МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ………………………………………........……………………………......3
1 ХХ-шы ғасырдағы Қазақстан тарихындағы саяси тұлға
1.1 ХХ ғасырдың басындағы саяси ахуал және қазақ
1.2 Смағұл Садуақасовтың өмір тарихы ………………………........……………21
2 ХХ-шы ғасырдағы ұлт-азаттығының жаршысы – Смағұл Садуақасов
2.1 С.Садуақасов жастар қозғалысының айбынды жетекшісі ……........……….36
2.2 C.Садуақасовтың қоғамдық-саяси қызметі ………………........…………..…42
2.3 С.Садуақасов – көрнекті мәдениет қайраткері ................................................63
ҚОРЫТЫНДЫ .......................................................................................................77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………………….......…………...79
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған уақыттан
Қазақ интеллигенциясының алдынғы қатарлы бөлігі ХХ ғасыр басындағы
Елін, жерін жат жұртқа отарлауға бермеймін деген ұранмен
Қоғамдық құрылымдарды түбірімен қопарған ұлы төңкерістер
Зерттеудің негізгі нысаны. Тарихымыздың төрінен орын алатын жастар
Дербес елдің әлі де қарыштап дамуы тарихи
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. ХХ-шы ғасырдағы ұлт-азаттығының
Тақырыптың маңызын тың зерттеулер бойынша ашып көрсету –
Еліміздің азаттық жаршысы Смағұл Садуақасұлының мемлекет қайраткері ретіндегі
Ұлттық қарсылық бүгінгі мемлекеттік тәуелсіздігіміз бен ұлттық
Тәуелсіздік үшін күрескен Смағұл Садуақасұлының қазақ тарихында алатын
Тақырыптың тарихи маңызын талдап, объективті баға беру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен деректік негізі. Белгілі тарихшы
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеу жұмысының
Негізінде тақырыптың теориялық негіздемесі мен зерттеудің әдістемелік негізгі
Зерттеу жұмысының мерзімдік және аумақтық шегі. 1900
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық маңыздылығы. Дипломдық жұмыста жасалынған тұжырымдар
Сонымен бірге зерттеу жұмысының тұжырымдарын Смағұл Садуақасовтың Кеңес
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Смағұл Садуақасовтың өмір
- ХХ-шы ғасырдағы ұлт-азаттығының жаршысы – Смағұл Садуақасов
- С.Садуақасов жастар қозғалысының айбынды жетекшісі
-C.Садуақасовтың қоғамдық-саяси қызметі қазақ жастары мен қазақстандықтар үшін
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі тараудан тұрады.
ХХ-шы ғасырдағы Қазақстан тарихындағы саяси тұлға
1.1 ХХ ғасырдың басындағы саяси ахуал және
Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан Республикасының азаматтары үшін, оның саяси-әлеуметтік
ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында патшалы Ресейдің
Қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалыстың алдындағы саяси талаптар: дін,
Орысша оқып білім алған, жер жүзінде болып жатқан
Қазақстандағы саяси күресте (1905-1906, 1912-1914, 1916 жылдардағы) қазақ
ХІХ ғасырдың 90 жылдары мен ХХ ғасырдың
Біздің ұғымызша, жәдитшілдік – Ресей империясының мұсылман аймақтарына
Жәдитшілдік – бірыңғай саяси сипаттағы қозғалыс емес, ол
«Жәдит» термині ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір жүзіне
Азаматтық тарихымызды саралап қарағанда, аталған кезең ұлтымыз үшін
Қазақ арасындағы жәдитшілдік ағым 1890-1911 жылдары үйрену мен
Алаш тұсында М.Сералин, М.Дулатұлы,Ә.Бөкейханов, Х.Болғанбай т.б. қайраткерлері И.Гаспринскийдің
Қарапайым арыз-шағым жазып, наразылық білдірумен басталған қазақ даласындағы
а) Қазақ даласын шарпыған саяси күрес Қазақстанның әр
ә) Отаршылдыққа қарсы саяси идеялар біртіндеп бүкіл қазақ
б) Ресей патшалығының отаршылдық саясатының күшеюі қазақ халқының
ХХ ғасырдың басында Қазақстан Россия империясының капитализмге дейінгі
Отарлаушылар қазақ халқының жері мен оның табиғи байлығының
«...Ең алдымен қазақ халқы – Россияға тәуелді халық...
Қазақ ауылын басқаратын әкімшілік жүйе патша үкіметінің отарлау-әміршілдік
Қазақ өлкесіндегі әлеуметтік-экономикалық және саяси хал-ахуал, негізінен, аграрлық,
Жұмысшы табының қалыптасуы басталды, жаңа әлеуметтік топтар мен
Басқа сөзбен айтқанда, бұл істің басықасында болған, жаңадан
Олар өзінің шыққан ортасы тұрғысынан алғанда әртекті болды:
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында қалыптасқан
Зиялылардың саяси көзқарастарының қалыптасып, қоғамдық-саяси қызметке араласуына бірінші
Осы жылдары қазақ интеллигенциясының алғашқы легінің белгілі өкілдерінің
1905 жылы Оралда Қазақстанның бес облысының өкілдері: Ә.Бөкейханов,
Демек, бірінші орыс революциясы жылдарында Әлихан Бөкейхановтың төңірегіне
Сондықтан да 1905-1907 жылдары қазақ интеллигенциясы кадеттер ұсынған
Қазақ интеллигенттерінің қоғамдық-саяси қызметінің тағы бір бағыты –
1905-1907 жылдар Қазақстанның саяси өмірі мен ұлттық интеллигенцияның
Екінші мемлекеттік Думаның аз ғана уақыт (1907 жылдың
1908-1913 жылдардағы қазақ ұлттық-демократиялық интеллигенцияның саяси қызметі үшін
Қазақ зиялылары жалпыдемократиялық мәндегі ұлттық тең құқылық, халықтың
«Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты.
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап, хал һарам боп,
Қазағым, енді жату жарамастан»,-
деген шумақ «Оян, қазақтың» айтайын деген басты идеясын
«Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып».
