет отырысы айына кем дегенде бір рет өткізіледі. Отырысты
Үкімет пен Премьер-Министрдің қызметін ақпараттық-талдау, құқықтық, ұйымдық және материалдық-техникалық
Үкіметтің құзыретіндегі мәселелер бойынша ұсыныстар әзірлеу үшін Үкімет жанынан
Қазақстан Республикасынын Үкіметі өз қызметінде біртұтастық принципін, мемлекеттік билікті
2.3. Үкіметтің норма шығарушылық қызметі
Қазақстан Республикасы Үкіметі, біріншіден, Парламент пен Президент жүзеге асыратын
Үкіметтің зан шығарушылық бастамашылық құқығы болады. Ол өз құзыретіне
Қазақстан Республикасы Үкіметіне заң шығару бастамасы құқығының берілуі жөніндегі
Заң шығарушылық бастама құқығын жүзеге асыру мақсатында Үкімет заң
1996 жылғы 22 ақпанда Үкімет бекіткен Қазақстан Республикасы Үкіметі
Заң жобаларының сапалык жоғары деңгейде болуы үшін қажетті жағдайда
Үкімет пен Парламентке енгізілген заң жобалары міндетті түрде Үкіметтің
Үкімет заң шығару бастамасын жеке жүзеге асырып кана коймайды.
Үкімет сонымен бірге, Президент актілерінің жобаларын әзірлей алады. Әңгіме,
Сонымен қатар, еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев атқарушы билік реформасын
мемлекеттік басқару жүйесін реттеу мен оның тиімділігін арттыруға бағытталған
3. Тарау. Қазақстан Республикасындағы Сот билiгi
3.1. Қазақстандағы сот билігінің қалыптасуы
Қазақстан Республикасында сот билігі мемлекеттік билік тармақтарының бірі болып
Әділ сотты сот тек республиканың атынан, қандай да бір
Қазақстан Республикасының Президенті 2000 жылғы 1 қыркүйекте «Қазақстан Республикасының
Президентке облыстық және ондайларға теңестірілген соттардың төрағаларын тағайындау бойынша
Мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде сот билігінде біртұтас мемлекет
1) оның қызметі мемлекеттің бүкіл кеңістігінде әрекет ететін Қазақстан
2) оның қызметі елдін бүкіл аумағына таралады;
3) сот органдарының шешімдері тек олардың құзыреті шеңберінде қабылдануға
4) сот органдарының шешімдері мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, азаматтар,
5) сот органдары заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға жәрдемдеседі.
Биліктің ерекше тармағы ретінде сот билігінде белгілі бір өзіндік
Сот билігінің маңызды өзіндік белгісі оның айртықшылығы болып табылады.
Әділ сот - мемлекет қызметінің ерекше саласы, мұнда мемлекеттік
Құқықтық заңдар (жарғылар) кез келген адамның, әрбір шенеуніктің немесе
Сондықтан да сонау 1998 жылы-ақ, қоғамды кеңінен демократияландыру бағдарламасын
Әділ сот жүйесін реформалау - заң шығару, ұйымдық және
Сот реформасы анағүрлым ауқымды контексте құқықтық реформаның құрамдас бөлігі
Біздің ойымызша, сот-құқықтық реформаны жүзеге асыру:
- соттар мен сотта іс қарауда істердің соттау құзырын
- құзыреттегі, істердің тергеу құзырындағы, құқық
- іс жүргізу және құқық
- сот процесіндегі қорғаушы мен прокурордың рөлін қайта қарауға
Қысқасы, барлық жұмыс мемлекеттің заңтану жүйесіндегі соттардың рөлін арттыруға
Осыған байланысты шет елдердің тәжірибелерін зерделеу теріс болмас еді.
Герман соттары тәжірибесін талдау мынаны көрсетті, сот тәуелсіздігінің әрекеттегі
Баспасөз беттерінде солардың атына айтылған сын кебіне әділ сын.
