БЕЙІМБЕТ МАЙЛИН
(1894-1938)
Жиырмасыншы ғасырдағы қазақ әдебиетінің іргелі жанрларын
Өмірбаяны. Болашақ қаламгер 1894 жылы бұрынғы
Алғашында ауыл молдасынан оқып, қара таныған
Бұрынғыдай байың, жарлың шашылма!
Бірлікпенен жұмыс атқар, басыл да!
Азын-аулақ миың болса басыңда,
Партия, штат, дау - шарыңды қой,
Үлкен суреткер артына тамаша туындыларын қалдырды.
Өлеңдері мен поэмалары. Бейімбет Майлин, қазақ
Бейімбеттің қазақ поэзиясындағы орны, үлесі ала
Бейімбет сол замандағы қазақ ауылының тұрмысын,
Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі.
Сенің зарың — зарлайтыным өмірде,
Сенің арың — арлайтыным өмірде.
Сен жыласаң — көзден жасым тамшылар,
Сен қуансаң — қайғы, шерім аршылар.
"Кедейге" деген бұл өлең оның кедей
Ал "Ұлы күн" өлеңінде жоғарыдағы ойын
Жырлағаным — кедейдің жыры,
Сырлағаным — кедейдің сыры.
Сырым да бір, жырым да бір,
Мен-дағы сол кедейдің бірі.
Көріп отырғанымыздай, ақын дала тіршілігіне, қыр
Ақын төңкеріске дейінгі де, төңкерістен кейінгі
Бейімбеттің кедейлерге іш тартуы мен жақындығы
Ай, мұқтаждық, кесел болып тұрдың ғой!
Талапкерге қарсы тұзақ құрдың ғой!
Қолды созып, бойды жазып жүргізбей,
Ауруы жоқ бір мүгедек қылдың ғой,
Медресе-Ғалиядағы шығьш тұратын қолжазба журнал— "Садақта"
Барлық қазақ иемденіп жұмақты,
Басқаларға орын қылмай жүрмесін,- дейді ақын.
Бейімбеттің ақындығының алғашқы қадамынан осылайша басталған
Мырқымбай бейнесі. Ақын өз талантының осы
Жазушы бұрын табан астында жаншылған қараңғы
Мырқымбай! Мырқымбай! Мырқымбай!..
Бай, бай, бай, бай!
Жарым ес-ай!
Құның ба еді
Бір шолақ тай! — дейді. Ал
Әке-ау, мұның не? Ауылнай құдай ма
Реалист жазушы шындық шеңберінен шығып отырған
Ал әкесі баласының әлгіндей қылығына күйіп-піседі:
Бар, шақырып кел!
Сары атты бар!
Қол қусырып, аяғына жығылсаң,
Ашуын тастадым дер! — дейді. Бірақ
— Бара алмаймын.
Оған пенде бола алмаймын!
Тентіретіп жіберсең де,
Бұл тіліңді ала алмаймын! — деп,
Бейімбеттің әр кезде Мырқымбайға арналған жиырма
Әкесі болса, әйтеуір, атқамінерлердің ашуына тап
Боқтауын да есітті, Шауып алудан тайынбас,
Дүниені асты-үстіне келтіріп, "жаңа қоғам" құрамыз
Ауылда болып жатқан өзгерістер Мырқымбайды айналып
Мынандай қызық штрихқа назар аударайықшы. Еңбекті
Айт!.. Боразда!.. Бауыздалғыр көк шолақ.
Өй! Мырқымбай... Жүгендемей, ноқталап...
Өк!.. өк.. өк.. ек!.. Арам қатқыр
Әй, құдай-ай, көрсеттің-ау көрімді!..
Бүгін үйде жататұғын екенмін,
Мырқымбай мен жіберіп-ақ келінді! — дейді
Алайда ауылды үйіріп, өз арнасына тартып
Майлаусыз сықырлаған ағаш арба,
Көк шолақ мықшыңдайды тартып зорға.
Шаңырағын таңып алып жүк үстіне,
Мырқымбай көсемсініп барады алда.
Өмірден өз орнын тауьш, тұрмыс-тіршілігі оңданып,
Жидың білем қоңыңды,
Көрдің бе енді жолыңды;
Ілгері көшке жетейік,
Бер, Мырқымбай, қолыңды! — деп көңілді
Мұнда ақынның тап болған бейтаныс өмір
Поэмалары дегенде, қаламгердің өзі ат қойып,
"Маржан"' "Зайкүл", "Қашқан келіншек" пен әлеуметтік
"Рәзия қыз" поэмасында бай қызы (Рәзия)
Қалған поэмалары ішінде "Хан күйеуі" шытырман
Бейімбетте қара өлең бастаған қазақ өлеңінің
Айталық, ұжымдық шаруашылықтың, әйтеуір, "босқа өлтірмейтін",
Бәрін айт та, бірін айт,
Коллективтің жырын айт, — деп қуақы
— Мырқымбай, Мырқымбай, Мырқымбай!
Бай, бай, бай, ит-ай!
Күйдіріп-ақ болдың-ау!
Әй, құдай-ай!
Жынды бала бергенше,
Мұның жүзін көргенше,
Қу бас болған көп артық қой,
Құр күйікпен өлгенше, — деп, қара
Бейімбет қазақ поэзиясына ой мен сезімді
"Ыбыраймыз, Ыбыраймында":
Кеше:
- Уа, кімсіз? ,
- Ыбыраймыз.
- Жаймысыз?
- Жаймыз.
- Уа, қайдан келесіз?
- Сайлаудан келеміз.
- Елге ойран сап,
- Ойнаудан келеміз.