Қазақты сынау мен ояту үрдісін үлкен ұлттық мәселе
Қазақтың ұлттық баспасөзінің толыққанды алғашқы екі басылымы 1911
ХХ ғасырдың басында қазақ даласы бір жағынан Ресей
«Қазақ» - 1913-1918 ж. аралығында Орынбор қаласында шығып
«Қазақ» газетінің жер, отырықшылыққа көшу, ішкі Ресейден келген
Егер Әлихан Бөкейханов басқарған қазақ зиялылары 1905 жылы
1917 жылы жазына қарай қазақтың ұлттық-демократиялық қозғалысы жетекшілерінің
Атап айтқанда, Ә.Бөкейханов кадет партиясынан ат құйрығын үзуін
Бірінші бүкілқазақтық съезд 1917 жылғы 21-26 шілдеде Орынбор
Съезд қарсаңында «Қазақ» газетінде болашақ автономия туралы әр
Съезде А.Байтұрсынов пен М.Дулатов «автономиялы тәуелсіз қазақ мемлекетін
Алаш азамат соғысы жылдарында Кеңес құрылысына жау күштер
Кезінде (1919 және 1920 жылдары) Кеңес өкіметі Алаш
ХХ ғасырда қазақтың азаматтық тарихындағы ең ұлы идея
Алаш идеясындағы қайраткерлердің жемісті еңбек жылдары – ақыл
Ұлт көшбасшылары шықты: Ә.Бөкейхан, М.Шоқай, Б.Сырттан, А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы,
1907-1919 жылдар аралығында артынан ерген елді ояту үшін
Қоғамдық құрылымдарды түбірімен қопарған ұлы төңкерістер өзінің жаңа
Сөйтіп, 1919-1929 жылдары арасында өзінің дербес ұлттық-саяси ойлау
Сол екінші тегеуірінді толқынның қайраткерлігінің нәтижесінде қазақтың қоғамдық-әлеуметтік
Ең бастысы – ұлттық ойдың өзегі үзілмеді. Олар
«Алаш ісі» атты тергеу ісіндегі құжаттар мен жауаптарға
Аз ұлттардың арасындағы мұндай саяси қуатты күш –
Өйткені «садуақасовшылар – тұтас бір ұлттық шоғыр» болатын.
Иә, расында да, М.Тынышбаев дұрыс айтқан, капитализмнің де,
Мұның барлығын кеңестендіріп, ауылшаруашылығын мәдениеттендіріп, шикізатты өнеркәсіптендіріп, социализмді
Ал жер – ұлттық дербес өмір сүрудің басты
Ресей сол саясаттың нәтижесінде 1917 жылға дейін ғана
«Садуақасов жолдас екеуіміздің арамыздағы пікір қайшылығы тұп-тура Октябрь
Қызыл империяның «жер реформасының» жоспары бойынша, шет аймақтағы
Қауіпті күшейтпес үшін ең алдымен ұлт аймақтарына, соның
Жер дауы – қазақ ұлты үшін бұрын да
Бұл – қазақ қауымының рухани өміріндегі ең шешуші
Мұндай батыл пікірді айтқан Смағұл Садуақасов та Қазақстан
Ол өзін терең де, батыл ойлы, шешімшіл,өжет және
Голощекиннің жер реформасы – қазақтың жартылай көшпелі экономикасын
Өзінің «кіші октябрь» жобасымен, көпірме пікірімен келіспеген, не
Ол қазақ зиялыларының арасына от тастау үшін әуелі
Ол жиырмасыншы жылдардың басында тарихи даму жүйесі тудырған:
Голощекин «щиналарды» қайтадан саяси сахнаға шығару арқылы тұтас
«Голощекин Қазақстанға барысымен, жергілікті ұлт интеллигенттері мен қайраткерлерін
Қастаншықпағыр мақсатына жету үшін ол өзінің идеологтары мен
Сталин де, оның жандайшабы Голощекин де, сондай «ештеңені
Енді ол тікелей ұлттың өзіне шабуылға көшті. Басты
«Топшылдарға жағдай жасау пиғылы әлі тоқтаған жоқ, олардың
Демек, сол кезде тірі жүрген «қазақтың ұлтшыл-буржуазияшыл интеллигенциясынан»
Д.Қамзабекұлы алаш зиялылары туралы былай деген болатын: «Шындығында
Көріп отырғанымыздай, 20-жылдарда басталған кеңестік жүйенің бұрмалаушылық, қысаң
1937-1938 жылдары қазақ зиялыларының басына төнген қауіпка ешкім
Алашорда партиясына мүше болғандардан жалғыз Мұхтар Әуезов қана
Қазақтың өз билігі өз еркінен кеткен соң қара
... 32-33-тің ашаршылығы қолдан жасалды.
1937-1938 жылдары яғни, бір жылдың ішінде 125 мың
Еліміз қалай болғанда да сан ғасырлық қиын-қыстау жолдан,
1.2 ХХ-шы ғасырдағы ұлт-азаттығының жаршысы Смағұл Садуақасовтың өмір
Кеңестік ресми тарих елемей келген, аты сөз етіле
Қайраткер С.Садуақасұлының есімі 20-жылдары қарастырған ғылыми әдебиеттерде тым
5 томдық Қазақ ССР тарихында 20-жылдары Қазақстан өкіметінде
Дегенмен Смағұл Садуақасұлының еңбегі кезінде А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанұлы, Қ.Кемеңгерұлы,
Өткенге сындарлы көзбен қарау мүмкіндігі туған қазіргі шақта
Осы тұрғыдан келгенде Смағұл Садуақасұлының ғұмырбаянын, әдеби мұрасын
Қайраткер-қаламгердің туған жылы барлық зерттеулерде 1900 жыл
Смағұл Садуақасұлы сол шақтағы территориялық айырым бойынша Ақмола
С.Садуақасұлының ата-анасы туралы дерек осы. Ал, емшектес бауырларына
Смағұл Садуақасұлы ұшқан ұяның қайғылы халі, міне, осындай.