Тәуелсіз әділ сотты жүзеге асыру үшін бұрыннан белгілісі, ең
Бұл жерде мынаны ескеру қажет, біздің мемлекеттігіміздің қазіргі даму
Жоғарғы Сотқа түсетін азаматтардың арыздарының дені-жергілікті соттардың жұмыстары туралы
Егер әлемдік тәжірибеге жүгінетін болсақ, әдетте дербес орган ретінде,
Роман құқығы жүйесіндегі елдерде сот билігіне Есеп палаталары мен
Көптеген мемлекеттерде сот жүйесінің бастауыш буыны бітістіруші соттар болып
Бұдан басқа, кейбір елдерде сот міндеттерін қоғамдық бастама негізінде
Құқықтық реформаның Бірінші кезеңінде республикада билер сотын жаңғырту қызу
а) халықтың сауатын және өзін-өзі басқару институтының құқықтық
б) қазақ әділ сотының ұлттық ерекшеліктері мен дәстүрлерін есепке
в) жекелеген ұлыстық топтардың оқшаулығы, ортақ менталитет, діни және
г) мемлекеттің азаматтар арасындағы қатынастарға құқықтық ықпал ету өрісін
д) билер сотының шешімдерін орындауды мәжбүрлеп орындату күшімен емес,
Аталған институт Қазақстан үшін дәстүрлі және ол революцияға дейін
Билер сотын құру бітістіру соттарының тәжірибесі бойынша, бір жағынан
Біздің ойымызша, тарихи шындық контексінде, билер сотының жақтастарының да,
Бұл ретте Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституция нормаларына сүйену керек.
Жеңіл-желпі қылмыстар туралы қылмыстық істерді қарауға мамандандырылатын кәсіби учаскелік
Республика заңдары арқылы Қазақстанда мамандандырылған (арнайы) соттар құру мүмкіндігі
Баспасөзде, сондай-ақ Қазақстанда салықтық соттарды кезең бойынша құру қажеттілігі
Экономикалық дауларды қарау үшін шаруашылық экономикалық соттар құруға қатысты
а) даулардың нақты санатын терең зерделеу;
б) осындай істер бойынша сот практикасын талдау;
в) заңдар мен заңға сәйкес актілердің қайда кіретіні жөнінде
г) осы санаттағы істерді қарау бойынша судьялардың теориялық білімдері
д) тиісті салада заңдарды бұзуға жол бермеу жөнінде сот
Сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз ететін шарттардың бірі ретінде округтік
Республикада округтік сот жүйесін құрудың жақтастары бір мезгілде соларды
Округтік соттарды құру мүмкіндігі, Президенттің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы
Республиканың 1998 жылғы істерді жүргізу заңдары арқылы сот қаулыларына
1998 жылдың 8 қазанынан алқалы сот (суд присяжных) институтын
Қазіргі кезде соттар мен сотта іс жүргізу туралы заңдарға
Еліміздің сот жүйесінде қалыптасқан жағдайлардың талдау барысы, сот реформалауынын,
Бұдан басқа, Әділет министрлігі жүзеге асырып келген судьяларға үміткерлер
Аталмыш салада қалыптасқан жағдай, сондай-ақ кәсіпкерліктің қарқынды дамуы, азаматтардың
Осыған байланысты 2000 жылдың қыркүйек айында еліміздің Президенті «Қазақстан
Экономикалық соттар тек сот шешімдерінің сапасын жақсарту үшін ғана
Республика сот жүйесіндегі тағы бір тарихи оқиға 2000 жылы
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесін Қазақстан Республикасының Конституциясына және «Қазақстан
Біздің сот жүйемізде мамандандырылған әскери соттарды сақтау олардың қажеттілігімен
Егер 1995 жылғы «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың
Заң арқылы сот қарауының ауқымдары кеңейтілді, мұндай шара сот
Сот құрылысы мен сот ісін жүргізу даму үстінде. Шаруашылық
К. Халықовтың пікірі бойынша, «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен
а) азаматтардың, мемлекеттік және өзге де ұйымдардың құқықтары мен
б) шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы олардың заңды құқықтары мен
в) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қозғайтын жағдайларда мемлекеттік,
г) қылмыстық істер және қажет болған жағдайларда қылмыс жасауда
д) өзінің құзыретіне берілген тәртіптік теріс қылықтар және қажет
Судья лауазымына тағайындау рәсімнің ашықтығы мен жариялылығын қамтамасыз ету
Осы айтылғандармен, әділ сот саласындағы барлық мәселелер шешілді десек
2030 жылға дейінгі Қазақстан дамуының стратегиясына сәйкес құқықтық реформаны
Қазақстан Республикасы судьяларының III съезінде сөз сөйлеген мемлекет басшысы:
Бүгінгі күннің міндеті - соңғы жылдардағы сот реформасының жетістіктерін
3.2. Сот билігінің тәуелсіздігі
Білікті бөлісу қағидаты құқықтық мемлекет құрудың аса маңызды негізі
Орталық Еуропа елдері мен бұрынғы КСРО-ның конституциялық саясаты үшін
Тәуелсіздік жылдары еліміздің сот жүйесінде терең және сапалы өзгерістер
«Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Қазақстан
«Қоғамдағы бірде-бір лауазымды адам судья сияқты құрмет пен мәртебеге
Соттардың заңға қалай бағынатындарына қарамастан, оны ешкім бақыламайды. Соттардың
Баспасөзде кейде судьялардың салақтығынан туындайтын істерді қарау кезіндегі әуре-сарсаң
Судьялар корпусын жаңалау дәрежесіне қарай сот этикасы өткір мәселеге
Сот этикасын бұзу қоғамның әділ сот жүйесіне деген сенімін
Тәуелсіздік - судьялардың артықшылығы емес, ал оның қоғам мен
Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының 2000 жылғы 10 қаңтардағы
1) қолданыстағы заңнамаға соттар мен судьялардың мәртебесі
2) БҰҰ түсініктемелерінде және заңгерлердің халықаралық қауымдастығының нормативтерінде белгіленген
- судьялар жеке және материалдық тұрғыда тәуелсіз болулары тиіс;
- судьялар атқару билігінің бақылауынан дербес және ұжымдық тәуелсіздікті
- тәртіптік шаралар қолдану және судьяларды қызметінен босату жөніндегі
- атқару билігі судьялар қызметін бақыламауы тиіс;
- сот рәсімдерінің ережелері судьялардың қатысуымен немесе толығымен судьялар
- соттарды басқарудағы жауапкершілік судьялардың міндетіне жатуы тиіс.
2000 жылы 1 қыркүйекте «Қазақстан Республикасының сот жүйесінің тәуелсіздігін
Президентінің Жарлығы қабылданғанға дейін соттар шын мәнінде атқару билігіне
Сол кездегі жарияланымдарда атқару билігі ретіндегі Әділет министрлігі сынға
Атқару, заң шығару билік тармақтарынан тәуелсіз сот билігінің дербес
Дербестік пен тәуелсіздік егіз ұғымдар емес, өйткені дербестік -
«Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларынын, мәртебесі туралы» жаңа
1) заңда көзделген әділ сотты жузеге асыру рәсімімен;
2) сот төрелігін атқару бойынша судьяның қызметіне араласқаны үшін,
3) судьяға ешкімнің тиіспеушілігі;
4) Конституциямен және осы Конституциялық заңмен белгіленген сайлану, қызметке
5) судьялардың мәртебесіне сәйкес мемлекет есебінен материалдық қаражат беру
Судья тәуелсіздігінің қосымша кепілдігі есебінде осы баптың 2-тармағын атауға
Судьялар тәуелсіздігін қамтамасыз етуге, республикадағы биліктің сот тармағының ерекшелігіне
Дербес, тәуелсіз мекеме болып табылатын, республиканың жетекші заңгерлерінен түзілетін
1) біліктілік емтихандарын қабылдайды, сынақ жүргізеді және баламалы үміткерлер
2) аудандық (қалалық) соттардың төрағалары мен судьяларын қызметтен
3) аудандық (қалалық) және соған теңестірілген соттардың төрағалары мен
кепілдемелер (ұсыныстар) шығарады.
