КІРІСПЕ
І. СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЕШЕНДІК ШЕБЕРЛІКТЕРІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Шешендік өнердің тарихи парақтары
1.2. Пікірталас мәдениеті, оның талаптары, шарттары және түрлері
1.3. Пікіралмасу (дискуссия), оның мақсаты мен тілдік нормалары
1.4. Коммуникативтік мүмкіндіктерді дамыту әдістері
1.4.1. Еркін пікіралмасу
1.4.2. Коммуникативтік ойы
1.4.3. Семинар пікіралмасу
1.4.4. Жеке тәжірибе
ІІ. СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЕШЕН СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қазақ шешендік өнерінің қалыптасуы
2.2. Қазақ тілін оқыту барысында оқушылар тілін дамытудың
2.3. Филолог студенттердің шешендік шеберліктерін жетілдірудегі тәжірибелік жұмыстар
2.4. Шешендік сөздерге тән ерекшеліктер
2.5. Шешенге қойылатын талаптар
2.6. Шешендік – жарыстағы күштілік
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілмен қатар басқа да тілдерді,
Осы бағытта пайда болған тілдерді қолдану мен дамытудың
Ел егемендігін алып, демократия кең өрістей бастаған қоғамда,
Соңғы жылдары елімізде әлдеқашан ұмыт болған ғылым, өнер
Кейінгі жылдары көптеген жоғары оқу орындарының гуманитарлық бөлімдерінде
Қоғам қашанда дарынды қабілетті адамдарға мұқтаж. Дарынды адамдар
Дамыған елдер қатарына қосылуға арналған бәсекелестік өмір сүрудің
Бүгінгі таңда «филология» мамандығы бойынша білімдерін жетілдіріп жатқан
Ертеңгі қазақ тілін өскелең ұрпақ бойына дарытатын ұстаздың,
Ертеден дана халқымыздың шеберлігін арттырып, халық тілінің қайнар
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі заман жағдайында жоғары білім
Жоғарғы оқу орындарында өндіріс пен нарықтың жылдам өзгеріп
Сонымен бұл тұжырымдар болашақта мектептің белді тұлғасы
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты. Жоғары оқу орнында қазіргі
Дипломдык жұмыстың нысаны – жоғары оқу орнының «қазақ
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Жоғарғы оқу орнында риторика немесе шешендіктану саласын оқытуда
Шешендіктануды оқыту арқылы студенттер тілін дамыту мәселесінің ұстанымдарын
Шешендік сөздер, мақал-мәтелдер, афоризмдер сынды тілді байыту, дамыту
Студент тілін дамытатын кешенді жұмыс түрлерін айқындау;
Студент тілін дамытуда жаңаша жаңғыртып оқыту әдістемесін пайдаланып,
Студент тілін дамыту әдістемесінің ұтымдылығын эксперимент нәтижелеріне сүйеніп
Егер шешендіктануды оқыту арқылы студенттер тілін дамыту белгілі
Дипломдық жұмыстың негізгі идеясы. Жоғарғы оқу орнында
Дипломдық жұмыстың жүргізілу әдістері. Зерттеу жұмысында баяндау, бақылау,
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Жоғарғы оқу орнында шешендіктану саласын оқыту арқылы тіл
«Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша шешендіктануды оқыту
Студенттің болашақ кәсіби мамандығына сәйкес сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
Студент тілін дамытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер нақтыланып, олардың түрлері,
Студент тілін дамытуда тілдік қатысым әдісі үлкен қызмет
Шешендіктануды оқытуда би-шешендер сөздерінің үлгісі арқылы студенттер тілін
Студенттерді ғылыми жұмысқа баулу арқылы ғылыми стильге жаттықтыруға,
Студенттің кәсіби тілін дамытуда, қалыптастыруда іскерлік ойындар, ойбөліс,
Жоғары оқу орнында шешендіктануды оқыту арқылы студенттер тілін
Дипломдық жұмыстың теориялық маңызы. Зерттеу жұмысы жалпы тілді
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысын жоғары оқу
Дипломдық жұмысымызда төмендегідей бірқатар тұжырымдарды корғауды жөн көрдік:
Жоғары оқу орындарында шешендіктануды оқыту арқылы студент тілін
Шешендіктануды оқыту барысында студенттер тілін дамыту үшін оқытудың
Студенттердің кәсіби шебер сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға бағытталған әдістемелік
Тіл дамыту жұмыстарын түрлендіріп отыру студенттердің сөйлеу шеберлігін
Шешендіктануды оқытуда студенттерді ғылым жаңалықтарымен таныстыру олардың сөз
Жоғары оқу орнында тіл дамыту тіл білімінің барлық
Шешендіктануды оқытуда студенттердің тілін билердің шешен сөздерінің үлгісімен,
Шешендіктануды оқыту барысындағы тіл дамыту жұмысын білім беру,
Білікті, іскер әрі сауатты, шебер сөйлейтін, қазіргі заманның
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім,
І. СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЕШЕНДІК ШЕБЕРЛІКТЕРІН
АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Шешендік өнердің тарихи парақтары
Бүгінгі таңда шешендіктану теориясы жапсарлас болашақ шешенді неге
Шешендіктану (риторика) – ежелгі ғылым салаларының бірі. Оның
Қазіргі кезеңде көптеген адамдар үшін «риторика» сөзінің өзі
Шешен сөйлеуге баулуда антикалық риторика басым мәнге ие,
Антикалық кезеңдегі шешендіктану бойынша жазылған еңбектердің ішіндегі біздің
Аристотель еңбегі үш кітаптан тұрады. Біріншісінде шешендіктанудың өзге
Грек шешендіктану тарихы эллинистикалық дәуірінде ақырына дейін қалыптасып
Грек риторикалық мектептерінде сабақтардың негізгі түрі декламацияға, яғни
Атақты ежелгі римдік шешен Квинтилиан еңбектерінде басты назар
Цицероннан кейін Римде риторикаға қызығушылық төмендей бастағаны байқалады.