Смағұл 10 жасына дейін әкесі Садуақас қасіреттен тәлім-тәрбие
1915 жылы «халық мұғалімі» дәрежесін алып, кейінгі (80-жылдары)
«1916 жылы Омбыдағы ауылшаруашылық мектебіне кіруге экзамен берсе
«Мен үшінші класта оқып жүргенде (бітіруге бір жыл
«1918 жылдың жазында Ақмола облыстық Жер-су басқармасы ұйымдастырған
1918 жылы, архив деректері нұсқағандай, Ақмола облыстық Жер-су
С.Садуақасұлы 1918 жылы 14 желтоқсанда «Центосибирь» бірлестігі
С.Садуақасұлы «Центросибирь» бірлестігінде 1920 жылдың 6 мамырына дейін
1920 жылы РКСМ-ның Сібір бюросының қырғыз-татар секциясына
С.Садуақасұлы коммунистік партияға осы Омбы қаласында өткен болуы
Қайраткер Мәскеу қаласында 1920 жылы 12-18 қыркүйек аралығында
Барша Сібір мен Кеңес өкіметіне қараған күллі Күншығыстың
1920 жылы 4 қазанда Орынборда жалпы қазақ кеңестерінің
Сонымен, 1920 жылдың қараша айында С.Садуақасұлы жаңа құрылған
1920 жылы 2 желтоқсандағы республика атқару комитетінің кезекті
Саясат айдынына көтерілген жас қайраткер бұл жылдары бойындағы
Қазақ жері жөніндегі істер негізінен үш бағытта жүрді:
С.Садуақасұлы аталған үш бағытта да жұмыс жасады. Қаламгер
І-жалпы қазақ съезінің шешіміне сәйкес Сібірревком Ақмола мен
1921 жылы мамыр айының басында С.Меңдешұлы бастаған елшілер
Алайда қызметтен қуылған қызметкерлер қарап жатпай, жер-жерге арызданды.
1921 жылы қазанның 4-10 аралығында болып өткен жалпы
Кез келген саяси қайраткердің жолы даңғыл емес, соқтықпалы-соқпақсыз,
«ІІ съезден ІІІ съезге шейін С.Садуақасұлы аймақтық партия
«Известия» газетінде басылған С.Садуақасұлының мұнақыбында: «Ол 1923 жылы
1923 жылы 28 ақпанда Орынборда болып өткен ұлт
Смағұл өмірінде ерекше есте қаларлық осы 1923 жыл
Отан соғысы аяқталғанша мыңдаған жаралы жауынгерлердің өмірін аман
1925 жылы қаңтардың басында С.Садуақасұлы «Еңбекші қазақ» газетінің
Архив қойнауынан табылған «Қызыл Қазақстан» журналының (бүгінгі «Ақиқат»
Қайраткер 1924 жылдың соңында қазақ зиялыларының рухани бірлігінің,
1925 жылы 15-19 сәуір арасында болып өткен Қазақ
С.Садуақасұлы Халық ағарту комиссары қызметін 1927 жылдың жазына
Қазақстан кеңестерінің ІІ съезінен кейін көп ұзамай республикадағы
Қызметі шаруашылық, экономика саласында болмаса да, мәжіліс жиылыстарда
Сөйтіп, С.Садуақасұлының Кеңес өкіметі тұсындағы сегіз жылдық саяси
Әкімшілдік-әміршілдік жүйені дүр сілкіндірген жоғарыдағы мақала не
С.Садуақасұлы ректорлық қызметтен алынған соң, көп ұзамай Мәскеу
1932 жылы институтты бітірген соң ол Мәскеу-Донбасс темір
Марқұмды қайтыс боларының алдында көргендер де бар. Осындай
- Смағұл, қалайсың? Тиышпысың? – дедім.
- Тиышпын. Ана жылдары менімен ұрысып жүргенде, «сен
Бұл – бір. Екіншісі, «оңшылы» бар, «солшылы» бар
... «Крематорий» деген осы» деді Сәбит. Жүрегім зырқ
Осы қаралы жиын жөнінде Ғ.Малдыбайұлы естелігінде төмендегіше жазылыпты:
Тағы бір дерек (Ж.Бектұров айтқан): қайғы арқалаған Әлиханды
Осы естеліктерді оқығаннан кейін мынандай заңды сұрақ туады:
1. Смағұл неге «Енді жаса «пахаронды» дейді?
2. «Смағұл сатылуды жек көретін» деген сөздің
3. С.Садуақасұлын кім, не өлтірді?
Смағұл Садуақасұлының құр сүлдері қалса да, ұлттық идеалды
Дұспанға кетті арымыз,
Онан біздің артық па,
Майданға кірмей жанымыз? – деген сөзінің жаңғырығы іспеттес.
Пікірлестерінің бәрі дерлік репрессияланғанда, С.Садуақасұлы мұнар күндердің басталғанын
«Смағұл сатылуды жек көретін» деген сөздің мағынасын ашардан
а) Азамат ретінде ол Алаш зиялылары мұраттарын большевизм
ә) Саясаткер ретінде автономиялық дербестікке екпін түсіріп, Қазақстанның
б) Ағартушы ретінде жалпы оқудың, оның ішінде экономикалық
в) Әдебиетші, тарихшы ретінде жалпыадамзаттық рухани құндылықтар мен
г) Адам ретінде жаратқан талант сыйлаған тұлғалардың барлығына
Бір сөзбен айтқанда, Смағұл – ХХ ғасырдың 20-жылдарының
«Смағұл сатылуды жек көретін»... Бұл не сөз? Шәкәрім
Қазақтың көзсіз баласын
Қаңғытып қайда барасың?
Арыңды сатып арамға
Адалдап қалай аласың?..
...1922 жылы С.Садуақасұлы И.Сталиннің қабылдауына жазылады. Әне-міне деп
...Ауыр жүкті әлсіздігімізден көтере алмай жатсақ, біреулер әдейі
Ал, бұдан да ерте, 20 жасында жариялаған еңбегінде:
Орталық фунционерлері бірлі-жарым қазақты басшылыққа тартып, «ұлттар тең»
Смағұлды теңдік сөзді тәлкек сөзге айналдырған саяси жүйе
Қым-қуыт, аласапыран шақтан жеткен Смағұл өлімі туралы толымды
Марқұм Хаскей Өтекин былай деп жазады: «Сол кезде
Үзінділерден байқалып отырғандай, өлкелік партия комитетінің басшысы Голощекин
Халық ісі жолында бар қабілетін жұмсаған С.Садуақасұлы
Сонымен, 1933 жылы қақаған қыста Смағұл Садуақасұлы шет
Жас Смағұл үздік туған бала екен,
Байтақ елге асқар таудай пана екен,
Сол баладан, сол панадан айрылған
Қайран қазақ, орны толмас жара екен.