Кеше: сұрақ қоюшы ізет-құрметпен: "Уа, кімсіз?"
Ал бүгінгі сөйлесудің әуені мүлде керісінше.
Бүгін:
- Уа, кімсің?
- Ыбыраймын.
- Жаймысың?
- Жаймын.
- Қайдан келесің?
- Соттан келемін.
- Соттан емес-ау,
- Оттан келемін...
Бүгін кешегіндей мүләйім үнмен: "Кімсіз?", "Жаймысыз?",
Қазақ әдебиетіне Бейімбет енгізген бұл өлең-диалог
Қорыта келгенде, Б. Майлин поэзиясын Қазақ
Дәуірдің көркем шежіресі
Б. Майлин, өзімен замандас Қазақ қаламгерлерінің
Поэзиясы сияқты, Майлин прозасы да, өзі
Б. Майлин әңгімелерінде ауыл адамдарының жаңа
Ал "Ұлбосын" атты әңгімесінде автор ауылдағы
Ауылдың әккі қулары ойлап тапқан пәлекет
Жазушы жеке адамдар өмірінің күнделікті қарым-қатынас
Б. Майлиннің бірсыпыра шығармасында топас белсенділердің
Жазушының "Арыстанбайдың Мұқышы" деген әңгімесінде сондай
"Төртбақ, теке көз, шалбар бет қараны
— Жақсы келдің, шырағым, сені көруге
— Кеңес үкіметінің жұмысына қасық қаным
Онда да түсіне алмай томырықтық істесең:
— Арыстанбайдың Мұқышы дейтін белсенді кедейің
Осының бәрін жаудырса, "Мұқыш осы екен
Ал "төртбақ, теке көз, шалбар бет
"Шұғаның белгісі" хиқаяты. Өзінің проза жанрындағы
Осы қысқа қайырымды оқиға сүйіскен жастар
Хиқаят күзгі табиғаттың әсем суретінен басталады:
Әрі қарай "біз" дегеннің бірі —
"Жел артымыздан еді" деген де алдағы
Ал әншейін ғана: "Пішініне қарағанда, бір
Жазушының әңгімені Шұға жайына көшіруі мен
- Мынау аттан түсіп жатқан кім?—деді
- Артыма жалт қарасам, екі жігіт
- Әбдірахман ғой, — дедім.
- Әбдірахманың кім?
- Қазақбайдың баласы.
- Иә, әлгі учителъ баласы ма?
- Иә.
- Жап-жас жігіт екен ғой, —
Мен Әбдірахманға амандасып, үйге ертіп жүрдім.
Бұл шағын үзіндіден Шұға қыздың сергек
Шынында да, ендігі жерде Шұға мен
Шұға — сертіне берік, сезімі мөлдір,
- Жайың қалай, тәуірмісің?—дедім.
— Тәуір емеспін, — деді. Көзіме
тілемеймін де. Сәлем, сәлем айт, —
— Тірі келсе, көресің ғой, бірақ
—... Бәріміз де көреміз. Ажарыңыз тәуір
— Жазылып керегі не? Бәрібір мен
Шұғаның бұл сөздерінен сүйгені Әбдірахманнан айырылуды
"Біз ауылға жеткенде, Беркімбайдың үйінің қасы
Есіттің бе, Шұға қайтыпты-ау, — деді.
Өй, Шұға десе,Шұға еді-ау!..—десті".
Ал енді осы Шұғаның үзілер алдында
... Хаты деп ақтық жазған ғашық
Есіне ал, дұғаңа мен ынтызармын.
Қош, сау бол, ойнап-күліп жолығармыз,
Астында ақ туының пайғамбардың!..
Қандай арман-мұң, қандай шерлі сыр, қандай
Біз онымен іштей күбірлеп қоштаса тұрып,
Шұға десе, Шұға, өй, шіркінің өзі
Көкірегімізде тағы да бір жатталып қалған
Ал осы ару Шұғаның әсем үні,
Хикаянның басты қаһармандарының бірі — Әбдірахман
"Шұғаның белгісі" — жастардың теңдік, еркіндікті
Біріне-бірі себеп, бірінің-бірі салдары болып жымдасып
Драмалары. Шамамен, XX ғасырдың алғашқы ширегінде
Осылар түрткі болған еңбекқор талант бұл
Майлиннің шығармашылық стиліне тән мысқыл мен
Ұлы Абай: "Кісіге қарап сөз алма,
Ол осы сандырақтарымен-ақ өзінің қуыс кеуде,
Академик 3. Қабдолов Талтаңбай образына талдау
Екі перделі "Неке қияр" пьесасы драматургтің
Әсіресе мінезді саралап, образ сомдауда үлкен
"Драмалық ірі серпін". "Майдан" — тек
Драманың мазмұнына аты шулы ұжымдастыру кезеңінің
Ал кеңес өкіметі беті бүлк етпестен
Пьесаның басты кейіпкері — кешегі жалшы,
Осы үзіндінің өзінен-ақ қолдан өршітілген тап
Досанның әйелі Пүлішті азғыратын Мамық кемпірдің
Пүліш (ынтығып, Мамықтың жанына жетіп келеді):
Мамық (төне түсіп): Мынадай масқарасы бар,
Пүліш (бетін шымшып): Бетім-ау!.. (Аңырайып көпке
Мамық (тағы төне түсіп); Одан да
Бұл колхоз туралы қарабайыр түсініктен гөрі,
Пьесада колхозды жақтаушылар мен жазғырушылардың ғана
Әрине, сол кездегі кеңес адамдарының басым
Колхоз бастығы Досан, ауыл кеңесінің төрағасы