«Шешеннің қалыптасуы» еңбегі он екі кітаптан тұрады. Ол
Сонымен антикалық авторлардың шешендіктану туралы негізгі шығармаларын таразылай
сандаған ғылым салаларын меңгеру;
үздіксіз практика, бұл орайда ойдан шығарылған тақырыптарға сәйкесті
мейлінше көбірек жазу талабы;
үздік риторға еліктеу.
Бұл айтылғандарға қоса, бір кезде Аристотельдің әлі терең
XIX ғасырдың алғашқы жартысы орыс шешендіктану ілімінің гүлденіп
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында Ресейдегі шешендіктануды оқыту жүйесінің
Орыс филологтарының алғашқыларының бірі ретінде К.П.Зеленецкий қалыптасқан шешендіктану
К.П.Зеленецкийдің «Риторика туралы зерттеулер» еңбегіндегі басты назар
Кейінгі Кеңес кезеңінде жазылған ойға ой қосар құнды
Автордың бағамдауынша айтсақ, еңбекте жанды сөз өнерінің шын
Барлық істе де баса ескерер нәрсе – ерекше
Қашанда насихатшы, саясаткер шешендердің басты қаруы – сөз.
Шаршы топ алдында сөйлеудің сапалық белгісі – жазылған
Зерттеуші Е.Ножин шешендік өнерге қатысты мыналарды бөле-жара атайды:
Шешендіктануды оқыту әдістемесіне қатысты кейінгі тұстарда орыс мектептеріне
Ғалымдар Л.Ф.Введенская, Л.Г.Павлованың «Культура и искусство речи» атты
Ал қазақ халқының ұлттық шешендік өнер тарихы Түрік
Әбу Насыр Әл-Фарабидің «Риторика» атты трактатында түркі халықтарына
Туындыгері белгісіз «Кодекс Куманикус» (XIII-XV ғ.ғ.), «Оғызнама» сияқты
Қазақтың шешендік өнері – ұлттық ауыз әдебиетінің бір
Қазақ халқы ойының ұшқырлығы, сөзге тапқырлығы мен кейбір
Атақты А.Байтұрсынұлы өзінің «Әдебиет танытқыш» атты еңбегінде шешен
А.Байтұрсынұлы шешен сөздің де бес түрін саясат шешен
Қазақ шешендік сөздерін арнайы ғылыми тұрғыда алғаш зерделеген
Өткен ғасырдың 60-жылдарынан бастап, бүкіл саналы ғұмырын шешендік
Кейінгі кездегі шешендіктану, шешендік сөздердің зерделенуіне түрткі болған
Бүгінгі таңда шешендік өнерге кімдер ие бола алатындығы
Жалпы шәкірт атаулыны шешен сөйлеуге баулу – ұстаздық
Әрбір ғалым-ұстаз-ритор ауызша шешен сөйлеу табиғатын жетік білуі
Танымал ғалым С.Негимов ауызша сөздің алуан түрлеріне әзірленудің
Қазақстанда да қайта оралған шешендіктану ілімін жоғары оқу
Пікірталас мәдениеті, оның талаптары,
шарттары және түрлері
Бүгінгі уақыт талабы әр адамның өз көзқарасын, пікірін
Орынды айтылған орнықты сөзге тоқтауды біліктілік белгісі, аралықтың
Пікір алмасу – адамның ақыл-ой қабілеті дамуының басты
Полемикалық шеберлікті меңгеру арқылы жеке адам қоғамдық маңызы
Пікірталас – белгілі бір қоғамдық мәні бар мәселені,
Өз қатысатын пікірталастың мәнін түсіну;
Пікірталастың түрін, оның өзіндік ерекшеліктерін нақты білу (пікір
Қажетті полемикалық тәсілдерді меңгеру;
Пікірталас тақырыбын анық білу;
Пікірталас мәдениеті талаптарын білу, т.б.
Пікірталастың сипатын анықтайтын факторлар:
Айтыстың мақсаты (шындықты іздеудің көзі, құралы; қарсыластың көзін
Айтыстың әлеуметтік мәні (жалпы адамзаттық мүдде; топтық мүдде;
Қатысушылардың саны: монологтік (бір адам), диалогтік (екі адам),
Айтыстың өткізілу сипаты (ауызша, баспасөзде, т.б.).
Пікірталас мәдениетінің талаптары. Пікірталасқа қатысушы адамның бойында батылдық
Сөзталасқа түсер алдында мынадай мәселелерге назар аударған тиімді:
а) бұл мәселе айтысуға тұра ма, қажеттігі қандай?
ә) айтысты ұйымдастырудағы мақсат не? Қандай міндеттер жүзеге
б) қарсыластың деңгейі қандай?
в) қарсыластың көзқарасы, позициясы қандай?
