Мазмұны:
КІРІСПЕ ................................................................................................................. 3
1 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ....................................................................................................... 4
1.1 Жеке бюджет түрлерінің сипаттамасы мен экономикалық мазмұны................................................................................................................... 4
1.2 Бюджетаралық қатынастар механизмі: шетелдік тәжірибе және
Қазақстан ...............................................................................................................10
1.3 Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу тәртібі ................................19
2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ БЮДЖЕТІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ ................................................................................................................................ 25
2.1 Облыс бюджетінің кірістер бөлігінің құрылымы ...................................... 25
2.2 Аймақтың жергілікті бюджетінің шығыстар бөлігі .................................. 34
2.3 Жергілікті бюджеттерді қалыптастыруда ресми трансферттердің
рөлі ........................................................................................................................ 40
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік құзыреттерін нығайту жолдары
3.2 Қазақстан Републикасында бюджет жүйесін орталықсыздандырудың тиімді моделі ........................................................................................................
3.3 Қазақстан Республикасында ішкі аймақтық бюджетаралық қатынастар мәселелерін шешу
ҚОРЫТЫНДЫ...................................................................................................... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ................................................... 64
ҚОСЫМШАЛАР.................................................................................................. 66
КІРІСПЕ
Ел экономикасын тұрақты дамытуға бағытталған мемлекеттің бюджет саясаты –
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіндегі тиісті жергілікті бюджеттің кірістері мен
Қазақстанда мемлекеттік басқару, салық-бюджет, қаржы және экономикалық саясат жүйесін
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттерді қалыптастыру механизмін талдау
бюджет түсінігінің мәнін ашу;
жергілікті бюджеттің кірістер бөлігінің құрылымын талдау;
бюджеттің шығындар бөлігін қалыптастыруды зерттеу;
жергілікті бюджет тапшылығын жабу үшін берілетін ресми трансферттерге сипаттама
бюджетаралық қатынастар механизмінің шетелдік тәжірибесін талдау;
Қазақстан Республикасындағы бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық қатынастар механизмін қарастыру;
жергілікті бюджеттерді әзірлеу мен бекітудегі мемлекеттік басқару органдарының рөлі;
бюджет жүйесін орталықсыздандыру мәселесіне сипаттама беру;
жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік құзыреттерін нығайту жолдарын табу;
10)бюджеттер арасында салықтық түсімдерді бөлу нормативін талдау
және т.б.
Әртүрлі рангтағы аумақтардың тиімді және пропорционалды дамуын қамтамасыз ететін
1. ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Жеке бюджет түрлерінің сипаттамасы мен экономикалық
мазмұны
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. мемлекеттің
Қаржылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар мемлекеттің қатысуымен болатын
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінің 4-бабында бюджетке келесідей түсінік берілген:
Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар, материалдық негізі – орталықтандырыған
Бүгінгі күні мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлі қатысушылардың
Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі өнімді құндылық бөлу
Мемлекеттің бюджет саясаты қаржылық теңестіру принципіне негізделеді. Бюджеттік немесе
Құндылық бөлудің айрықша аймағы ретінде бюджет арнайы қоғамдық міндет
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет келесі арнайы белгілермен
1. Бөлулік қарым-қатынастың айрықша экономикалық формасы, яғни мемлекет тарапынан
2. Ұлттық экономика салалары, аумақ, экономика секторлары қоғамдық іс-әрекет
3. Құндылық бөлудің ерекше бір кезеңін атқарады, яғни жалпы
4. Бюджеттік бөлу пропорциялары мен формалары әрбір тарихи кезеңде
5. Бюджеттік бөлу аумағы қаржы жүйесінің басқа да тізбектерімен
Қазақстан Республикасында екі деңгейлі бюджет жүйесі қызмет етеді:
республикалық бюджет;
жергілікті бюджет.
Салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық
Жергілікті бюджет облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті
Жергілікті бюджет (облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана
Жергілікті бюджет мемлекеттің аймақтық саясатын жүзеге асырудың негізгі құралдарының
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде төтенше мемлекеттік бюджет енгізілуі
Кез келген бюджет жүйесі мынадай басты мақсаттарға жетуге бағытталады:
экономикалық тиімділік;
әлеуметтік әділеттілік;
саяси тұрақтылық;
заң басшылығы және мемлекет бірлігінің нығаюы.
Бюджет мемлекеттік органдарды қаржыландыруға қажетті қаржыларды шоғырландырып қана қоймай,
Жергілікті бюджеттер жүйесі мемлекеттік құрылым мен тиісті әкімшілік-аумақтық бөлініске
Жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығындарының құрылымы республикалық бюджеттікіндей Бюджет
1.2. Бюджетаралық қатынастар механизмі: шетелдік тәжірибе және Қазақстан
Басқарудың барлық деңгейлерінің өз бюджеттері бар және олар өздерінің
Әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті және елдің бюджет жүйесінің
Бірінші тәсіл, нақты бір салықтар түрлерін республикалық және жергілікті
Екінші тәсіл, салықты бюджет деңгейлері арасында нақты бір пропорция
Үшінші тәсіл жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджетке трансферттер, субвенциялар
Бюджетаралық қатынастарға қатысушылардың мүдделерінің сақталуын төмендегідей принциптер қамтамасыз етеді:
жалпымемлекеттік мүдде мен халықтың мүддесінің бірлігі;
бюджет-салық өкілдіктерін, шығындар мен табыстарды ажыратуда, оларды бөлуде орталықтандыру
бюджеттер дербестігінің жоғары деңгейде болуы, әрбір басқару деңгейлерінің жауапкершіліктері;
мемлекеттің бюджет-салық саясатын жүзеге асыруға аумақтық басқару органдарының белсенді
Бұл принциптердің негізінде орталық және аймақтық билік өкілдерінің өзара
Бюджетаралық қатынастарда бюджеттік реттеудің маңызы үлкен. Бюджеттік реттеу арқылы
бюджет түрлері арасында шығындарды бөлу;
жекелеген бюджеттердің бекітілген тұрақты табыстарын белгілеу;
жекелеген бюджеттердің реттеуші табыстарын белгілеу;
бюджетаралық дотация;
бюджетаралық кредиттеу.
Екінші және үшінші деңгейлі бюджеттердің жалпы мемлекеттік бюджеттен ерекшелігі,
бекітілген немесе жеке меншік;
реттеуші болып бөлінеді.
Бекітілген табыстар деп белгіленген тәртіп бойынша тұрақты немесе ұзақмерзімді
Реттеуші табыстар – табыстар мен шығындарды теңестіру мақсатында бюджетке
Бюджет тепе-теңсіздігі проблемасы кез келген мемлекетке тән. Тігінен теңсіздік
Тігінен және көлденеңінен балансқа қол жеткізу үшін бюджет жүйесінде
Бюджетаралық қатынастардың екі үлгісі бар: орталықсыздандырылған және кооперативтік.
Орталықсыздандырылған үлгі мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
Мемлекеттік органдардың үш басты функциясы бар: макроэкономикалық тұрақтылық, ұлттық
Әртүрлі билік деңгейлеріне салық салу бойынша өкілеттіктерді үлестіру функциясы.
Аймақтық биліктің жоғары дәрежеде қаржылық тәуелсіздіктері мен дербестіктері.
Кооперативтік үлгіге төмендегілер тән:
Ұлттық табысты бөлуге және макроэкономикалық тұрақтылықты қалыптастыруға аймақтың билеуші
Салықтық табыстарды бөлу жүйесінде аймақтық билеуші органдардың рөлі артады.