Аққуы жоқ, қаздары жоқ көл жетім,
Шүйгіні жоқ, шалғыны жоқ жер жетім,
Смағұлдай баласынан айрылған
Қайран қазақ, болдың бүгін сен жетім.
деген сөздері қайраткерге ағалары, тұстастары атынан берілген баға.
Өзі өлгенмен сөзі өлмеген осындай абзал азаматтың, ұлтжанды
ХХ-шы ғасырдағы ұлт-азаттығының жаршысы – Смағұл Cадуақасов
2.1 С.Садуақасов жастар қозғалысының айбынды жетекшісі
Смағұл Садуақасов – ХХ-шы ғасырдағы Қазақстан тарихында терең
Тарихшылар С.Садуақасовтың абзал бейнесін ашып көрсететін шындықты
С.Садуақасовтың қысқа да нұсқа, өте мазмұнды ғұмырынан оның
Сонымен қатар, С.Садуақасов ұлтымыздың тарихында жастар қозғалысының айбынды
С.Садуақасұлы ғұмырының омбылық кезеңі (1916-1920 ж.ж.) оның ұлттық
Жастар ұйымы «Бірліктің» ашылуы туралы дерек екі түрлі
«Қазақ жастарының ұйымдары бұрыннан бар еді. Оның алғашқы
Смағұл Садуақасұлының осы айтқанын тарихшы ғалымдар да растап
Отарлық езгідегі қазақ қоғамының жағдайы алдыңғы қатардағы саналы
Өкінешке орай, бұл журналдың бірде-бір саны сақталмаған. Жалғыз
1917 жылы 1-4 қазан аралығында ұйымның кеңейтілген
«Алаш» партиясының облыстық ұйымдары 1917 жылдың қазан айынан
Кейін Ә.Бөкейханов «Алаш» партиясының қатарына жастарды да тіркеуге
Алғашқы құрылған кезінде саяси бағыт-бағдары қалыптаса қоймаған «Бірлік»
Бұл ұйымның отандық ұлт-азаттық қозғалыстағы бастамашылық қызметінің айрықша
«Жастарға жаңа жол» атты кітапшасында Смағұл: «10-шы жылдардан
Бұл кезде Смағұл Садуақасұлының мәлеметіне қарағанда, Қазақстанда «Бірліктен»
1918 ж. мамырында С.Садуақасовтың жетекшілік етуімен «Бірлік» омбылық
Жоғарыда аталған кітапшасында Смағұл қазақ өмірін жақсарту, алға
Келесі бір сенімді дерек көзі – 1923-1926 ж.ж.
Біріккен ұйымның басқармасы осы съезде сайланады. Төралқалыққа -
«Жас азаматтың» С.Садуақасовтың дем беруімен өз қызметінің бағдарламасын
Бұл ұйымның құрылуының мәнін «Жас азаматтың» кіндік комитеті
«Жас азамат» өмір сахнасына осылай шығады. 1918 жылы
«Жас азамат» ұйымының мақсаты – қазақ ұлтының тәуелсіздігі
Ал билік қарамағында да жастарға қатысты құрылымдар баршылық
1920 жылы 12-18 қыркүйек аралығында күншығыс ұлттары жастарының
Жиырмасыншы ғасыр басында мүлтіген қазақ қоғамын ұйқысынан оятқан,
Сондай-ақ қазақ өрендерінің ұйқыдан өре түрегеліп, оянуына ғасыр
Ал қазақ жастары арасында тұңғыш қолжазба журнал Уфадағы
Осы ретте қолжазба журналдар нендей қажеттіліктен туындады деген
Бұдан кейін дүниеге келген «Жас азамат» ұйымының үні
«Қазақ» газеті 1918 жылы алашшыл жастардың жігерін жанып,
Сондай-ақ «Жас азамат» (№ 1, 30 шілде, 1918
- Сөздерінде жалын бар,
Жаннан қымбат оларға ар,
Мен жастарға сенемін!-
деп, жастарға сенім мен үміт артады.[30,11]
Жастар ұйымдарының бірігіп атқарған сан-саналы ұйымдастыру жұмыстары, саяси
Бүкіл әлемдік қауымдастықтың және әр бір елдің болашағы
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін жаңа қоғамға, демократиялық
2.2 С.Садуақасовтың қоғамдық-саяси қызметі
1920 жылы ел астанасы Орынборға келіп, Қазақ автономиясының
Бас кезінде жас коммунистке партиялық басшылық көп үміт
Саясат айдынына көтерілген жас қайраткер бұл жылдары бойындағы
Қазақ жері жөніндегі істер негізінен үш бағытта жүрді:
С.Садуақасұлы аталған үш бағытта да жұмыс жасады. Қаламгер
І-жалпы қазақ съезінің шешіміне сәйкес Сібірревком Ақмола мен
1921 жылы мамыр айының басында С.Меңдешұлы бастаған елшілер
Мұнан кейінгі өрбіген оқиғаларды партия тарихшылары төмендегідей сипаттайды.
Алайда қызметтен қуылған қызметкерлер қарап жатпай, жер-жерге арызданды.
1921 жылы қазанның 4-10 аралығында болып өткен жалпы
Тарихи әдебиеттерде С.Садуақасовтың Семейдегі іс-әрекеттері біршама жазылғанымен оның
Қостанайға барған сапары жөнінде Смағұл «Қостанай-Торғай», «Қазақтың азабы
Оқыған жігіт, жас жігіт! Ол да кешегі киіз
Оны ілгері жібермейді.
Қазақстанның бас хүкіметінің міндеті – елдегі жігерлі жастарды
1921-1922 жылдардағы ашаршылық қазақ тарихында қаралы да, жаралы
1921-1922 жылдардағы ашаршылықтан Қазақстан экономикасы біршама тоқырауға ұшырады.