г) қарсыластың мықты және осал тұстары неде?
Осындай сұрақтардың жауабы қанағаттанарлық деп танылғанда ғана пікірталасқа
Айтыскерден тікелей талап етілетін нәрселер:
Тақырыптан ауытқымау;
Өзіндік айқын көзқарастың, позицияның болуы;
Өзін-өзі дұрыс ұстай білуі;
Сөйлеу шеберлігі;
Жоғары мәдениеттілік (сөзге тоқтау, дауыс көтермеу, ашуланбау);
Қарсыласын да, аудиторияны да сыйлау т.б.;
Қара басының намысымен қатар ортақ пікірге деген мүдделілік;
Қарсыласына кезек беріп отыру;
Регламент сақтау;
Қарсыласқа тойтарыс берудің шарттары, тәсілдері. Қарсыласқа тойтарыс
сұрақтың дұрыс қойылуы;
логикалық заңдардың басшылыққа алынуы;
ой баяндау тәсілдерінің ұтымды қолданылуы;
ой тығырығына тіреу амалдарын жоспарлап жүргізу, т.б.;
логикалық қателіктерден бойды аулақ салу.
Қарсыласқа тойтарыс берудің ұтымды тәсілдері ретінде оның ойын
Пікірдің өтімділігін арттыратын тілдік құралдарға орынды кіріктірілген дәлелдемелер,
Пікірталас түрлері. Жүргізілу тәртібі, өзіндік ережелері, қатысушылардың саны
Пікіралмасу (дискуссия), оның мақсаты мен тілдік нормалары
Пікіралмасу – (discussion – латын тілінен аударғанда «зерттеу»,
Мақсаты – әр түрлі көзқарастарды анықтау, пікір алмаса
Пікіралысуда арнайы баяндамашы белгіленбейді, қатысушылар тек тыңдарман
Көпшілік қатысатын пікірталасының бұл түрінде төрағадан басқалар тең
Пікіралысуға жалпы көпшілік қатысатын митингілер, арнайы комиссияның мәжілістері,
Төраға қатысушылардың көбінің сөйлеуіне мүмкіндік жасап отырады, күн
Шешеннің басты парызы – тыңдаушыларды ортақ пікірге ұйыту,
Сократ ғылыми трактат жазып қалдырмаған. Оның философиялық ой-тұжырымдары
Сократ хакім даналық меруеттерін көшеде, алаңда, жиын топқа
Сократтың тәсілі – асқан шеберлікпен табылатын сұрақ-жауап арқылы
Адам баласы белгілі бір қоғамда алдымен тіл арқылы
Адам баласы табиғатында темірдей төзімді, гүлдей нәзік. Қапелімде
Коммуникативтік мүмкіндіктерді дамыту әдістері
Бұл топтағы әдістерді талдаудың негізінде сөздің ой ұшығынан
Бүгінде сөздің тууы үрдісінің жекелеген тұстарын зерттеумен көптеген
Коммуникативтік мүмкіндіктерді дамытудың мақсаты – оқушыларды өз сөзін
1.4.1. Еркін пікіралмасу. Тәжірибеде бұл әдіс лекция не
Аталмыш әдісті көпшілік сабақтардың еркін қарым-қатынас жағдайына сәйкеспейтін
Еркін пікіралмасу көбіне сабақ тақырыбымен байланысты, сондай-ақ ол
1.4.2. Коммуникативтік ойын. Шешендіктану сабақтарында коммуникативтік ойындарды бір
Коммуникативтік ойындар («Комплимент айту», «Танысу», «Сәлемдесу», «Телефонмен әңгіме»
«Көзқарас» ойынының толық сипаттамасын келтірелік. Бұның негізіне «Игры
Сөйлей білу және өз көзқарасын дәлелдей алу бөлігі
Ойынның I кезеңі.
Оқытушы оқушылардың барлығы да бірдей жауап беруі тиіс
Жер бетінде бақыт деген бар ма?
Ақкөңіл болған жақсы ма?
Құран Кәрімдегі Мұхаммед пайғамбардың «Адамды алла топырақтан жаратып
Болашақ кімдерге тиесілі: «физиктерге» ме, әлде «лириктерге» ме?
Ұсынылған сауал тастауға сәйкестік екі команда құрылады. Олардың
Ойынның II кезеңі.
Әрбір командаға өз көзқарастарын қорғау айғақтарын даярлауға, қарсылас
Ойынның III кезеңі.
Оқытушы пікіралмасуды бастауды ұсынады. Команда өкілдері өз көзқарастарын
Ойынның IV кезеңі.
Эксперттердің сөйлеуі және оқытушының пікіралмасу қорытындыларын шығаруы [1;
Сонымен қатар «Орын таңдау» ойыны да оқушыларға, студенттерге
Ойынның мақсаты – тиімді қарым-қатынас үшін өзіне орынды
Ойын барысы.
Барлық топ жұпталып бөлінеді де, бірнеше тапсырмаларды орындайды.
Бір-біріне қабырғаларын түйістіре тұрып (отырып), 1-2 минут бойы
Біреу мінберде отырып, біреуі түрегеліп тұрады. Диалог қайтадан
Бір-біріне назар аудара отырып, сәйкесінше, өзара аралық деңгей
Бірі оқытушы столына, бірі партаға отырып, 2-3 минут
Бір мінберде тұрып, бірі сынып партасында отырып 2-3
Жұптасқан әрбір топ орындалған жұмыстардан кейін өз әсерлері,
Бұл жаттығуларда жұптарды өзгертпестен аяғына дейін қалдыруға болады.