Орталық билеуші органдар көлденеңінен бюджеттік теңестіру саясатын белсенді жүргізеді,
Көптеген дамыған елдерде бюджетаралық қатынастар мәселесін шешу бойынша мол
Бюджетаралық қатынастар механизмі бюджет деңгейлеріне тәуелді, ал олар белгілі
дотациялар, субсидиялар және субвенциялар;
әртүрлі трансферттер;
мемлекеттік және мемлекеттік емес гранттар;
займдар /4, 119-б./.
Шетелдік тәжірибені зерттеу нәтижелері көрсеткендей, бюджетаралық қатынастар механизмі саяси
Қазақстан үшін Польша тәжірибесі қызығушылық танытады, өйткені бұл елде
Бюджет муниципалдық құрылымның қызмет етуінің негізі болып табылады. Оның
Жергілікті өзін-өзі басқарудың кірістері төмендегілер болып табылады.
- жеке табыстар, мысалы меншікке, жеке және заңды тұлғалар
- жалпы субвенция;
- мемлекеттік бюджеттен мақсатты дотациялар. Сонымен қатар, муниципалдық құрылымдар
Повяталар мен воеводстволар қаржылық автономиясының дәрежесі жоғары емес, өйткені
Субвенция – мемлекеттік бюджеттен гминаларға, повяталарға, воеводстволарға аударылатын қаржылар.
Білім беруге субвенциялар – гминалар кірістерінің негізгі көзі болып
Теңестіруші субвенция – салықтық түсімдері бір тұрғынға шаққанда барлық
Баланстайтын субвенция – муниципалдық табыстардың өзгеруіне байланысты табыстардың бір
Гминалар нысаналы дотацияларды белгілі бір функцияларды жүзеге асыру үшін
Субвенциялар мен нысаналы дотациялар повяталар мен воеводстволарға да жоғарыдағы
Соңғы уақытта Польша билігі жергілікті өзін-өзі басқарудың қызмет етуі
Бюджетаралық қатынастар ғылымда аз зерттелген. Ағылшын ғалымдары Г.Хьюджз және
Бірінші топқа үш федералды – Австралия, Канада және АҚШ,
Екінші топқа Солтүстік Еуропа елдері кіреді: Дания, Норвегия, Швеция
Үшінші топқа Батыс Еуропаның федеративті елдері кіреді: Австрия, Германия
Муниципалдық аудандардың бюджеттік қамтамасыз
етілу деңгейін теңестіру
Муниципалдық аудандардың (қалалық округтердің)
бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейін теңестіру
дотациялар
Муниципалдық құры-
лымдардың бюджеттік
қамтамасыз етілуін те-
ңестіру мақсатында
беріледі
ды әлеуметтік шы-
ғындарды үлестік
Аймақтық
қаржылық
қолдау қоры
Муниципалдық
Аудандық
қаржылық
қолдау қоры
Әлеуметтік шығын-
дарды бірге қаржы-
ландыру қоры
Сурет 1
Федеративті елдердегі бюджетаралық қатынастарды реттеу үлгілерінің жалпы схемасы сурет
Төртінші топқа Бельгия, Франция, Греция, Италия, Нидерланды, Португалия, Испания
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің жергілікті бюджеттерінде табыс
Бюджетаралық қатынастардың жапондық тәжірибесін қарастырсақ, Жапонияда жергілікті органдардың бюджеттік
қоғамдық тәртіпті сақтау;
қоғамдық жұмыстар;
білім беру;
әлеуметтік қамтамасыз ету;
еңбек нарығына қатысу;
өнеркәсіп дамуына және еңбекпен қамтуға қатысу.
Әрбір категория үшін бір өлшем бірлігі белгіленеді. Мысалы, қоғамдық
Жергілікті салықтар туралы Заң салықтардың түрлерін (30), шекті ставкаларын
Көптеген дамыған елдерде бюджетаралық қатынастарды шешу бойынша мол тәжірибе
Ұлыбритания, Франция, Қытай, Индонезия сияқты унитарлы мемлекеттерде шешімді орталық
Сондықтан да кейінгі жылдары орталықсаздандыру процесі прогессивті дамып келеді.
1. салықтық түсімдердің залалдарын жабуға берілетін қаржылық көмек;
жергілікті билік органдарының өкілеттіктерін кеңейтумен байланысты туындайтын залалдары жабу
Францияда жергілікті бюджеттерге берілетін мемлекеттік субсидия сан алуан. Оларды
жұмыс істеуге (на функционирование) дотация мен субвенция;
жабдықтарға дотация мен субвенция;
жергілікті билік өкілдіктерін кеңейтуге байланысты қаржылық көмек;
жалыұлттық масштабта орталық әкімшілік белгілейтін, салықтық жеңілдіктердің залалдары жабуға
1. Жұмыс істеуге (на функционирование) дотация мен
жұмыс істеуге жалпы дотация(98144);
мұғалімдерге арнайы дотация (3155);
ұлттық теңестіруші қоры (1296);
басқа да дотация мен субсидия (4314);
2. Жабдықтарға дотация мен субвенция (33513):
жабдыққа жалпы дотация (5895);
қосымша қүн салығының орнын толтыру қоры (21800);
жол тәртібін бұзғаны үшін штрафтар бойынша аударымдар (1000);
министрліктердің субвенциялары мен қазынашылықтың арнайы шоты (4618);
3. Жергілікті билік өкілдіктерін кеңейтуге байланысты
орталықсаздандыру бойынша жалпы дотация (13333);
мектепке білім беруге аймақтық дотация мен коледждердің жабдықтарына дотация
кәсіби білім беруді орталықсыздандыруға дотация (4145);
берілген салықтар (39027).
4. Салықтарды азайту және салық салудан босату щығындарының орнын
жер салығынан босатқаны үшін залалдарды жабуға дотация (1503);
заңмен белгіленген басқа да жеңілдіктердің орнын жабуға дотация (24181);
сауда кәсіпорындарын тұрғын үй салығынан, жер тіліміне құрылс салуға
Бірінші топтағы дотация мен субвенция маңыздырақ. Олар коммуналар мен
Францияда жергілікті бюджеттердің табыстарын теңестіру үшін мемлекеттік субсидия мен
Францияда жергілікті билікке бюджет табыстары бойынша кең өкілеттік берілгенімен,
Бюджетаралық қатынастар механизмі бюджет деңгейлеріне тәуелді , ал бюджет
республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана
- ресми трансферттермен;
- бюджеттік кредиттермен;
облыстық және аудандық бюджеттер арасында:
- ресми трансферттермен;
- бюджеттік кредиттермен;
- кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі /2/.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде бюджеттер деңгейлерінің әрқайсысының
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта мерзімді фискалдық саясатқа сәйкес
Бюджетарлық қатынастарды жетілдіру қажет. Өйткені Қазақстанда бюджетаралық қатынастрды реттеу
гранттардың тиімсіз жүйесі шығындарды басқарудың жоқ болуының себебіне айналуы
ұзақ мерзімді кезендегі теңдестіруші трансферт экономикалық өсу қарқынының азаюына
Қазақстан Республикасындағы бюджетаралық қатынастар механизмін жетілдіру жолдары мен негізгі
1.3. Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу тәртібі
Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеудің негізі – жергілікті өкілді орган
Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:
1) алдағы қаржы жылына арналған түсімдердің болжамды көрсеткіштерін айқындау;
2) ағымдағы бюджеттік бағдарламалар мен бюджеттік даму бағдарламаларына арналған
3) жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшелерінің бюджеттік өтінімдерді жасауы;
4) жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдерін қарау;
5) мәслихаттың тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы
Бюджет кірістерін жоспарлау жоспарланатын кезеңге бюджет түсімдерінің көлемдерін анықтау
Алдағы жылға бюджет кірістерінің түсімін болжау Қазақстан Республикасының Салық
Бюджет түсімдерін болжаудың негізгі принциптері төмендегідей:
1) сабақтылық принципі – алдағы кезеңге негізге алынған орта
2) негізділік принципі – нормативтік құқықтық актілер негізінде бюджет
3) әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша болжамды көрсеткіштерді есептеуді қалыптастыруда бірыңғай
4) объективтілік принципі – жалпы республикалық және аумақтық кесіндіде
Кірістерді болжау процесі болжау және мониторингтің жалпы схемасында көрсетілген
Кірістерді болжау және мониторингтің жалпы схемасы
Сурет 2
Жоспарланатын және нақты мәліметтердің сәйкестігін жоғары ықтималдықпен болжауды жүзеге
Бюджет түсімдеріндегі үлесі жоғары салықтық түсімдерді болжауда «Бюджет түсімдерін
Салықтық емес түсімдерді болжау нормативтік құқықтық актілерге негізделеді.