Ал Қостанай уезіндегі қазақтардың аштыққа ұшырауын көрген С.Садуақасов
Аштықпен қалай күресу қажеттігі мәселесіне де «Қызыл Қазақстан»
1921-1922 жылдар аралығындағы аштық қасіреті еліміз тәуелсіздігін алғаннан
1922 ж. 20 қазанда РК(б)П Қазақ облыстық бақылау
Мұрағаттарда С.Садуақасовтың большевиктік әкімдер тарапынан қалай бағаланғандығын білдіретін
1922 ж. 17 қарашасында РК(б)П Қазақ обкомының жауапты
Осы тұста С.Садуақасов пен болашақ ұлы жазушы М.Әуезовтың
Қазақстанның дербес шаңырақ тіккенінен үміт күткен екі жас
1. Міне, Қазақ автономиясының құрылғанына екі жылдан асып
Мұның негізгі себебі – қалың қазақ кедейінің, саны
Жер-жердегі милиция қызметкерлерінің бүгінгі күнге дейінгі бассыздығы, азық-түлік
Екінші Бүкілқазақ партия конференциясы мен ҚОАК І-сессиясының
Айталық, партия конференциясы мен ҚОАК сессиясында ҚКСР-дің Түркістан
Милиция жүйесін өзі қызмет етуге тиіс жұртшылыққа жақындата
Қазақ кедей шаруалары мен жұмысшыларын ұйымдастыру мәселесі дәл
2. ҚКСР-дың негізгі өнеркәсіпті аймақтары Ақмола және Семей
3. Ақмола мен Семей облыстарындағы қазақ халық мұғалімдері
4. Баршаға мәлім, осы уақытқа дейін жұмысшы қазақтар
5. Қазақ жұмысшылары арасында саяси-ағарту жұмыстарын жүргізуге кірісу
6. Қазақстандағы Кеңес өкіметінің негіздері мен жұмыс жағдайларын
7. Жұмысты ширату үшін және өзара ақпарат алмасу
8. Міне, жалшы қазақтар, кедей жұмысшылар мен шаруалар
9. Осы экспедицияға екі апта партиялық науқан жүргізу
Сонымен бірге бір мезгілде олар бұл мәселені республиканың
1922 жылы 22 жастағы Смағұл Садуақасов Сталиннің қабылдауына
Ұлт істері жөніндегі халық комиссары болған Сталиннің «халықтар
- Смағұл кейінірек сондағы болған жайды Мәскеуден Орынбордағы
«Қазақ қазақты даттап, кімге жақпақ? Қазақ қазақты кімнің
Ол ішкі сырын жайған елде береке болмайтынын білді.
Бұл хат жалғыз болмауға тиіс. Тарихи әдебиеттен С.Садуақасұлының
Бүгінгі таңда кең өріс алған жастарды шет елдерде
«ІІ съезден ІІІ съезге шейін С.Садуақасұлы аймақтық партия
«Известия» газетінде басылған С.Садуақасұлының мұнақыбында: «Ол 1923 жылы
Смағұл Садуақасов 25-жасқа толар-толмаста Қазақ АКСР-нің Халық ағарту
Халкомат жетекшісі тарихымыздың осы бір аса қиын өтпелі
Мектептерде оқулықтар жетіспеді. Дәлірек айтқанда, оларды жазатын мамандар
1917 жылғы қос революциядан соң, азамат соғысы кезінде
Жалпыға бірдей екі жылдық бастауыш білім беру жүйесін
Бізге жеткен С.Садуақасовтың ауызша-жазбаша мұралары баяндамалары мен сөздері
Қазақ АКСР-і құрылған алғашқы күннен бастап қызмет орындары
Бірақ, бұл сиезде С.Меңдешев тобы толық жеңіске жетті.
С.Садуақасов, Ғ.Тоқтабаев, Ә.Жангельдин, Ә.Әлібеков басқарған бірінші топ Қазатком
Ақмолалықтар мен семейліктерден құралған С.Сейфуллин, Н.Нұрмақов, Ә.Досов, С.Шариповтардың
С.Меңдешев, Н.Залиев, Ә.Әйтиевтерден құралған үшінші топ шабуылдаушылардан қорғану
Сиез барысында М.Дулатов, Е.Омаров, А.Байтұрсынов сияты қазақ зиялылары
Қазақ АКСР мемлекеттік-партиялық билік номенклатурасындағы күштердің арасалмағының өзгеруі
Қожанов-Садуақасов блогының С.Меңдешевті орнынан кетіруге бағытталған жоспары ҚАКСР
С.Меңдешевті орнынан алу жоспары РК(б)П Қырөлкекомы Бюросының 1925
Қазхалком мынандай құрамда ұсынылды: Н.Нұрмақов – Қазхалком төрағасы;
Осындай жағдайда, Бюро төмендегідей қаулы қабылдайды:
А) Үкімет басшысын ұсыну туралы принциптер мақұлдансын.
Б) Қазатком төрағалығына Мыңбаев ұсынылсын (Меңдешев қарсы)
В) Қазатком хатшысы – Аралбаев (Меңдешевтен басқасы бірауыздан)
Г) Қазхалком құрамы төмендегідей ұсынылсын (жоғарыда ұсынылған құрам
Д) ҚазОАК құрамы 150 мүше мен 50 кандидатқа
Е) Қазаткомның жаңа құрамына кем дегенде Қазаткомның бүкіл
Қаулы мазмұнынан көріп отырғанымыздай, С.Меңдешевке қарсы бағытталған Қожанов-Садуақасов
С.Меңдешев 9 сәуір күні РК(б)П Қырөлкеком Бюросына 1925
1). Садуақасов Смағұл , Ағарту халкомы – жарамайды,
2). Әлібеков, Жер-су халкомы – бай адам, өзін
3). Құлымбетов, ХШОК – жарамайды, әлеуметтік жағдайы және
4). Есқараев, Ішкі істер халкомы – ешқандай саяси
5). Аралбаев, ҚазОАК хатшысы – нашар қызметкер, жарамайды.
Осы оқиғадан соң, бір аптадан кейін өтетін ҚАКСР
Сиездің қорытынды мәжілісінде С.Қожановтың ұсынысымен қазақ халқы өзінің
Өкінішке орай, С.Меңдешевті қызметінен кетіруге мүдделес болған С.Қожанов
С.Қожановты ығыстыру арқылы өзінің жетекшілік рөлін күшейтпек болған
С.Садуақасұлының қайраткерлік тұлғасын коммунистік тәртіпке қарсы оппозициялық қызметін
Партиялық жиындардың қайсысы болсын С.Садуақасовтың тым үстем жүйемен
1925 ж. аяғынан бастап Голощекиннен оның жандайшаптарының «садвокасовщинаны»
Голощекиннің ізімен Садуақасов пен «садуақасовшылдыққа» О.Исаев қатты шүйлікті.