Демек, шешендік іс-әрекетті дамытуға септесер коммуникативтік ойындар мен
Коммуникативтік ойындар және интеллектуалды ойындар, тапсырмалар, жаттығулар түрлері
1.4.3. Семинар пікіралмасу. Шешендіктануды оқытудағы жұмыс түрлерін таңдауға,
Шешендіктану сабақтарында семинар формасы практикалық тұрғыда игеруді талап
Семинар-пікіралмасу формасы А.А.Вербицкийдің «Сөз сөйлеу контексіндегі адам» атты
Семинар-пікіралмасуды ұйымдастырудың маңызды мезеттерінің бірі – қатысушыларды «дөңгелек
Сондай-ақ семинар-пікіралмасу формасына өзінің «Кәсіби теориялық ойлаудың даму
а) талқыланатын проблемаларды және олардан туындайтын мәселелерді анықтау;
ә) баяндамашылар мен сөз сөйлеушілер үшін негізгі қосымша
б) әркімнің семинардағы ұжымдық жұмысқа қатысу формасы мен
в) тыңдаушыларды баяндамалар жасау мен сөз сөйлеуге әзірлеуге,
г) пікіралмасу барысына басшылық жасау және қорытындыларын шығару.
Шешендіктану бойынша семинар-пікіралмасудың даярлық үрдісі, белгілі бір дәрежеде,
Талқылауға «Қазіргі шешендіктану мәселелері» тақырыбы ұсынылады. Тақырыпта мәлімделген
Баяндамашы, қосымша баяндамашы және оппоненттер күн ілгері анықталады.
Баяндамада негізінен төмендегідей мезеттер бөле-жара көрсетіледі:
қазіргі заман адамының тілдік сөйлеу жүктемесінің артуы;
тілдік байланыстардың тиімсіздігі мен оның себептері;
шешендіктанудың қайта өрлеуінің алғышарттары;
қазіргі шешендіктануды ғылыми таным мен одан туындаған проблемалар
қазіргі шешендіктанудың ішкі (статусы, басқа ғылымдармен байланысы, зерттеу
Бұдан кейін қосымша баяндамашылардың бірі қазіргі шешендіктанудың статусы
Оппоненттің сөйлеген сөзі аудиторияның белгілі дәрежеде нақты қозғалысын
Келесі қосымша баяндамашының сөйлеген сөзі сөздегі прагматика мен
Эстетикадан мүлдем ауытқушылық (сыртқы эффектісіне әуестену, айғақтамадан ауытқу)
Сөз сөйлеушінің пікірінше, прагматика басымдылығын орынды деп тағы
Пікіралмасуға қатысушылар прагматика мен эстетиканың тиімді үйлесімділігіне жетудің
Талқылауға ұсынған келесі бір салмақты мәселе біздің
Бірнеше пікіралмасуларға қатысушылар адами қарым-қатынаста сөздің дұрыстығын ескерудің
Семинар-пікіралмасудың қорытындыларын шығара келе, оған қатысушылар шешендіктанудың барлық
Демек, шешендіктану сабақтарының, курсының аздаған сағат мөлшерінде болуы
1.4.4. Жеке тәжірибе. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында
Еліміздің болашағы ұрпақ тәрбиесіне тікелей байланысты. Бүгінгі таңда
ІІ. СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЕШЕН СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қазақ шешендік өнерінің қалыптасуы
Филология мамандығы бойынша білім алатын әрбір студент бойына
Тарихымызда алынбайтын қамалдай болып тірескен шешуі бітпес дау-дамайдың
Тіл мәселесіне бей-жай қарамай, болашағына алаңдаған Т.Шонанұлы тіл
Тарихты зерделесек, 1920-1940 жылдар аралығында мектеп оқулықтары шығарылып,
Тіл тарихының сахнасында өзіндік қолтаңбасын қалдырған С.Жиенбаев
Қазақ тілін зерттеп, зерделеген өзге де ғалымдарға өзіндік
Иә, алдымен қай нәрсенің де іргетасы берік, мығым
Қазақ тілін оқытуда ең бастысы шешен де шебер
Қазақ тіл білімінің тарихында өзіндік орны бар тұлғалардың
Филология мамандығында оқитын студенттердің тіл мәдениетін қалыптастырып, сөйлеу
Сонымен қатар, жоғары білім жүйесінде шешендіктануды оқыту мәселесін
Жоғарғы оқу орындарында студенттерді кәсіби тілде шебер сөйлеуге
2.2. Қазақ тілін оқыту барысында оқушылар тілін дамытудың
«Қазақ тілін оқыту барысында оқушылар тілін дамытудың әдіснамалық
– сөйлеу мен ойлауды бірлікте қарау ұстанымы;
– қатысымдық ұстаным;
– жағдайға, ахуалға лайық, ыңғайлылық (ситуациялық) ұстанымы;
– сөйлеу әрекеттерін кешенді жүргізу ұстанымы;
– әдеби тіл нормасын сақтау ұстанымы [14, 17-18-б.].
Сонымен біздің жұмысымызда жоғарыда аталған ұстанымдарды басшылыққа ала
Ең алғашқысы, қатысымдық ұстаным. Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы
Егер де, болашақ маман, бүгінгі студент жоғары оқу
Екінші сатысы, тіл дамытудың дифференциация мен интеграция ұстанымы.