Қазақстан Республикасының Әділет біліктілік алқасы жылына кемі екі рет
Әйтсе де, Қазақстан Республикасы Конституциясының 82-бабының 4-бөлігі бойынша Әділет
Жаңа Заң бойынша (36-бап) Әділет біліктілік алқасы дербес, тәуелсіз
Әділет біліктілік алқасының мәртебесі, құрылу тәртібі мен жұмысын
Сот билігін атқару билігінен бөлу туралы пікірсайысты таразылай келіп,
Алдын ала тізімдер жойылды, барлық бос орындарға ашық конкурстың
Сонымен, атқару билігінің сот билігі қызметін ұйымдастыру жөніндегі бұрынғы
Қазақстан Республикасында сот билігін ұйымдастыруға, сөз жоқ, мемлекетті басқарудың
Судьялар қоғамдастығының ортақ мүдделерін іске асыру және қорғау мақсаттарында
Тағы бір жаңа бастама - судьялардың алдын ала тағылымдамадан
Қазақстан Республикасы КІЖК-нің 177-бабының 2-бөлігіне сәйкес, қылмыстық істі қозғаудың
Судьяның біліксіздігі - оны отставкаға кетіру үшін жеткілікті негіз
Сондықтан, Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының Пленумы өзінің 1998 жылғы
Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының соттары мен судьяларының мәртебесі
Судьяны қызметтен босату барлық жағдайларда да жария түрде, заң
Осы ереже 2000 жылғы 25 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының сот
Сот иммунитетін күшейтудің көрнекі көрсеткіші ағылшын судьяларының бірі Лорд
Ендеше, осы қызметтерді ұйымдық жағынан қамтамасыз етуді дербес, атқару
Сонымен, тәуелсіз сот билігі – демократиялық қоғамның ажырамас бөлігі.
Соттардың мемлекеттік биліктің өз алдына бөлек тармағы ретінде қалыптасуын
3.3. Қазақстандағы Сот билігінің функциялары
Қазақстан Республикасындағы сот билігінің құқықтық негіздері Конституцияда бекітілген маңызды
Қазақстандағы сот билігі заң шығарушы және атқарушы билік тармактарын
Соттар, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қандай
Заң шығару және атқарушы биліктің норма шығарушылық қызметін тежеу
Конституция қорғайтын, демек сот органдары қызметінің саласына жататын мемлекеттің
Біріншіден, соттар мемлекет қызметінің қоғамдық, татулық пен саяси тұрақтылық
Екіншіден, соттар Республиканың егемендігін қорғауға тиіс. Ішкі және сыртқы
Үшіншіден, мемлекетгік органдарда саяси партиялар ұйымдарын құруға жол берілмейді.
Төртіншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік меншік пен жеке меншік
Мемлекеттік қызметкерлердің заңсыз әрекеттері сатып алу-сату шарттарын бұзуға негіз
Бесіншіден, Конституцияда мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және
Алтыншыдан, Конституция белгілеген Республиканың біртұтастығы, президенттік басқару нысаны өзгертіле
Сонымен, Қазақстан Республикасының Конституциясы жекелеген мемлекеттік органдар мен қоғамдық
Сот билігінің маңызды, тіпті басты функциясы әділ сотты жүзеге
Кейбір зерттеушілер сот билігінің азаматтардың Конституциялық және өзге салалық
Бұл функция алдыңғы функцияның заңды жалғасы болып табылады. Азаматтардың
Конституциялық Кеңес Казак КСР Кодексінің жауапкершілікке тартылатын тұлғаның істі
Сонымен, сот билігі мемлееттік биліктің бөліну теориясының тармақтарының маңызды
Қорытынды
Сонымен, жұмысымды қорытындылай келе, президенттік басқару нысанының ауқымында мемлекет
Біздің мемлекеттіміз биліктің заңнамалық, атқарушылық және сот тармақтарынын ара
Өткен уақыттың ішінде бізде үкіметтік немесе парламенттік дағдарыстардың туындамағанын
Қазақстанның біртұтас халқы мемлекеттік биліктің қайнар көзі болып табылатыны
Осы заманғы әлемдік іс-тәжірибеде билік қатынастарын орнықтырудың жаңа үлгісінің
Қолданыстағы Конституцияда Шарль Луи Монтескьенің билікті ажырату, әрі бұл
Әртүрлі алыпқашпа пайымдауларға қарамастан, мемлекеттік басқаруды айқын жүйелеуге мүмкіндік
Барлық билік тармақтары сиякты жоғары өкілді орган да өзінің
Заңнамалық ресімдердің көпсатылылығы және қатаң шектеулі жүйесі жұмыс сапасын
1998 жылдың күзінде Парламент қабылдаған Конституцияға енгізілген өзгертулер мен
Парламенттің заңнамалык құзыретінің аясын айқын белгілеу заңнамалык биліктің неғұрлым
Сонымен қазіргі жағдайдағы Қазақстан Республикасы үшін ең тиімді билік
Пайдаланған әдебиеттерге сілтемелер:
«ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ САЯСИ ЖЕДЕЛ ЖАҢАРУ ЖОЛЫНДА» ҚР
Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. Алматы, 2002,
Мұхамедов М., Сатершинов Б., Сырымбетұлы Б. Саяси-құқықтық ілімдер тарихы.