С.Садуақасовты идеялық жағынан «жеңуге» көп күш салғандардың ішінде
Тағдыр тауқыметін тартып алыста жүрсе де, атажұртындағы өзгерістерге
Тарихи дерек – айғақтарды объективті саралау С.Садуақасовты ұлшыл
Теңдік болмайтындығын біз қазір айқын түсінгендейміз. Ал, ХХ-шы
1925 жылы жазда республика басшылығына Орталық Филип Исаевич
ХХ ғасырдың басында большевиктер өмірге әкелген әміршіл-әкімшіл жүйе
Халық қам көңіл болып, қасірет шеккен бұл жылдары
С.Садуақасов қазақ қоғамындағы таптық қайшылықтармен тым әуестенушіліктің жағымды
Сондай-ақ С.Садуақасұлы қазақ байларымен күресті төтенше революциялық шаралар
Негізгі шындықты жасырып, қазақ зиялыларының іс-әрекеттерін қасақана бұрмалаған
Халық жаулары Садуақасов, Қожанов, Рысқұлов, және «солшыл» ұлтшыл-фашист
Құжаттарда сондай-ақ «садуақасовшылдық» та қазақ жерінде ертеден келе
1926 жылы ІІІ Өлкелік партия конференциясында байлар меншігін
20-шы жылдары Қазақстанның саяси өмірінде белсенді рөл атқарған,
Қазақ халқының маңдайына біткен әлі де қайсар азамат
Идеология майданында қызу жұмыс жүріп, әр жерлерде Садуақасов
С.Садуақасұлының жоғарыдағы мақаласының жалпы сарыны үш түрлі мәселеге
«Қазақстанның өз даму ерекшеліктеріне мән берілмей отыр, партияның
Халықты экономикалық және рухани басып-жаншу саясатына қарсы тұрған
Ұлт мүддесі алдындағы азаматтық парызды партиялық міндет пен
Өз елінде «ұлттық-фашистер» атанған бұл азаматтардың голощекиншілер айыптағанындай,
Осы жылдары Халық ағарту комиссариатындағы үлкен қудалау С.Садуақасовқа
- тап күресінің хрестоматиясы (оқу құралы, компиляция);
- мәдени жорықтағы ауыл ұйымдарының жұмысы (ауыл
- ауылдағы кооперация;
- Қазақстанның экономикалық географиясы (партия мектептеріне, жұмысшы факультеттеріне
- малшы-қазақ мектебіне көмек (бас ғылыми кеңес бағдарламасы
Кітапты редакциялау «Ауыл коммунистерінің кітапханасын» редакциялайтын коллегияға тапсырылды.
С.Садуақасовқа мұндай кітап жазуды тапсыру әдейі істеліп отырғандығы
Ал С.Садуақасов тапсырманы орындамағанмен қоймай, өзін Коммунистік академияға
С.Садуақасов біздің тарихымыздың ең бір қиын кезеңдерінде, Қазақстанның
Өз қатарынан озып туып, озық тұрған Смағұл Садуақасовтың
2.3 С.Садуақасов – көрнекті мәдениет қайраткері
Смағұл Садуақасұлы Оқу халық комиссары. Биік рухты зиялы.
Орда бұзар отыздың ішіне еркін енбей өмірден ерте
Смағұл Садуақасұлы 1916 жылы Омбыда қайраткерлік мектеппен бірге
«Смағұл Садуақасұлы шығармашылығының хронологиялық ауқымы 1916-1918 жылдардан 1928-1929
Смағұл Садуақасұлының көзі тірісінде жарық көрген алты кітапшасы
Жалынды қайраткер, дарынды қаламгердің он сегіз жасында жазылып,
Ал араға үш-төрт жыл салып кезінде бірін қазақ
Адам ойындағы, адам бойындағы жақсы атаулының бәрі ананың
1) Әйел саяси құқықта ерлермен тең болсын.
2) Күйеуге тию еркі әйелдің өзінде болсын.
3) Қалың мал жойылсын.
4) 16-ға толмаған қызға құда түсу болмасын.
5) 16-ға толмаған қызға һәм 18-ге толмаған жігітке
6) Молда неке оқырда әйел мен еркекті қарама-қарсы
7) Тұл қатын сүйгеніне тисін, әменгерім деп зорлық
8) Екінші қатын аламын деген кісі бұрынғы қатынының
9) Жеті атаға келмеген жерден қазақ қыз алмасын.
Смағұл Садуақасұлы әйел теңдігін ту ғып көтерген Алаш
Қазақ әйелдерінің отбасы, ошақ қасы күйбеңімен қалып қоймай,
Қажырлы қайраткер, қарымды қаламгердің бұл тақырыптағы туындыларының арасында
Елге танымал, тәп-тәуір атақ-дәрежесі бар Сейілбек деген жігіт
Жарық жұлдыздай жарқ ете қалған бейкүнә махаббаттың қас-қағымда
«Жаңа заманның әйелі ескіліктен құтыламын десе алдымен өзінің
С.Садуақасов тек қазақ жастарының ғана емес, бүкіл шығыс
«Қазақ Республикасы орталық атқару комитеті мен Қазақ халық
Декреттің жарық көруі қазақ әйелдерінің батыл бетбұрыс сәті,
Жарым-жартысы заң жүзінде ғана емес, шын мәнінде құлдық
Енді қалғаны – қазақ әйелін қанау мен езгіден
Бүгінгі өркені өсіп, көсегесі көгерген қазақ әйелдері өздерінің
С.Садуақасұлының әдеби-сын еңбектерінің көбісі кеңес дәуірінде дүниеге келді.