Келесі сатысы, яғни үшіншісі белсенділік ұстанымы. Студенттер тілін
Төртіншісі, тіл дамытудың тіл салаларымен байланысы ұстанымы. Тіл
Келесі сатымыз, бесінші кезектегі ұстаным – кешенді ұстаным.
Жоғары оқу орнында студенттерге теориялық білім берумен қатар
Ең соңғысы, тілдік норманы қалыптастыру ұстанымы. Белгілі ғалым
Барлығына мәлім, жоғары оқу орындарында тіл ғылымы салаларынан
Жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған еңбектерде тіл
Бұдан шығатыны, жоғары оқу орнында тіл теориясын, заңдылықтарын
Кез келген тілдің сөздік қор байлығының бір көрсеткіші
Жалпы алғанда, тіл дамыту жұмысы тілдің барлық саласына
Шыны керек, сөзді білгенмен, ойды білдіруде сөздерді бір-бірімен
Жоғарғы оқу орындарындағы студенттердің сөйлеу әрекетінде қиялдың орны
Филология мамандығы студенттерінің сөздік қорының толығып, мазмұнды да,
Сонымен қатар, тіл дамыту ісінде студенттердің байқау қабілетінің
Жоғары оқу орнында тілдің жекелеген салаларынан теориялық білім
Сабақ үдерісі студенттің әрқайсысы мен барлығының мүдделерін оқытудың
Студент тілін дамытуда басты рөлді оқытудың саналылық және
2.3. Филолог студенттердің шешендік шеберліктерін жетілдірудегі тәжірибелік жұмыстар
Сан ғасырлық тарихы бар, бүкіл әлем деңгейінде орын
1. Метафораны қолдану дағдысын қалыптастыратын жаттығулар. Олар мәтіннен
2. Өлеңдер арқылы метафораны қолдану дағдысын қалыптастыру. Студенттің
Тіл дамытудың күшті құралы – сөз бен көрнекілік.
1. Студент назарын өзіне аударып, көңілін басқаға
2. Студенттің сезім мүшелеріне әсері, ықпалы өте
3. Он рет айтқаннан, бір рет көрсеткен
4. Көрнекілікте нақтылық жоғары сатыда;
5. Көрнекілік студентті қызықтырады;
6. Тез түсінуге көмектеседі;
7. Есте сақтауға әсер етеді;
8. Ойландырады;
9. Тілдік бірліктерді дұрыс қолданудың жолын көрсетеді;
10. Үлгі қызметін атқарады.
Студент тілін дамытуда көрнекіліктің мына түрлері қолданылады:
1. Ойбөліс интерактив технологиясы бойынша ұйымдастырылып, әр студент
2. Жаңаша жаңғыртып оқыту технологиясын қолданудың нәтижесінде әр
3. Әр студент сөзінде батыр аға, апаларына деген
4. Ойбөліс инновациялық технология бойынша оқытушы ұйымдастырушы, кеңесші
5. Ойбөліс басынан аяғына дейін студент-студент, студент-оқытушы арасындағы
6. Бұдан сурет арқылы да үлкен сезімді оятуға
7. Фотосуреттер арқылы тіл дамытуды түрлі кештерде ойбөліс
8. Фотосуреттер өздік жұмыс ретінде тіл дамыту мақсатында
Сонымен қатар сабақтан тыс өткізілетін жұмыстың бір түрі
Студент тілін дамытудың бір жолы – ойбөліс (дебат).
2. Жоғарыда тіл дамытудың тілдік құрылымдарына баса мән
Ақылмен ойлап білген сөз,
Бойына жұқпас, сырғанар.
Ынталы жүрек сезген сөз,
Бар тамырды қуалар.
(Абай)
Қазақ ауыз әдебиетінің ерекше бір жанры – шешендік
Шешендік өнеріне ерте замандардан-ақ, үлкен мән берілген. Ежелгі
Қазақ жұрты – жаратылысынан шешендік өнерге бейім халық.