Бюджет жобасын әзірлеуде орталық, жергілікті атқарушы және басқа да
Қазақстан Республикасы Үкіметінің депозиттері және екінші деңгейлі банктер шоттарындағы
жер қойнауы туралы ақпаратты пайдалануға ұсыну үшін төлем;
қару-жарақ және әскери техниканы сатудан түсетін түсімдер;
жер учаскілерін жалға беру құқығын сату үшін төлем /7/.
Бюджет түсімдерінің келесі түрі гранттар болып табылады. Грант –
Гранттарды жоспарлаудың негізі:
1) республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары;
2) донорлардың өтеусіз қаржылық және техникалық көмек беру туралы
Байланысты гранттар түсімдерін болжауды байланысты гранттар мен республикалық бюджеттің
Алдағы кезеңге байланыссыз гранттар түсімдерін болжау күшіне енген келісім
Өзге де салықтық емес түсімдер бойынша болжау салықтық емес
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдерді болжау заңнамалық актілерге негізделеді
Мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан, жер учаскелерін сатудан, тұрақты
Мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті сатудан түсетін түсімдерді
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемін анықтау Қазақстан Республикасы Үкіметінің
Ағымдағы нысаналы трансферттер төмендегідей бағытталған сомалар шегінде белгіленеді:
бюджеттік алып қоюларды (бюджет субвенцияларын) есептеу кезінде ескерілмейтін жекелеген
жоғары тұрған органдардың нормативтік құқықтық актілерді қабылдауынан туындайтын шығыстардың
мемлекеттік, салалық (секторлық) немесе аймақтық бағдарламалардың іс-шараларын орындауға.
Нысаналы даму трансферттері мемлекеттік, салалық (секторлық) немесе аймақтық бағдарламаларды
Бюджет құрылымының келесі бөлімі – шығындар. Облыстық бюджет шығыстарының
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган бюджет комиссиясының қарауына:
облыстық бюджеттің ағымдағы бюджеттік бағдарламалары үшін бюджет шығыстарының лимиттерін;
облыстық бюджеттің бюджеттік даму бағдарламалары үшін бюджет шығыстарының лимиттерін
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарының лимиттерін есептеу кезінде:
1) облыстық бюджет кірістерінің көлемінен аспауы тиіс ағымдағы бюджеттік
2) бекітілген заттай нормалар;
3) ағымдағы қаржы жылының ағымдағы бюджеттік бағдарламаларының көлемі;
4) бюджеттік шығыстарды ұлғайту немесе азайту жөнінде Орта мерзімді
5) ағымдағы қаржы жылында аяқталатын ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды алып
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарының лимиттері облыстық бюджеттік
Бюджеттік даму бағдарламалары үшін шығыстардың лимиттері бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері
Бюджет комиссиясы ағымдағы қаржы жылының 5 шілдесіне дейінгі мерзімде
Облыстың экономикалық жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органы бюджеттік бағдарламалар
1) ағымдағы жылы мемлекеттік, салалық (секторлық), аймақтық бағдарламалар бөлінісінде
2) заңды тұлғалардың жарғылық капиталын қалыптастыруға және ұлғайтуға қатысу
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган бюджеттік жоспарлау жөніндегі
Жергілікті бюджеттердің жобаларын әзірлеу процесінің келесі кезеңі бюджеттік бағдарламалар
бірыңғай бюджеттік сыныптама;
ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға арналған шығыстардың лимиттері;
өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспары мен орта мерзімді
басымды бюджеттік инвестициялық жобалар (бағдарламалар) тізбесі негізінде жасалады.
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган:
1) Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындаған тәртіппен ұсынылып отырған бюджеттік
2) бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдері бойынша қорытынды дайындайды;
3) аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттеріне облыстық бюджеттен
Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік өтінімдері жөніндегі қорытындының нысанын экономика
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті орган бюджет комиссиясы қабылдаған шешімдер
Тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджетті бекіту мәслихаттың шешімін
2. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БЮДЖЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
2.1. Облыс бюджетінің кірістер бөлігінің құрылымы
Алматы облысының бюджет түсімдерін болжау аймақтың орта мерзімді әлеуметтік-экономикалық
Алматы облысының кірістер саясатының негізгі бағыттары мемлекеттік табыс саясатының
Облыстың салық саясаты салықтың нақты түрімен салық салуды ң
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауына, индустриалды-инновациялық даму Стратегиясына
Жүргізіліп жатқан саясат салық төлеушілердің салық заңдылығы нормаларын түсінуге
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің 90-95% салықтар үлесіне тиеді. Сондықтан қазіргі
Салықтық жүйені құрудағы маңызды қағида орталық бюджет пен елдің
Мемлекеттік және бюджет құрылымы типіне сәйкес, салықтар жалпы ұлттық,
Қазақстанда «2002 жылға арналған мемлекеттік бюджет түсімдерін республикалық және
жеке тұлғалардан жеке табыс салығы – 100% жергілікті бюджетке;
Қазақстан Республикасы аумағында өндірілген алкоголь және т.б. акциздік өнімдерге
әлеуметтік салық – 100% түсімдері жергілікті бюджетке;
мүлікке салынатын салық – 100% түсімдері жергілікті бюджетке;
жер салығы – 100% түсімдері жергілікті бюджетке;
көлікке салынатын салық – 100% жергілікті бюджетке /9/.
Жоғарыда көрсетілген салық түрлерінің жиынтығы жергілікті бюджет кірістерінің салықтық
Жергілікті бюджеттер кесіндісіндегі салықтар мен алымдардың құрылымы облыстар табыстарының
Облыстың бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті органы үш жылдық
2007 жылға арналған Алматы облысы бюджетінің жобасы Қазақстан Республикасы
2007 жылға арналған бюджет жобасы Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауына сәйкес 2007 жылға арналған жалақы
Алматы облысы бюджетінің кірістері жыл сайын ұлғаюда, 2007 жылы
Сурет 3
2007 жылға арналған бюджет кірістерінің көлемі 2 қосымшаға сәйкес
салықтық түсімдер бойынша 8803445 мың теңге (15,5%);
салықтық емес түсімдер бойынша 33111 мың теңге (0,1%);
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер 60000 мың теңге (0,1%);
трансферттердің түсімдері бойынша 47921610 мың теңге (84,3%), соның ішінде:
аудандық (қалалық) бюджеттерден бюджеттік алып қоюлар 6579560 мың теңге;
республикалық бюджеттен түсетін трансферттер – барлығы 41342050 мың теңге.
2007 жылға арналған бюджет кірістерінің жалпы көлемінде меншікті табыстар
- салықтық түсімдер – 29257 млн.