Монтескье Ш. О духе законов. В кн.: Право быть
Кант И. Сочинения в шести томах. М., 1963 -
Мишин А.А. Принцип разделения властей в конституционном механизме США.
Сартаев С.С. Об учреждении поста Президента Казахской ССР и
Баймаханов М.Т, Вайсберг Л.М., Котов А.К. Становление суверенитета Республики
Таранов А.А. «Парламент и законодательная власть Казахстана». Алматы. 1995.
Нурпеисов Е.К, Котов А.К. Государство Казахстан от ханской власти
Қазақстан Республикасының жаңа Заңдары.//Құраст. Ф.Т. Бейсенбина.-Алматы, 1992. 7 бет.
Казахстан: этапы государственности. Конституционные акты. — Алматы: Жеті-Жарғы 1997
Назарбаев Н. Доклад на П сессии Ассамблеи народов Казахстана.
Зиманов С. Конституция и Парламент Республики Казахстан. Алматы. 1996.
Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. Алматы, 2002
Махачев Г. Необходимость и условия формирования парламентаризма. «Право и
Сапарғалиев Ғ. Конституциялық құқық. Алматы. Жеті Жарғы. 2004 жыл.
Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. Алматы, 2002
Қазақстан Республикасы Конституииялык Кеңесінің қаулысы. Алматы, 1997.
Қазақстан Республикасы Конституциясы. Түсініктеме. Алматы: «Жеті жарғы», 1999. 247-бет.
«Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық
«Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық
Қазақстан Республикасының Парламентінің Регламенті. Алматы, 1998.
Сапарғалиев Ғ. Конституциялық құқық. Алматы. Жеті Жарғы. 2004 жыл.
Сәтбаев Д. Биліктің құпия тұтқалары. Мысль, 1996, №6, ЗЗ-б.
Сапарғалиев Ғ. Конституциялық құқық. Алматы. Жеті Жарғы. 2004 жыл.
«Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық
Круглый стол: Проблемы правовой ответственности государственных органов и служащих.
«ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ САЯСИ ЖЕДЕЛ ЖАҢАРУ ЖОЛЫНДА» ҚР
Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. Алматы, 2002
Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. Алматы, 2002,
«ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ САЯСИ ЖЕДЕЛ ЖАҢАРУ ЖОЛЫНДА» ҚР
Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл. Алматы, 2002
Назарбаев Н. Казахстанская правда, 1998.1 қазан.
Алиев М. Деятельность суда биев и казиев в Казахстане.
Валиханов Ч. Собр. соч. Алма-Ата. 1985. 87, 93 бет.
Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в Республике Казахстан. Автореф.
Касимов А. Роль уголовно-процессуального законодательства в укреплении независимости и
Минюст становится средоточием правовой политики государства. Интервью с Министром
Каженов А. Защита собственности дело государственное. //Вестник Министерства юстиции.
Шайкенов Н.А. Строительство правового государства и развитие демократических процессов
Соединенные Штаты Америки: Конституция и законодательные акты. М., 1993.
Мәми Қ. Қазақстандағы сот билігінің қалыптасуы. «Заң» журналы, 2003.
Ашипов З. Важный орган военного правосудия.//Вестник Министерства юстиции. 1996
Халиков К. Судебная власть на переходном этапе развития государства
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасы судьяларының III съезінде сөйлеген сөзі.
Серджио Бартоле. Организация судебной власти в Центральной и Восточной
Зиманов С. Независимость судьи - фундаментальный принцип правосудия. //В
Радченко В. Судебную власть - в центр правовой реформы
Нарикбаев С. Суды не армия, но должны шагать тоже
Ким. Ю.А. О состоянии конституциониой законности в Республике. Алматы,
Қазақстан Республикасы Конституциясының 82-бабы.