Шешендік, біріншіден, ескіден арылтатын, жаңаға талпындыратын ұмтылыс, жаңаға,
Шешендік – жеке тұлғалық бастама және бағыт, ондағы
Шешендік туралы түсінік бірдей емес, біртіндеп анықталуда, мазмұны
Шешендікті ойға түрткі, сезімге қозғау салатын сөздердің тілдік-көркемдік
Шешендікті бірде шешендік сөзбен, бірде шешендік өнермен,
Шешендіктің құрамдас бөлімдерінің әлеуметтік-тұрмыстық, саяси-әлеуметтік, әлеуметтік-гуманитарлық салалардың барлық
Шешендікті риторика ғылымы деп атаушы ғалымдар оның көне
Шешендік – әдеби шығармашылықтың ауызша және жазбаша түрлерінің
Шешендік шеңбері: а) әр халықтың тарихымен және тағдырымен
Халқымыздың мәдени мұрасы мен шығармашылық өнерінде шешендіктің, шешендердің
Адамды ақиқат пен әділдікке, кемелділік пен бақытқа жеткізетін
Кісілікті, жақсы мінезді, әдепті және инабатты болуды, өз
Адамның тұлғалық қасиеттерімен, қажыр-қайратымен, біліктілігімен, көрегендігімен, мұрат-мақсаттарымен ерекшеленетін
Халқымыздың рухани мәдениетінің көне де, кең таралған, ықылым
Әдебиеттің жетілген, ажарланған, тұлғаланған түрі, оның өтімді, өткір
Демек, шешендік – түсінік, көзқарас, түйінді талғам, олардың
Шешендік – жүйелі сөздің, ойдың және іс-әрекеттің пәрменді
Шешендік – халық рухы, халық қуаты. Қазақ халқы
Шешендік – рухани мәдениеттің әлеуметтік типі және өтімді
Елдік өркениет пен ұлттық мәдениет өрбіген сайын шешендікке
Шешендік дегеніміз – мәйегі нәрлі сөз бен қаратпа
Шешендіктің қызметі әр қилы. Ол түрлі тарихи-мәдени, әлеуметтік
Қазақтың шешендік сөз тарихы Майқы би мен Аяз
Қазақтың шешендік сөздерін өзге жұрттың атақты адамдары, ғалымдары
Қилы замандардағы ой желісі мен ой-пікір жарысынан шешен
Ендігі «Шешендік» пәнінің заттық аясы адамның өзін танудан
Дей тұрсақ та, шеберліктің білімдегі, ғылымдағы, өнердегі түрлері
Ойлану мен толғаныстың қозғалысы, өзіндік сананың көрінісі мен
Тұлғалық таным үлгісінің және тілдік стильдің бірлестігінде;
Оқиғалы көзқарастың, оған деген субъективті белсенділіктің түрі мен
Сөз өнерін жағдайға орай еркін түсіндіретін және әлеуметтік
Адамдықты зерттеуге және бағалауға қабілетті шоғырландыратын, ізденіс-әрекетті ұйымдастыратын
Ізденістің заттық аясы мен әлеуметтік кеңістігін адамның өзін-өзі
Әдептілік пен әлеуметтік бағдарға мән беріп, оларды құндылық
Адамзат мәдениеті мен өркениетінің түрлері, жетілу кезеңдері бірдей
Шешендік сөздерге тән ерекшеліктер
Біріншіден, қазақ шешендерінің сөздері жазбаша емес, ауызша айтылып
Екіншіден, айтыла келе бастапқы нұсқан қалып өзгертіліп отыруы
Үшіншіден, шешендік сөздер кейінгі айтушылар тарапынан қажетіне қарай
Шешендік – ұстанымы айқын көзқарас, шебер сөйлеу және
Екіншіден, шешендік – тарихи құбылыстың формасы, яғни әлеуметтік-мәдени
Шешендіктің рухани құндылығын қабылдаған және қолдаған ортада таланттылар
Үшіншіден, шешендік – тұлғалық қабілетке, кісілік қасиетке тәуелді.
Шешендік сөз терең ойға, ұтқыр шешімге, тапқыр логикаға
Шешендік өнердің қиындығы туралы Бұқар жырау:
...Көш бастау қиын емес –
Қонатын жерде су бар.
Қол бастау қиын емес –
Шабатын жерде жау бар.
Шаршы топта сөз бастау қиын –
Шешімін таппас дау бар, –
деп дұрыс аңғартады.
Нағыз шешен үшін сөзге шебер болу жеткіліксіз. Табанда
Шешендік сөз ақындар айтысы сияқты сөз тартысы дау
Шешендік сөздер көбінесе түсінік сөзден басталады. Түсінік сөзде
Шешендік сөздің, айтылар ойдың негізі – мазмұн. Сөз
Жазба әдебиетіміз дамыған кейінгі дәуірде шешендік сөздер саптан
Шешендік сөздің шыны – айтыс. Мұнда ауыз әдебиетіне
Шешендік сөздер мән-мағынасының тереңдігімен ғана емес, сондай-ақ тақырыбының
Шешендер сөзі – халқымыздың тілдік қазынасы. Ол көркем
Ертеден-ақ, халқымыздың өзіндік басқару жүйесі болды. Ел қамын
Ш.Уәлихановтың: "Би атағын беру қазақта халық тарапынан бір
Кезінде Ахмет Байтұрсынов: "Әділ билердің қолындағы билік қазақтың
Шешендік өнер халықтық-демократиялық қоғамдарда өсіп-өркендейді. Ақыл-ойға еркіндік шешендік
Солон заңына ұқсас заң «Жеті жарғы» қазақ
"Бірақ шешендік сөздер тек ас пен тойда, жәрмеңке-жиындарда
Мұндай қызығушылық, сөз өнеріне үйірлік қазақ халқында балаға
2.5. Шешенге қойылатын талаптар
1. Шешен дегеніміз кім?
"Шешен» сөзі қазақ тілінің этимологиялық сөздігінде былайша түсіндірілген:
Біз бұл пікірге қосыламыз. Б.О.Оразбаева айтқан сияқты, шешен
Ал қазіргі орыс тіл білімінде шешен деген сөз
Осы мағыналардың қайсысын негізгі ұстаным етіп аламыз десек,
Кез-келген адам шешен бола ала ма? Осы сұрақтың
Плутархтың айтуынша, қайталанбайтын, өзгеше білімдар жан-жақты және әбден
Мектептегі сабағы біткеннен кейін де Цицерон үлкен құлшыныспен
Плутархтың әңгімесінде: бір күні Афинаның шешені Аполлон, римдіктердің
Ұлы шешендердің өмірінен байқағанымыздай, шешен аса білімдар, көп
Айтылмақ ойын қатаң тәртіппен, байыпты талдаумен, «салқынқандылықпен» ұсынатын
Аудиторияның сезіміне әсер етуді мақсат етіп, белгілі бір
Ретіне қарай жоғарыдағы екі стильдің де элементтерін шебер
Иә, шешен тыңдаушыларға әртүрлі жолмен әсер ете алады.