салықтық емес түсімдер – 269 млн. теңге (үлес салмағы
негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер – 1943 млн. теңге
Сурет 4
2007 жылға облыстың аудандары мен қалаларының бюджеттеріне жалпы мемлекеттік
жеке табыс салығы бойынша:
Ақсу ауданы –100 %, Алакөл ауданы –100 %, Балқаш
әлеуметтік салық бойынша:
Ақсу ауданы–100 %, Алакөл ауданы –100 %, Балқаш ауданы
Жергілікті салық пен төлемдер бойынша 2007 жылға арналған облыс
Салық түсімдерінің негізгі көздері әлеуметтік салық (56,4%), жеке табыс
Төлем көзінен алынатын табыстың жеке табыс салығы қолданыстағы заңнамаға
Төлем көзінен алынатын табыстың жеке табыс салығы болжамын есептеу
S= PI / OD*100%, мұндағы
S – алып қоюдың орташа пайызы;
PI – есептік кезеңдегі төлем көзінен алынатын жеке табыс
OD – есептік кезеңдегі салық салынатын табыстың аударылған сомалары.
Кейін, табыстың күтілетін сомасы мен алып қоюдың орташа пайызының
Төлем көзінен алынатын табыстың жеке табыс салығының болжамы төмендегі
PIP= ODOХ*I/100% * S / 100%, мұндағы
PIP – төлем көзінен алынатын табыс салығының болжамды сомасы;
ODOХ – ағымдағы жылда салық салынатын табыстың күтілетін сомасы;
I – жоспарланатын жылда еңбекке ақы төлеу қорының өсуі;;
S – алып қоюдың орташа пайызы.
Төлем көзінен алынатын табыстың жеке табыс салығы – 2
Төлем көздерінен алынбайтын табыстың жеке табыс салығын болжауда өткен
Төлем көздерінен алынбайтын табыстың жеке табыс салығын есептеу төлем
Төлем көздерінен алынбайтын табыстың жеке табыс салығы алынған табыс
PP= ODOХ*I/100%*S/100%, мұндағы
PP – төлем көзінен алынбайтын табыстың жеке табыс салығының
ODOХ – ағымдағы жылда салық салынатын табыстың күтілетін сомасы;
I – жоспарланатын жылда тұтыну бағаларының өсуі;
S – салықтың орташа ставкасы.
Төлем көздерінен алынбайтын табыстың жеке табыс салығы бойынша болжамы
Әлеуметтік салықты болжауда өткен жылдың және ағымдағы жылдың есептік
S= CF/ OD*100%, мұндағы
S – салықтың орташа ставкасы;
CF – есептік кезеңдегі әлеуметтік салықтың нақты түскен сомасы;
OD – есептік кезеңдегі салық салынатын табыс.
Салықтың күтілетін көлемі салық төлеушілердің салық салынатын табыстарының күтілетін
Әлеуметтік салық бойынша болжам келесі формула негізінде есептеледі:
CP= ODOХ*I/100%*S/100%, мұндағы
CP – әлеуметтік салықтың болжанатын сомасы;
ODOХ – ағымдағы жылдағы салық салынатын табыстың күтілетін сомасы;
I – жоспарланатын жылда еңбекке ақы төлеу қорының өсуі;
S – салықтың орташа ставкасы.
Мұнда салық төлеушілердің табыстарының өсуіне әсер ететін факторларды және
2007 жылға арналған Алматы облысының бюджетінде әлеуметтік салық 4834080
Жер бетіне жақын көздердегі су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем
Орманды пайдалану төлемін есептеу кезінде облыстық орман және биоресурстар
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер 607676 мың теңге сомасында
2006 жылғы 12 желтоқсандағы № 34-250 «Алматы облысының 2007
Іле ауданынан 6063904 мың теңге;
Қарасай ауданынан 294479 мың теңге;
Қапшағай қаласынан 221177 мың теңге.
2007 жылға аудандар мен қала бюджеттеріне облыстық бюджеттен берілетін
1 кесте – 2007 жылға аудандар мен қала бюджеттеріне
бюджеттен берілетін субвенция көлемдері, мың теңге
Аудан, қала атауы Облыстық бюджеттен берілетін субвенция
Ақсу ауданына
Алакөл ауданына 495156 мың теңге
160810 мың теңге
Балқаш ауданына 448077 мың теңге
Еңбекшіқазақ ауданына 733750 мың теңге
Ескелді ауданына 570086 мың теңге
Жамбыл ауданына
Қаратал ауданына 397050 мың теңге
Кербұлақ ауданына
Көксу ауданына 476252 мың теңге
Панфилов ауданына 999897 мың теңге
Райымбек ауданына 1248489 мың теңге
Сарқан ауданына 626414 мың теңге
Талғар ауданына 159996 мың теңге
Ұйғыр ауданына 786834 мың теңге
Талдықорған қаласына 748156 мың теңге
Текелі қаласына 162813 мың теңге
Облыс бюджеті кірістерінің келесі түрі салықтық емес түсімдер –
Негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер 2007 жылғы бюджетте 60000
Ресми трансферттерден түсетін түсімдердің жалпы көлемі – 47 921
2.2. Аймақтың жергілікті бюджетінің шығындар бөлімі
Бүгінгі күні жергілікті бюджет аймақтық экономиканы басқарудың маңызды құралы
1999 жылдан бастап бюджетті қалыптастыру жаңаша жүргізіледі. Бюджеттік бағдарламалар
- мектепке дейінгі, жалпы орта, сонымен қатар орта кәсіби
- арнайы білім беру бағдарламалары;
- әскери қызметке шақыру және жазу бойынша іс-шаралар;
- төтенше жағдайлар жөнінде жұмыстар;
- құқық қорғау қызметі;
- азаматтарға ақысыз медициналық көмектің кепілдендірілген көлемі;
- денсаулық сақтау саласындағы бағдарламалар;
- әлеуметтік қамтамасыз ету және адрестік әлеуметтік көмек бойынша
шаралар;
- жұмыспен қамту бағдарламалары;
- тұрғын-үй бағдарламалары;
- мәдениет, спорт және ақпарат саласындағы қызмет,
- өнеркәсіп, көлік және объектілер құрылысы саласындағы қызмет;
- жергілікті атқарушы органдар өткізетін қоршаған ортаны қорғау
жөнінде іс-шаралар;
- жобалық-ізденуші жұмыстарды жүргізу;
- елді мекендерді көркейту, жолдар мен көшелер құрылысы;
- жергілікті маңызы бар жолдар құрылысы, жөндеу және пайдалану;
- халықты ауыз сумен қамтамасыз ету және ағын суды
бойынша іс-шаралар;
- Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдау
бағдарламалары;
- төмен тұрған бюджеттен жоғары тұрған бюджетке және жоғары
тұрған бюджеттен төмен тұрған бюджетке берілетін ресми
Сонымен қатар, жергілікті бюджеттерден жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшілерін ұстауға
Фискалды саясаттың міндеттерін жүзеге асыру шеңберінде Алматы облысының қаржылық
Орта мерзімді кезеңде жалпы жүргізілген бағытта бюджеттік саясат сақталады
денсаулық сақтауды реформалау және дамыту;
білім беруді дамыту;
әлеуметтік реформаларды ары қарай тереңдету;
индустриялық-инновациялық даму;
аграрлы секторды дамыту;
жаңа тұрғын-үй саясатын іске асыру;
жоғары сапада мемлекеттік қызмет көрсету.