Ведомости Верховного Совета РК. 1995. № 23. Ст. 147.
Мәми Қ. Сот билігінің тәуелсіздігі. «Заң» журналы, 2003. №6,
«Қазақстан Республикасының сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы»
Серджио Бартоле. Организация судебной власти в Центральной и Восточной
Терехин В. Судебная власть должна быть сильной и авторитетной
ҚР ҚІЖК б.б. 4, 5, 6, 7, 8, 9.
Апарова Т.В. Статус судей в Великобритании.//Журнал Российского права. 1999.
Уолкер Р. Английская судебная система. М., 1980. 263 бет.
Чернявский В. Судебный департамент - исполнительный орган судебной власти.
Сравнительное Конституционнос право. М., 1996, 347-бет.
Вестник Конституционного Совета Республики Казахстан. Выпуск № 2. Алматы,
Пайдаланған әдебиеттер:
Ағдарбеков Т.А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2003.
Алиев М. Деятельность суда биев и казиев в Казахстане.
Ашитов З.О., Б.З. Ашимов. Қазақстан Республикасының құқық негіздері. Алматы,
Баққұлов С.Д. Құқық негіздері. Алматы. 2004.
Баймаханов М.Т., Л.М. Вайсберг, А.К. Котов. Становление суверенитета Республики
Барнашев А.М. Теория разделения властей: становление, развитие, применение. Томск.
Бельский К.С. Разделение властей и ответственность в государственном управлений.
Тусупов Е. Концепция разделения властей Ш. Монтескье. «Право и
Мишин А.А. Принцип разделения властей в конституционном механизме США.
Зиманов С. Конституция и Парламент Республики Казахстан. Алматы. 1996.
Мұхамедов М., Сатершинов Б., Сырымбетұлы Б. Саяси-құқықтық ілімдер тарихы.
Монтескье Ш. О духе законов. В кн.: Право быть
Кант И. Сочинения в шести томах. М., 1963 -
Мишин А.А. Принцип разделения властей в конституционном механизме США.
Таранов А.А. «Парламент и законодательная власть Казахстана». Алматы. 1995.
Нурпеисов Е.К., Котов А.К. Государство Казахстан от ханской власти
Махачев Г. Необходимость и условия формирования парламентаризма. «Право и
Сапарғалиев Ғ. Конституциялық құқық. Алматы. Жеті Жарғы. 2004 жыл.
Сәтбаев Д. Биліктің құпия тұтқалары. Мысль, 1996, №6.
Круглый стол: Проблемы правовой ответственности государственных органов и служащих.
Валиханов Ч. Собр. соч. Алма-Ата. 1985.
Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в Республике Казахстан. Автореф.
Касимов А. Роль уголовно-процессуального законодательства в укреплении независимости и
Каженов А. Защита собственности дело государственное. //Вестник Министерства юстиции.
Шайкенов Н.А. Судебная реформа - важнейшая общегосударственная задача //Вестник
Бусурманов Ж. Судебная система и защита прав человека //Вестник
Соединенные Штаты Америки: Конституция и законодательные акты. М., 1993.
Мәми Қ. Қазақстандағы сот билігінің қалыптасуы. «Заң» журналы, 2003.
Ашипов З. Важный орган военного правосудия.//Вестник Министерства юстиции. 1996
Халиков К. Судебная власть на переходном этапе развития государства
Серджио Бартоле. Организация судебной власти в Центральной и Восточной
Радченко В. Судебную власть - в центр правовой реформы
Мәми Қ. Сот билігінің тәуелсіздігі. «Заң» журналы, 2003. №6.
Терехин В. Судебная власть должна быть сильной и авторитетной
Апарова Т.В. Статус судей в Великобритании.//Журнал Российского права. 1999.
Уолкер Р. Английская судебная система. М., 1980.
Чернявский В. Судебный департамент - исполнительный орган судебной власти.
Энтин Л.М. Разделение властей: опыт современных государств. М., 1995.
Чиркин В.Е. Основы государственной власти. – М.: Юристъ, 1996.
Сравнительное Конституционнос право. М., 1996.
3