«Алқа» - ХХ ғасыр басындағы ұлжанды қазақ қаламгерінің
Өкінішке орай, Орталық Комитеттің қазақ баспасөзін екі мәрте
Қаламгердің осы бағыттағы туындыларының бірі «Бейімбеттің өлеңдері» деп
«Қазақстанда баспасөздің міндеті» атты мақаласында С.Садуақасұлы әдеби сынның
«Әдебиеттерді қалай сынау керек?» деген еңбегінде жергілікті жерде
С.Садуақасұлы 1924-1925 жылдары ел ішінде жүрген төлтума таланттарымызды
С.Садуақасұлы: «Қазақстанның ұлт театры қазақ ұлтының бел баласы
Смағұл:- орыстың жазушысы Тренев «Пугачевщинаны» жазған кезде, біз
Смағұл ұлт театрына немқұрайлы қарай алмады. Ол Мұхтар
«Ұлт театры, әсіресе біз сықылды сауатсыздары көп халыққа
Осы күнгі Қазақстанның ел азаматтары театрдың бұл айтылған
- Бізде қазақ театры Мұхтар Әуезовтың «Еңлік-Кебегімен» ашылған
Сөйтіп, олардың аты аталмай қалды, атауға болмайтын да
Смағұл Халық ағарту комиссары болмай тұрып-ақ оқу, білім,
С.Садуақасов 25 жасқа толар-толмаста Қазақ АКСР-нің Халық ағарту
Смағұлдың «Қазақ өмірінің очерктері» еңбегі кезінде Омбы қаласында
«Қазақстанда халық ағарту мәселелері» атты еңбегінде «Халық ағарту
Бірінші мәселе – жалпы еңбекшілерге хат танытып, мәдениетке
Екінші мәселе - өндіріс кәсібі, ауыл шаруашылығы, үкімет
Үшінші мәселе – қазақтың ұлт мәдениетінің көтерілуіне керекті
Міне, осы үш мәселе – халық ағарту саясатының
1926 наурыз айында І Бүкілодақтық туркологтар съезі өтіп,
«Қазақстанда оқу жұмысының жай-күйі, кезекті мақсаттары тақырыпты Садуақасұлы
1. Мемлекттің шаруасы оңдалған сайын қалың Қазақстан еңбекшілерінің
2. Оқу жұмысы Қазақстанда төңкерістен бергі жерде басталды.
Төңкеріспен бірге туған жаңа кеңес мектебі, кеңес оқуының
3. Қазақстанда Кеңестер өкіметі орнағалы алты жыл болды.
4. Өткен алты жыл ішінде бірыңғай оқу жұмысына
5. Жалпы оқу жұмысына қаражат жылдан-жылға көп беріліп,
6. Мұнымен қатар Қазақстанда оқу жұмысының күшейген үстіне
7. Ауыл мектебін оңдау үшін ең алдымен мектеп
8. Мектепке үй салудан соңғы маңызды жұмыстың бірі
9. Мектептің күшеюіне аса керек нәрсенің бірі оқу
10. Екінші басқыш оқу мен өнер оқу жөнінен
11. Қазақстанда өнер оқуы күшеюмен қатра жалпы білім
12. Мұнымен қатар Қазақстанның оқу комиссариаты жұмыскер факультеттерінде,
13. Қазақстанда өнерлі кәсіп өркендету үшін халық шаруасы
14. Жоғарыда айтқанның бәрі мектеп жұмысына жатады. Оқытудың
15. Саясат оқу мекемесінің ірі жұмыстарының бірі қазақ
16. Мектептен бұрынғы тәрбие жөнінен жер-жердің қортылмай бітіріп
17. Қазақстан жағдайында өзгеше назар салатын мәселенің бірі
18. Қазақстандағы жалпы аз ұлттар, әсіресе өзбек, дұнған,
Жоғарыда көрсетілген жұмыстардың бәрі бұлардың арасында да істелу
Бұдан көріп отырғанымыздай, халкомат жетекшісі тарихымыздың осы бір
С.Садуақасұлының 1926 жылы 29 қазанда Ташкенттегі тұңғыш Жоғары
«Патшалы Ресейдің арманы қазақты орыстандырып, православие дініне мойынсындырсам
Заман оза берді. Қазақ даласы да өз мойнына
Ұлы революция қазақ даласын түп тұяғына дейін сілкінтті,
Білімге деген талпыныс таудай, бірақ, оны қанағаттандырарлық күш
Қазір екі мыңға тарта ауыл мектебі бар, бұлардағы
Ондаған техникумымыз бар. Мұнда қазақ жастары мұғалімдіктен бастап
Міне, бүгін біздің бәріміз Қазақстандағы тұңғыш жоғары оқу
Бізде жұмыс деген бастан асады. Жолдастардың көбі шаруашылық,
Кеңестік құрылыс идеясы ұлт аймақтарының кең көлемде дамуына
Еңбекші қазақ бұқарасы өз ортасына Октябрьдің ұлы жеңістерінің
Міне, сондықтан да біздің үкіметіміз Қазақстанның өз жоғары
Маған қайта-қайта қойылып жатқан бір сұраққа да осы
Бізге мамандардың әр түрінің қажет екені даусыз. Бізге
Жаппай оқуға көшу үшін бізге ең кем дегенде,
Біздің техникумдарымызға түсушілердің саны жыл сайын толмай қалып
Жоғары мектебіміздің дүниеге келуіндегі елден ерекше мына бір
Осы бір тарихи салтанатты мәжілісімізді біздің орыс тілінде
Профессорларымыздың тек студенттерімізді оқытып қана қоймай, арасында өзі
Биылғы жылы Мәскеуде «Правда» газетінде жарияланған Сосновскийдің мақаласына
Әнімізге ілтипат білдірген Затаевичтің абырой-даңқы артқанының үстіне, бұл
Педагогтік жоғары оқу орнын Затаевичтің кітабымен өлшестіруге болмайды,
С.Сапдуақасов тұңғыш университет (Ташкенттегі Қазпедвуз алғаш осылай аталған)
Қазақстаннан қуылған С.Садуақасов 1927-1928 жылдары Ташкентте Қазақстан педагогикалық
Ұлт қайраткері Смағұл Садуақасов еңбектеріндегі қоғамдық-саяси өмірдің өзекті
Қорытынды
Кеңестік ресми тарих елемей келген, аты сөз етіле
Қайраткер С.Садуақасұлының есімі 20-жылдары қарастырған ғылыми әдебиеттерде тым
5 томдық Қазақ ССР тарихында 20-жылдары Қазақстан өкіметінде
Дегенмен Смағұл Садуақасұлының еңбегі кезінде А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанұлы, Қ.Кемеңгерұлы,
Өткенге сындарлы көзбен қарау мүмкіндігі туған қазіргі шақта
Осы тұрғыдан келгенде Смағұл Садуақасұлының ғұмырбаянын, әдеби мұрасын
Қайраткер-қаламгердің туған жылы барлық зерттеулерде 1900 жыл
Ұлт қайраткері Смағұл Садуақасов еңбектеріндегі қоғамдық-саяси өмірдің өзекті
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Омашев Н. Алаш арыстарының саяси басшылығы: Оқу
2. Назарбаев Н. Тарих толқынында. – Алматы, 1999.