Облыстың бюджет шығындары мемлекеттік саясатты жүзеге асыруда жергілікті атқарушы
Даму бағдарламалары шеңберінде, бюджеттік заңдар ережесінің қатаң сақталуына, мемлекеттік
Алматы облысының 2005-2007 жылдардағы бюджеттерінің шығындары өсу динамикасында (Сурет
Сурет 6
Сурет 6 байқағанымыздай, 2007 жылы Алматы облысының бекітілген бюджетінің
2007 жылға арналған Алматы облысы бюджеті шығындарының жалпы көлемі
2007 жылға арналған жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемін анықтау
2007 жылға арналған «ағымдағы» бюджеттің көлемін есептеу кезінде тұтынушы
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының «2007 жылға арналған республикалық бюджет
2007 жылы айлық жұмыс ақының ең аз көлемі 9752
Жәрдемақылар мен басқа да әлеуметтік төлемдерді есептеу үшін айлық
«Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер» функционалдық тобы бойынша шығындар 3
Аталмыш функционалдық топ бойынша мәслихаттарды, әкімдіктерді, экономика және бюджеттік
Қазіргі уақытта Ел басының жыл сайынғы Жолдауларын іске асыру
«Электрондық үкімет» бағдарламасын жүзеге асыру аясында ақпараттық жүйелерді құру
«Қорғаныс» функционалдық тобы бойынша шығындар 105278 мың теңге көлемінде
Халықты, экономикалық әлеует пен қоршаған ортаны табиғи және техногендісипаттағы
«Қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқық, сот, қылмыстық-атқару қызметі» функционалдық тобы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 24 желтоқсандағы № 1355
«Білім беру» функционалдық тобы бойынша шығын 7769552 мың теңге
2005-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік білм беру бағдарламасы
Облыста қазіргі кезде 893 мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік қазынашылық
Бюджет жобасы облыс мекемелерінің қолданыстағы жүйесі мен штат санына
«Денсаулық сақтау» функционалдық тобы бойынша шығындар 2006 жылғы бекітілген
Облыс бюджеті «Әлеуметтік қамтамасыз ету және әлеуметтік көмек» функционалдық
«Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек» бағдарламасы бойынша шығындар 2006 жылғы
«Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық» функционалдық тобы бойынша шығындар 4069487 мың
Бұл жерде республикалық бюджет есебінен сумен қамтамасыз ету жүйелерін
Еңбекшіқазақ ауданына
Қарасай ауданына
Кербұлақ ауданына
Сарқан ауданына
Талғар ауданына
Ұйғыр ауданына
Қапшағай қаласына
Бұдан басқа, аудан мен қала бюджеттеріне Қазақстан Республикасы Президентінің
«Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік» функционалдық тобы бойынша
«Тарихи-мәдени атамұраның сақталуын және оған қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз
«Ауылдық, су орман, балық шаруашылығы, аса қорғалатын табиғи аумақтар,
«Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі» функционалдық тобы
«Көлік және коммуникация» функционалдық тобы бойынша шығындар 2103708 мың
«Өзге де» функционалдық тобы бойынша шығындар сомасы 4107899 мың
Аталған функционалдық топта кәсіпкерлік және өнеркәсіп, жолаушы көлігі және
2.3. Жергілікті бюджеттерді қалыптастыруда ресми трансферттердің рөлі
Өтпелі экономика бюджеттерінің ерекшелігі субвенциялар түрінде ақша қаражатты қайта
Қазіргі кезде шығындардың шығындардың орталықсыздандырылу процесі жүруде. Осының нәтижесінде,
Бюджет субвенциялары дегеніміз – жоғары тұрған бюджеттерден төмен тұрған
Бюджеттік қаржыландырудың келесі нысандары қолданылады: субвенциялар және субсидиялар.
Субвенциялар – халықты әлеуметтік қолдауды қамтамасыз ету бойыншаіс-шаралар мен
Субсидиялар – заңнамалық актілермен немесе мәслихаттар шешімдерімен анықталатын мақсаттарға
Аталған нысандар (дұрыс жүзеге асырылған жағдайда) трансферттік қаржыландыру түрін
Ресми трансферттер – бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарының негізгі түрі.
Ресми трансферттер Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес, жалпы сипаттағы
Бюджет субвенциялары мен бюджеттік алып қоюлар жалпы сипаттағы ресми
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемдері тиісті жергілікті бюджеттің кірістері
Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемінен кірістерінің болжамды көлемі асып
Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемі кірістердің болжамды көлемінен асып
Жекелеген ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды іске асыру үшін республикалық немесе
Дамуға арналған нысаналы трансферттер мыналар:
мемлекеттік, салалық (секторлық) бағдарламаларда көзделген жергілікті бюджеттік инвестициялық жобаларды
аймақтық бағдарламаларда көзделген жергілікті бюджеттік инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды) іске
Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемдері абсолюттік түрде жылдар бойынша
Аталған заңға сәйкес облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана
2 кесте. 2005-2007 жж облыстық, республикалық маңызы бар қала,
астана бюджеттерінен республикалық бюджетке берілетін
бюджеттік алып қоюлар көлемі, мың теңге
№ р/с Облыс, қала атауы 2005 ж. 2006ж. 2007ж.
1
2
3
4
5
Ақтөбе облысы
Атырау облысы
Маңғыстау облысы
Алматы қаласы
Астана қаласы
Барлығы
1371334
28989102
15989138
45357967
3300974
95008515
1601322
35621410
19439802
56507741
6306315
119476590
1079129
43061767
24436744
72310353
10610874
151498867
Облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерінен берілетін бюджеттік
2 кестеден көріп отырғанымыздай, бюджеттік алып қоюлар Қазақстан Республикасының
Республикалық бюджеттен облыстық бюджеттерге берілетін бюджеттік субвенциялардың жалпы көлемі
3 кесте. Республикалық бюджеттен облыстық бюджеттерге берілетін
бюджеттік субвенциялар көлемі, мың теңге
№ р/с Облыс атауы 2005 ж. 2006 ж. 2007
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Ақмола
Алматы
Батыс Қазақстан
Жамбыл
Қарағанды
Қостанай
Қызылорда
Оңтүстік Қазақстан
Павлодар
Солтүстік Қазақстан
Шығыс Қазақстан
13864414
15418795
7664947
15058444
5026153
9478426
11009439
27317335
1258887
11461369
15469332
15958655
17707954
8490201
17395854
5908832
10934747
12329913
31828251
1617733
13367240
17610210
19616640
22186299
11173159
21326306
7677669
13414504
14811753
40039219
3810519
16545651
22189261
Барлығы 133027541 153149590 192790980
Республикалық бюджеттен берілетін бюджеттік субвенциялардың көлемі 2006 ж. 2005
3 кестеден көріп отырғанымыздай бұл облыстарда өз шығындарын жабу
Облыс бюджетінің қалыптасуында ресми трансферттердің мөлшері жылдан жылға жоғары
2005-2007 жж. арналған ресми трансферттер туралы ҚР Заңы негізінде
Сурет 7
Сурет 7 көрсеткендей, жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемі жыл
2005-2007жылдарға жалпы сипаттағы ресми трансферттердің көлемін анықтауда қосымша Алматы
1) 2004 ж. республикалық бюджеттен бөлінген нысаналы трансферттер есебінен
390064 мың теңге мемлекеттік жалпы білім беру мектептерінің типтік
203 007 мың теңге жаңадан қайта енгізілген білім беру
63524 мың теңге полицияның учаскелік инспекторларының ақшалай қанағатын арттыруға
5916 мың теңге мемлекеттік тапсырыс негіздемесінде орта кәсіби оқу
101438 мың теңге «Қазақстан темір жолы» Ұлттық компаниясы» акционерлік
2) Қазақстан Республикасының Бюджет кодексімен анықталған шығындарды бюджет деңгейлері
10150 мың теңге ардагерлер мен мүгедектер реабилитациясына және әлеуметтік
39514 мың теңге протездеу бойынша медициналақ көмек көрсетуге және
8316 мың теңге мүгедектерді сурдоқұралдармен және сурдокөмекпен қамтамасыз етуге;
8135 мың теңге мүгедектерді тифлоқұралдармен қамтамасыз етуге;
11090 мың теңге ішкі істер органдарының жеке бөлімшелерін ұстауға;
3) қалалық және облыстық деңгейлердегі медийиналық ұйымдарда соматикалық аурумен
4) 2002 жылдың 11 шілдесінен «Мүмкіндіктері шектеулі балаларға әлеуметтік
5) 2001 жылдың 23 қаңтарынан «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік
6) 1998 жылдың 17 желтоқсанынан «Неке және жанұя туралы»
«2005-2007 жылдарға республикалық бюджет пен облыстық, республикалық маңызы бар
Сонымен қатар, аталған заңға сәйкес Алматы облысы бойынша 2004
Қазақстан Республикасында білім беруді 2005-2010 жылдары дамытудың мемлекеттік бағдарламасын
4 кесте – 2005-2010 жж арналған Қазақстан Республикасында білім
облысы бюджетінің шығындары
Шығындар атауы 2005ж. 2006ж. 2007ж.