Шешендік өнерге қатысты қазіргі әдебиеттерде шешендерді былайша бөледі:
Әйтсе де, әрбір сөйлеу әрі логикалы әрі эмоциональды
Керісінше, шешен мазмұнды, логикалы сөзді ешбір қызығушылықсыз, эмоциясыз,
Шешендік – жарыстағы күштілік
Шешендікті қай заманда болмасын мойындаған, қабылдаған. Шешендік –
Осы ойды жеті кемеңгердің бірі атанған Периандр (б.д.д.
Қызыл тілдің ұстаздарын ежелгі гректер софистер деп атаған.
Қызыл тілдің тағы бір ұстазы, шешендік өнердің теоретигі
Шешендік – шындыққа жету. Шешендік елтігіш топтардың емес,
Оған дәйек келтірелік: «...мен өзімнің ақтығыма сенгендіктен ойымды
Осы тәсілдерді топтастыру үшін Сократ екі жағдаятқа –
Шешендік – өзімен жұмыс істеу. Шешендігімен елге танымалы,
Сәттің өлшемін тап. Өз жігеріңді таныт.
Осы талап тұрғысынан үнемі және таңдаулы жаттыққан адам
Өз пікірінің дұрыстығын дәлелдей отырып, тыңдаушыларды сендіру;
Көркем тілмен үйлесімді сөйлеу арқылы тыңдап отырған адамдардың
Олардың көңіл-күйіне әсер етіп, толықтыра білу, жүрегін қозғау.
Шешендік өнердің антикалық мектебі бұл мазмұнды бес бөлікке
Мәселені қоя білу. Әңгіменің нақты не жайында болатынын
Мәселені орналастыру. Осы жинақталған материалдарды белгілі ретпен орналастыра
Сөз қолданыс. Ойды жеткізуде сөздерді қалай қолдану керек?
Сөздердің дұрыс қолданылуы – грамматикалық және лексикалық ережелердің
Қолданылатын сөз мағыналарының анықтығы – жалпыға бірдей түсінікті
Сөздерді орынды қолдану – шешеннің сөзі күнделікті ауызекі
Есте сақтау. Антикалық мектептің негізгі тәсілі ретінде сөйлейтін
Дауыстап сөйлей білу. Демосфен: «Шешендік өнердегі ең бірінші
Шешендік сөз – ойды қалыптастыру және бейнелеу арқылы
Шешендік – сұхбаттасу, сөйлей білу. Сократтың шәкірті Платон
Диоген Лаэртскийдің (ІІІ ғ. бірінші жартысы) пайымдауынша, Платон
Шешендік – сөйлей білу. Осы өнердің негізін қалаған
Аристотелдің пайымдауынша, шешендік сөздің болмыс бітімін белгілейтін үш
Сөйлеудің нақты жағдайға орай кеңесетін, соттағы және салтанатты
Салтанатты жағдайларда айтылатын сөздер. Шешендіктің бұл түріне мақтап-мадақтау,
Саяси мәселелерге қатысты шешендік сөздер. Мұнда маңыздысы сендіру
Сот ісінде сөйлеген сөздерінде шешендер кінәлау мен ақтауға
Талапқа талап қосылды. Ісіңмен ілгерілеу үшін, қабілетке өлшем
Соттағы сөзде – ой-тұжырымдарға (силлологизмге), заңдарға, куәлардың көрсеткішіне,
Аристотель «Риторикасының» екінші кітабында шешендік сөзді құрудың принциптері
«Риториканың» үшінші кітабы шешендік сөзге, сөз өнеріне арналған.
Сөйлеудің өзі емес, оған кіріспе немесе алғы сөз.
Тақырыпты белгілегенде, оның атауы тыңдаушыға түсінікті болуы абзал;
Заттық мазмұнды жүйелі баяндау. Сол үшін фактіні таңдау
Сөйлеудің заттық аясын талдау – сипаттау;
Дәлелдеу арқылы негізгі мақсатқа – тыңдаушыны сендіруге қол
Теріске шығару. Жалғандықты білдірудің түрлері: а) пікірталас (сұрақ-жауап);
Үндеу – тыңдаушылардың жүрегіне ұрандата жол салу, олардың
Қорытынды – айтқанды қысқаша тұжырымдау.
Аристотель үшін риториканың басты мақсаты – «әрбір нақты
Шешендік таным – шындыққа талпыныс. Шешендік таным –
Қазақ шешендігінің қалыптасу тарихын бертін келе шежірелерден,
Халық ортасынан суырылып шыққан шешендердің танымдық объектісі әрқалай,
Шешендік туралы сөз қозғағанда, әрине, оның тақырыптық-мазмұндық ерекшелігіне
Тақырып – атау, атаудың мазмұны білім арқылы ашылады.