3. Қамзабекұлы Д. Алаш жәдитшілдігі және түрікшіл тұлға
4. Нұрпейісов К. Тарихи тұлғалар. – Алматы: Қазақ
5. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы:
6. Маймақов Ғ. Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы. –
7. Түркістан халықаралық энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы,
8. Мажитов С. Алаш қозғалысы: үміт және ұлттық
9. Нұрпейіс К. Алашорда жетекшілерінің ұлттық мемлекет мәселесіне
10. Қамзабекұлы Д. Алаш рухы асқақтайды.//Астана хабары. -2008.-13
11. Жұртпай Т. Алаш идеясы.//Тәуелсіз Қазақстан тарихын зерттеудің
12. Әжниязов Б, Жетпісбай Н. Елеусіз келген Алаш
13. Тілеубай Т. «Алаш» - «Аманат».//Жас қазақ, -2008.-12
14. Смағұлова С. ХХ ғасырдың 20-30 жылдары «Алаш»
15. Рахымбаева А. Отанымыздың азаттығы аға ұрпақтың арманы
16. Сауақасұлы C. Екі томдық шығармалар жинағы. 1-том.
17. Қамзабекұлы Д. Аққан жұлдыз.//Егемен Қазақстан, 21қараша 2007ж.,
18. Қазақстан Ұлттық энциклопедия. 7-том. Алматы, «Қазақ энциклопедиясы»,
19. Смаханұлы Б. Әлекеңнің әулеті.//Ақиқат, 2007. №2, 70-71
20. Қамзабекұлы Д. Смағұл Садуақасұлын кім өлтірді және
21.Жарықбаев Қ, Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой-пікірлер антологиясы.
22. Шолпанқұлова Қ, Юнусова Ж. Ұлт қайраткері Смағұл
23. Сүлеймен Ж. Смағұл Сәдуақасов – ұлт азаттығының
24. Әденова Ә. Қошке Кемеңгерұлының қоғамдық көзқарасының қалыптасуы
25. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағлымы не
26. Қазақ тарихы энциклопедиялық анықтама. Алматы: «Аруна», 2006.-177
27. Батырхан Д. Мағжан және Алаш қозғалысы. //Қазақ
28. Садуақасұлы С. Екі томдық шығармалар жинағы. 2-том.
29. Хайдаров Е. ХХ ғасырдың басындағы жастар ұйымдары.//Қазақ
30. Төлепберген Б. Алашқа айбын болған жастар еді.//Қазақ
31. Бірімжаров Б,Хайдаров Е. 1917-1920 жылдардағы жастар қозғалысы.//Отан
32. Дәуіт Ә. 1921-1922 жылдардағы Қазақстанды жайлаған ашаршылық.
//Отан тарихы, 2.2006, 119-125 б.
33. Смағұлова С. 1921-1922 жылдардағы ашаршылықтың қазақ мерзімді
34. Тайшыбай З. Мұхтар Әуезовтың жанайқайы.//Ақиқат, 2007.№1, 37-39б.
35. Әуелбек Ә.Сталиннің сұсынан сескенбеген.//Айқын, 30.06.2006, 3б.
36. Сатаева Ж. Қазақстандағы оқу-ағарту ісінің жай-күйі.//Ақиқат, 1998.№5,
37. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы:
38. Шілдебай С. Қожанов-Садуақасов блогы Меңдешевті қалай ығыстырды?
39. Қойшыбаев Б. Сұлтанбек Қожанов. Алматы. ЖШС «Қазақстан»
40. Алтай Б. Садуақасовты ел серкелері білмей ме?//Жас
41. Аңсатова. М.Шоқай ұлт зиялылары туралы.//Ұлт тағылымы. 2002.
42. Шоқай М. Таңдамалы. ІІтом. Алматы, 1999.
43. Шоқай М. Таңдамалы. І том. Алматы, 1998.
44. Қуандықов Е. Ұлшыл-фашистер аталған оппозиционерлер.//Қазақ тарихы, 4.1997,
45. Ипмагамбетова А. Лидер оппозиции. К 100-летию С.Садуакасова.//Отан
46. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Алматы:
47. Махатова Д. «Ұлттан шыққан бақытсыз демократ» Баспасөздегі
48. Назарбаев Н. Келешек күндеріміздің бәрі жарқын болғай.
49. Махат Д. «Бір өртке қаудан шыққан душар
50. Мұсағалиева А. Ұлт зиялыларының ойрандалған ошағы.//Ақиқат, 2003.№2,
51. Салқынбек Д. Геноцид.//Қазақстан тарихы әдістемелік журнал. 4.2009.
52. Ақтаев С. Қыршын кеткен қайраткер.//Ақиқат, 2003.№11, 74-
53. Ақтаев С. Қазақ әдебиеті тарихи-талдау очерк.//Ақиқат, 2007.№4,
54. Ақтаев С. Қыр қыздарының қамқоры.//Ақиқат, 2004.№4, 60-64
55. Жолтай Ж. Ауезов и Садуакасов.//www.mail.ru 29.02.2008.
56. Нурпейс К. Об «Очерках киргизской (казахской) жизни»
57. Қойгелдиев М. Алаш арыстарының латын әліпбиі жайлы
58. Жұртпай Т. Алаш ақиықтары.//Алматы «Алаш» 2006. Т.5.
59. Пірәлиева Г. Ұлт мұратын көздеген.//Ақиқат, 2006.№4, 54
60. Хасенов Е. Cадуакасов Смагул. .//www.mail.ru 05.03.2009.
2