Білім беру
оның ішінде:
күрделі жөндеу
білім беру ұйымдарының МТБ нығайту
білім беру мемлекеттік мекемелерінің оқу әдебиеттерін сатып алуы және
білім беру ұйымдарын ақпараттандыру
Денсаулық сақтау
оның ішінде
күрделі жөндеу
МТБ нығайту 812905
388464
113837
244172
66432
812906
569034
243872 922111
349264
258661
244172
70014
922111
645478
276633
1100162
366599
401907
244172
87484
1100162
770113
330049
Оның ішінде:
Мемлекеттік жалпы білім беру мекемелерінің типтік штатын ұстауға 977521
Жаңадан іске қосылған білім объектілерін ұстауға 192094 мың теңге;
Тестілеу пункттеріне оқушыларды әкелу, олардың тұруы, тамақтануын ұйымдастыруға 17369
Мемлекеттік жалпы орта білім мекемелерінің интернетке қосылуы және оның
Мемлекеттік жалпы орта білім мекемелерінің кітапхана қорын жаңарту үшін
Мемлекеттік жалпы орта білім мекемелерінде лингофон және мультимедия кабинеттерін
Физика, химия, биология кабинеттерін оқу құралдарымен жабдықтауға 283412 мың
Мемлекеттік алғашқы кәсіби білім мекемелерінің материалдық-техникалық базасын нығайтуға
Педагог кадрлардың білімін жетілдірудің облыстық институтында мұғалімдердің білімін жетілдіруге
Педагог кадрлардың білімін жетілдірудің облыстық институтының материалдық-техникалық базасын нығайтуға
Білім беру ұйымдарын арнайы техникалық және компенсаторлық құралдармен қамтамасыз
Денсаулық сақтау бойынша облыстық бюджетте республикалық бюджеттен нысаналы трансферттер
Диспансерлік есепте тұрған созылмалы аурумен ауыратын балалар мен жасөспірімдерді
Жеңілдіктер берілген азаматтарға амбулаториялық ем алуға үшін дәрілермен қамтамасыз
Жаңадан қосылған денсаулық сақтау объектілерін ұстауға 50614 мың теңге;
Дәрілік құралдарды, вакциналарды, иммунобиологиялық препараттарды сатып алуға 550337 мың
Штат нормативіне және жалпы тәжірибедегі дәрігерлерді дамытуға сәйкес медициналық
Ақпараттық-аналитикалық орталықтардың қызметін қамтамасыз етуге 2530 мың теңге;
Эпидемиологиялық бақылау жүргізуге тест жүйелерін сатып алуға 718 мың
5 жасқа дейінгі балаларды амбулаторлық емдеу үшін дәрілермен қамтамасыз
Жүкті әйелдерді темір және йоды бар препараттармен қамтамасыз етуге
Азаматтардың жекелеген категорияларын профилактикалық тексеруден өткізу үшін 416964 мың
Жергілікті деңгейде денсаулық сақтау ұйымдарын материалдық-техникалық жабдықтауға 940689
Мемлекеттік тапсырыс аясында орта кәсіби білім беру мекемелерінде оқу
Медицина кадрларының біліктілігін арттыруға және қайта даярлауға, сондай-ақ медицина
Жергілікті деңгейде қан тапсыру орталықтарының материалдық-техникалық базасын нығайтуға 77457
Қазақстан Республикасында СПИД эпидемиясына қарсы тұру бағдарламасын іске асыруға
Байқағанымыздай, жергілікті бюджеттерді қалыптастыруда ресми трансферттердің үлесі айтарлықтай. Мысалы,
Бүгінгі күнде жергілікті бюджеттердің орталық бюджетке тәуелділігі жоғары. Бұл
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ МЕН БАҒЫТТАРЫ
3.1. Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік
құзыреттерін нығайту жолдары
Қоғам тіршілік-тынысының әлеуметтік-экономикалық даму кезеңдері бюджеттік қатынастардағы орталық және
Осы орайда 2004 жылғы 24 сәуірде қабылданған Қазақстан Республикасының
Бюджет жүйесінің жергілікті деңгейлеріндегі мемлекеттік басқару органдары өз әкімшілік-аумақтық
Әкімшілік-аумақтық бірліктер болмысының экономикалық-қаржылық негізін қалыптастыруға ат салысатын жергілікті
Жергілікті мемлекеттік басқару органдары мәслихаттар мен әкімдіктердің бүгінде аса
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 10 шілдедегі
Жергілікті өкілетті және атқарушы органдардың бюджеттік құзыреттерін тұжырымдап, қалыптастыру
1) жергілікті бюджеттердің тұрақты бекітілген кірістерін дұрыс белгілеу;
2) жергілікті бюджеттердің түсім көздерінің құрамын кеңейту және олардың
3) кассалық алшақтықтарды жою;
4) ведомстволардың қаражаттарын жергілікті әлеуметтік тұрмыстық инфрақұрылымдарды дамыту мақсатында
5) жалпы мемлекеттік мүдделер мен жергілікті мүдделердің үйлесімді болуын
6) ведомстволық және аумақтық мүдделерді үйлестіру;
7) жергілікті Мәслихаттардың қоғамдық өндіріске тигізетін ықпалдарын күшейту;
8) жергілікті бюджеттердің қаржыларын пайдалану тиімділігін арттыру сияқты өзекті
Осы аталған мәселелер көкейкесті болып табылады және олар жергілікті
1) жергілікті бюджеттердің жаңадан тұрақты бекітілген кірістерін белгілеу;
2) жергілікті бюджеттердің жаңа реттеуші кірістерін енгізу;
3) жергілікті шаруашылықты дамыту мақсатында ағымдағы бюджеттік және салықтық
4) қосылған құн салығы бойынша жергілікті бюджеттерге қосымша аударымдар
5) жергілікті бюджеттік жоспарлаудың (процестің) сапасын жоғарылату;
6) тұрақты бекітілген кірістер санын ұлғайту арқылы жергілікті бюджет
7) жергілікті бюджет кірістерінің құрылымын жақсарту, яғни олардың түсім
8) міндетті төлемдердің жергілікті бюджеттерге түсуінің (бұл ретте
9) жергілікті бюджет қаражаттарының резервтік қорларын құру;
10) жергілікті және басқа кәсіпорындардың күрделі қаржыларын әлеуметтік мәдени
11) аумақтық бюджеттен тыс қорларды ұйымдастыру және құру;
12) жергілікті бюджеттердің жалпы түсім көздерінің санын кеңейту;
13) жергілікті бюджеттерге қосымша шығарылған өнімдер айналымынан түскен корпоративті
14) жергілікті мәслихаттар мен әкімдіктердің бюджеттік құзыреттерін кеңейту;
15) әлеуметтік-мәдени және коммуналдық тұрғын-үй объектілерін басқаруды тек жергілікті
Қорыта келе, бірінші кезекте мәслихаттардың, одан соң әкімдіктердің жергілікті
Ағымдағы бюджеттік заңнамада немесе жаңадан қабылданатын нормативтік қаржылық құқықтық