Шындыққа жету – бір мезеттік, бір сатылы талпыныс
Шындыққа жету – күрделі процесс. Әлгі айтылған білім,
Шешендікті іштей реттейтін тетіктердің қатарында – сөйлеушінің дүниетанымдық
Шешен қалыптасады. Ежелгі Римдегі Цицероннан келе жатқан мынандай
Ел таныған нағыз шешендер адалдық пен мейірімділікті, сөз
Шешен болу үшін табиғи, туа біткен қабілет, кісілік
Шешен – шеңбер болғанда, би – таразы,
Ән – сәнің, күйің – көркің, ақын –
Өйткені ол күншіл емес, міншіл де емес, елшіл
Ежелгі грек ойшылдарының пайымдауынша, шешен заттың мән-мағынасын, адамның
Аристотельдің пікірінше, шешен ақыл-ойы сол шындық пен әділдік
Шешен, Цицеронның ұйғарымынша, пікірсайысқа түсіп, тұтас бір қайнар
Шешенде – асыл мінез. Қазақтың адамгершілігін қалыптастыру, оның
Шешендер – көркемдік және әлеуметтік санаттағы ойшылдар. Олар,
Оның себебі, еліне ерінбей, халқына қалт етпей қызмет
Руханилық адамның адами ізгі кісілік мінезін ашатын кілт
Жалғанды ойлап тұрсаң, бірлік керек.
Бірлікті ойлаған соң, тірлік керек.
Ағайынға ала көз бола қалсаң,
Аузыңнан несібеңді біреу жемек.
Осы айтқанның соңғы жолындағы мәселеге кепілдікті Досбол шешеннің:
Арзымасқа алдырып,
Аяғыңнан шалдырып,
Атаңды ұятқа қалдырма, - деп айтқан шешендігінен де
Шешен жоғары мақсатқа, әлеуметтік мүддеге, болашақ мұратқа ұмтылады.
Шешен – ұғымтал, көреген, тапқыр. әл-Фарабидің түсіндіруінше, «ұғымталдық
Шешен үшін сана оқиғасы адамды өзгерту мүмкіндігімен бірдей.
Шешеннің объектісі, біріншіден, адам келбеті мен қимылы, адамдық
Екіншіден, адамдық қатынастар мен кісілік қасиеттер, яғни оның
Үшіншіден, шешен көшбасшы ретінде елдегі болып жатқан барлық
Төртіншіден, ол ел-жұрттағы дау-дамайларда өз мақсатын анық және
ҚОРЫТЫНДЫ
Жоғары білім қоғамның әлеуметтік және экономикалық жағынан дамуының
– осы уақытқа дейін жоғары оқу орындарында морфологияны
– ғылыми пәнге байланысты оқулықтар мен оқу құралдарында
– қазіргі қазақ тілінің морфология саласын оқыту арқылы
1. Қазіргі кезде білім беру саласының басты міндеті
2. Мамандар даярлау сапасын арттыру студенттің жоғары оқу
4. Жоғары оқу орнында студенттерді ғылыми жұмысқа баулу
5. Студентті кәсіби шебер сөйлейтін маман болуына дағдыландыру
6. Жоғары оқу орнында студенттер тілін дамытуда белсенді
7. Жоғары оқу орнында тіл дамыту мәселесін зерттеудің
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Қыдыршаев А.С. Шешендіктануды оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Докторлық диссертацияның
Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Балақаев М. Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту.
Оразбаева Ф. Тілдік қатынас. -Алматы: Сөздік – Словарь,
Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Оқу-әдістемелік шығармалар. -Алматы: Жазушы,
Шонанұлы Т. Білім кеңесінің програмы және 1-басқышта ана
Сарыбаев Ш.Х. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері.
Жиенбаев С. Қазақ тілін оқыту методикасы. -Алматы: Қазақстан
Бегалиев Ғ. Бастауыш мектептегі қазақ тілі методикасының мәселелері.
Рахметова С. Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік
Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. -Алматы: Ана тілі, 1992.
Құрманова Н. Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың тілін
Жапбаров А. Қазақ тілін оқыту арқылы тіл дамытудың
Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары.
Хасанұлы Б. Ана тілі – ата мұра. -Алматы:
Әбдікәрім Т. «Әліппе» мен «Ана тілі» оқулықтарында мәтін
Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
Селевко Г.К. Энциклопедия образовательных технологий. -М.: Народное образование,
Сыздықова Р. Шешендік сөз// Қазақ әдеби тілінің ауызша
Төреқұлов Н. Қазақтың 100 би-шешені. А., 1992;
Қосымова Г. Қазақ шешендік өнерінің негіздері. А., 2003;
Төреқұл Н. Даланың дара ділмарлары, А., 2001, -
Александров Д.Н. Риторика. М., 2000. 375 б.
Негимов С. Шешендік өнер. А.,1997. 103 б.
Қыдыршаев А.С. Шешен сөйлеу мәдениетіне баулу мәселесі
Қыдыршаев А.С. Шәкіртті тұлғалыққа баулу құралы //
Қыдыршаев А.С. Шешен сөйлеу негізгі-шешендіктанудың меңгеру // Ұстаз.
Қыдыршаев А.С. Шешендіктану негіздерін оқыту әдістері // Қазақстан
Қалимұқашева Б. Шешендік сөз өнерін үйрету әдістемесінің мәселелері
Хасан І. Тіл мәдениеті – шешендік өнерге баулудың
Ножин Е.А. Основы советского ораторского искусства. М., Знание
Вагапова Д. Х. Риторика в интеллектуальных играх и
Молдабеков Ж. Шешендік (оқу құралы). А., 2009, -
3