Осы орайда облыстық, қалалық және аудандық мәслихаттарға өз бюджеттері
жергілікті бюджеттердің негізгі түсім көздерін кірістердің жалпы сомасынан бөлектей
жергілікті бюджеттерді, олардың кірістері мен шығындарын тоқсандарға бөле отырып
жергілікті бюджеттердің атқарылуын ғылыми негізде ұйымдастыру;
жергілікті бюджеттердің атқарылуы жөніндегі есепті қарау және бекіту;
жергілікті бюджеттерге түсетін төлемдер бойынша міндеттемелердің орындалуына және қаржылық
жергілікті бюджеттерді атқару кезінде алынған қосымша кірістерді, сондай-ақ жыл
қажетті жағдайда табиғи апаттардан зардап шеккен азаматтарға тиісті заңнамада
жергілікті әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымының ойдағыдай қызмет атқаруларына жағдай жасау;
бюджеттік кезеңдер мен бюджет жылы ішінде жүзеге асырылатын қызметтерді
жергілікті деңгейде бюджеттердің салықтық түсімдері ретінде енгізуге болатын қосымша
өздерінің бюджеттік құзыреті шеңберінде қабылданатын шешімдерінің қаржылық пәрменділігі мен
жергілікті бюджеттерге түсетін салықтар мен алымдардың және басқа да
қажетті кезде әрі заңда көзделген жағдайларда жергілікті аумақтарды өркендетуге
бюджетаралық кредиттеуге белгіленген әрі берілген қаражаттардың мақсатқа сәйкес пайдаланылуына
әрбір жергілікті бюджеттің дербестігі жағдайында және кірістердің қатаң бекітілуіне
қажет болған жағдайда бюджеттердің атқарылуына қарай бюджетқаражаттарын коммуналдық шаруашылық,
тиісті мәслихаттардың бюджеттік комиссияларының қызметтерін қазіргі кезең талаптарына сай
Жасалынған тұжырымнан жергілікті мәслихаттардың бюджеттік құзыреті (көбінесе) материалдық және
Жергілікті Әкімдіктерге берілетін құқықтар төмендегідей:
жергілікті аумақтағы әлеуметтік-мәдени құрылысқа, коммуналдық тұрғын-үй құрылысына бюджет қаржылары
жергілікті бюджеттердің жобасын әзірлеп, тиісті мәслихатқа қарауға енгізу;
жергілікті бюджеттердің атқарылуы жөніндегі шаралар қолдану;
жергілікті бюджеттердің атқарылуын өз құзыреті шегінде ұйымдастыру және басқару;
жергілікті бюджеттердің атқарылуы жөніндегі есептерді әзірлеу, оны тиісті мәслихатқа
бюджеттің атқарылуы жөніндегі мәслихаттар алдында баяндама жасау;
жергілікті аумақтағы (өздеріне көлденеңінен бағынышты) қаржылық бөлімдер мен басқармалардың
жергілікті бюджеттік процестің тиісті сатыларында (бюджеттің жобасын әзірлеу, бюджеттіатқаруды
жергілікті бюджеттердің кірістерін толықтыру мақсатында жергілікті аумақтардың табиғи немесе
ҚР Қаржы Министрлігіне республикалық бюджеттен тиісті жергілікті бюджеттерге бюджетаралық
жергілікті бюджеттер арасында жергілікті бюджеттерде арнайы көзделген сомалар шегінде
жергілікті әкімдіктердің бағалы қағаздарын шығарып, оларды заңды және жеке
жоғары тұрған атқарушы органдарға, тиісті мәслихаттарға ай сайын жергілікті
жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді бұқаралық ақпарат құралдарында әр
бюджет қаражаттарының жергілікті аумақтарда тиімді әрі мақсатқа сай жұмсалуын
Ал Мәслихаттардың бюджеттік комиссиясы мәслихаттың бюджеттік құзыреті ішінде көрініс
әкімдіктердің тиісті мәслихаттар құзыретіне қарауға және бекітуге енгізген жергілікті
мәслихаттың басқа комиссияларынан келіп түскен бюджеттің жобасы жөніндегі ескертулер
бюджеттің қосымша кірістерін анықтау және бюджет қаражаттарының жұмсалуы кезінде
бюджеттің атқарылуына бақылау жүргізу;
мәслихаттар мен әкімдіктің қарауына енгізілетін бюджет мәселелерін әзірлеуге қатысу
Мәслихаттар мен әкімдіктердің өз бюджеттері саласындағы жоғарыда аталған құзыреттерін
тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің жергілікті бюджеттерін атқаратын олардың мәслихаттары мен
айрықша мәртебелері бар қалалардың (Астана, Алматы) мәслихаттары мен әкімдіктерінің
Қазақстан Республикасының тиісті заңнамасы негізінде жергілікті бюджеттердің қарамағына тұрақты
жоғары тұрған бюджеттен, әдетте республикалық бюджеттен қаржыландыру түрінде берілетін
мәслихаттар мен әкімдіктердің тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің жергілікті бюджетінің бос
жергілікті бюджеттерді атқару барысында тиісті орталық атқарушы билік органдары
әкімдіктердің тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктердіңжерргілікті бюджеттерінің атқарылуын, сондай-ақ бюджет қаражаттарының
жергілікті бюджеттердің ресурстарын өздері қажетті деп тапқан бағыттарға жұмсау;
Қазақстан Республикасының тиісті заңнамасында көзделген жағдайларда жергілікті деңгейде алынатын
аумақтарды жандандыру мақсатында жергілікті бюджеттердің қаражаттарын арнайы экономикалық аймақтардың
жергілікті бюджеттерде туындауы мүмкін уақытша кассалық алшақтықтарды жою (жабу)
Сонымен, жергілікті бюджеттер жүйесін мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын әкімшілік-аумақтық
Жергілікті әкімшілік-аумақтық бірліктің жергілікті бюджеттері жүйесін басқаратын жергілікті мемлекеттік
3.2. Қазақстан Републикасында бюджет жүйесін орталықсыздандырудың тиімді моделі
Қазақстан Республикасының тұрақты экономикалық өсуі мемлекеттік басқару жүйесінің дамымауынсыз
Зерттеулер көрсеткендей, әр түрлі елдерде қаржылық ресурстарды орталық және
Әлемдік тәжірибеде барлық елдерге ұсынатын және кез келген жағдайда
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында бюджеттік орталықсыздандыру артықшылықтары мен кемшіліктеріне
бюджет шығындары мен кірістерін бөлу;
шешім қабылдауға қатысты өкілеттікті бөлу;
салық-бюджет саласындағы жауапкершілік;
жергілікті деңгейде мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру.
Бюджеттік орталықсыздандыру тенденциясының мардымсыз күшеюі бюджет жүйесінің деңгейлері арасында
Әр түрлі елдердегі шығындық өкілеттіктер мен кіріс көздерін билік
Унитарлы мемлекет жағдайындағы ішкі аймақтық бюджетаралық қатынастар бюджет жүйесінің
Ішкі аймақтық бюджетаралық қатынастар ерекшелігін зерттеу негізінде қазақстандық ғалым
меншікті салық базасының негізінде жергілікті бюджеттердің максималды баланстылығы және
жергілікті бюджеттердің меншікті салық базасының дамуын ынталандырушы бюджеттік реттеу
жергілікті қаржылар жүйесін реформалауды мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырумен байланыстыру. Азаматтық
Бұл республикалық деңгейдегі маңызды заңнамалық инициативалар мен жаңашылдықтарды, сонымен
3.3. Қазақстан Республикасында ішкі аймақтық бюджетаралық қатынастар мәселелерін шешу
Соңғы кезде бюджетаралық қатынастар жүйесін жетілдіру бойынша жүргізілген іс-шаралар
Бюджетаралық қатынастардағы өзгерістер проблеманы шешпей, дотациялық аумақтар санының арту
2006 жылы Алматы облысы бойынша 19 аймақтың 16-сында өзін-өзі
Ішкі аймақтық бюджеттердің бюджеттік қарым-қатынастарын объективті бағалау, олардың дамуын
Сурет 8
Сурет 8 сәйкес, соңғы жылдары аудандар мен облыстық маңызы
Соңғы 3 жылда облыс бюджеті шығындарының жалпы көлеміндегі аудандар
2004 жылы аудандық және обыстық маңызы бар қалалар бюджеттері
облыстық бюджеттің шығындары мен кірістерінің қатынасы 41,9:44,7 құрады, ол
Алматы облысының ішкі аймақтық бюджеттерінің шығындары мен кірістерін бөлуді
Бюджетаралық қатынастар аспектісінде ішкі аймақтық бюджеттерді зерттеуде жергілікті билік
Алайда абсалютті шамадағы әлеуметтік сфераға шығындардың соңғы жылдардағы өсу
Білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, әлеуметтік қамтамасыз ету және
Алматы облысының ішкі аймақтық бюджеттерінің қазіргі жағдайын талдау аудандық
Сапалы өзгерістер аудандық және облыстық маңызы бар қалалар бюджеттерінің
5 кесте – 2005 -2007 жж. Алматы
Кірістер
2005 ж.
2006 ж.
2007 ж. 2007 ж. 2005 жылмен салыстырғандағы өзгерістер (-),
Бюджет кірістері, барлығы
Салықтық түсімдер
оның ішінде:
меншікті кірістер
реттеуші кірістер
өзге де салықтық түсімдер
Салықтық емес түсімдер
Капиталмен жасалған операциялардан түсетін түсімдер
Алынған ресми трансферттер 100
85,3
51,8
28,9
4,6
1,0
0,9
12,8 100
83,3
50,0
27,9
5,4
0,9
0,8
15,0 100
77,1
46,6
24,6
5,9
1,2
2,4
19,3
___
-8,2
-4,6
-4,3
+1,3
+0,2
+1,5
+6,5
Кестеден көріп отырғанымыздай, соңғы 3 жылда меншікті кірістерінің кірістердің
Ішкі аймақтық бюджеттердің кірістер құрылымындағы негізгі құрамдастар үлесінің өзгеру
Соңғы кездерде Алматы облысының ішкі аймақтық бюджеттерінде облыстық бюджеттен
Субвенция сомасының өсуі қаржылық көмекті алатындар санының артуымен бірге
Жан басына шаққандағы ішкі аймақтық бюджеттер кесіндісінде бюджеттік қамтамасыз
Осыған байланысты реттеуші (біріккен) салықтарды қолдану оңтайлы, өйткені ол
Бюджет шығындарының өсуі түсімдердің (меншікті табыстар) өсуіне сәйкес болуы
Алматы облысындағы ішкі аймақтық бюджеттердің 32% оңтайлы схемаға сәйкес;
Сәйкесінше ішкі аймақтық бюджеттердің қызмет ету жағдайын кешенді бағалау
Келесі мәселе ішікі аймақтық бюджетаралық қатынастарды реттеу жетілдірумен және
Қазіргі кезде республикадағы ішкі аймақтық бюджетаралық қатынастар жүйесі негативті
көптеген аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар бюджетінің терең
меншікті кіріс көзерінің жеткіліксіздігі;
аумақтар бюджетінің белгіленген трансферттер көлеміне тәуелділігі кіріс базасын
Аталған проблемаларды шешу үшін:
біріншіден, ішкі аймақтық бюджетаралық қатынастарды жетілдірудің негізгі бағыттары ішкі
екіншіден, олардың шығындық өкілеттіктеріне жауап беретін меншікті кіріс көздерін
үшіншіден, ішікі аймақтық бюджетаралық реттеудің тиісті механизмін анықтауға бағытталуы
Қазіргі жағдайда жергілікті бюджеттердің қаржылық дербестігін қамтамасыз ету көптеген
Бюджетаралық реттеу тәжірибесінде реттеуші салықтарды пайдалану облыстық деңгейде қаржыларды
Бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша қаражатты тікелей қайта бөлу әдістерімен
Зерттеу жұмысында аймақ ішінде салықтық түсімдерді бөлу әдістемесі ұсынылады.
біріншіден, бұл салық бойынша түсімдер ішкі аймақтық бюджеттердің қалыптасуында
екіншіден, бұл салық бойынша түсімдердің көлемі халық табыстарының деңгейіне
Жеке табыс салығы басқаларға қарағанда әлеуметтік демографиялық көрсеткіштермен және
Жеке табыс салығын бөлу тәртібін өзгерту меншікті табыстар деңгейін
Ұсынылып отырған жеке табыс салығын бөлу әдістемесінің мәні келесіде:
Бірінші сатыда әдістеме шеңберінде облыстық бюджет пен аудандар мен
Екінші сатыда жеке табыс салғының қалған бөлігі облыстық деңгейде
Бұл бюджеттік қамтамасыз етуді теңестіру эффектісіне жетуге жергілікті бюджеттерді
Жеке табыс салығын әр түрлі пропорцияда бөлу нұсқаларының көрсеткіштері
Кесте 6 – Жан басына шаққандағы жеке табыс салығы
қаражатты бөлу нұсқалары
Вариация көрсеткіші ЖТС түсімдерін бөлу нұсқалары, %
100:0 80:20 70:30 50:50 40:60 30:70 20:80
ЖТС min мәні,теңге 746,3 1490,3 1862,7 2606,9 2979,1 3468,5
ЖТС max мәні,теңге 8370 7589,5 7199,3 6418,8 6028,5 5100,7
Вариация ауқымы 7623,7 6098,9 5336,6 3811,9 3049,5 1638,8 1524,7
ЖТС орт. мәні,теңге 3233,2 3480,1 3603,5 3850,4 3973,8 4144,4
Дисперсия 4102211 2625415 2010084 1025552 656353 246957 164088
Орт.квадраттық ауытқу 2025 1620 1418 1012 810,1 496,9 405,1
Вариация коэффициенті,% 63 46,5 39,4 26,3 20,4 12
6 кестеден көріп отырғанымыздай, жан басына шаққандағы жеке табыс
6 кесте мәліметтерін талдау келесіні көрсетеді: облыстық бюджетке берілетін
біріншіден, аумақтық әділеттілік принципіне жауап беруі және
екіншіден, жергілікті билеуші органдарды меншікті салық салу базасын нығайтуға
үшіншіден, ішкі аймақтық қаржылық ағымдарды қысқарту қажет.
Бұл талаптарға жоғары дәрежеде жауап беретін жеке табыс салығының
Осылайша, аймақ ішінде жеке табыс салығын бөлудің ұсынылып отырған
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Өтебаев Б.С. Мемлекеттік бюджет: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006
2004 жылдың 24 сәуірінен № 548 Қазақстан Республикасының Бюджет
Исахова П. Мемлекеттік бюджет: оқу құралы. - Алматы: Экономика
Мукина Б. Местные бюджеты и механизм межбюджетных отношений: зарубежный
Польский путь децентрализации: местное самоуправление в 1990-2004 годах. Коллективная
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 21 маусымдағы «Жергілікті
Методика прогнозирования поступлений бюджета;
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің “2002 жылға мемлекеттік бюджет түсімдерін
Региональная политика Республики Казахстан: экономический механизм реализации /отв. ред.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан халқына
«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы»
Ильясов К.К., Исахова П.Б. Расходы государственного бюджета. Учебное пособие.
2006-2008 жылдарға арналған Алматы облысының Орта мерзімді фискалды саясаты:
Алматы облыстық Мәслихатының 2006 жылғы 12 желтоқсандағы «Алматы облысының
Закон Республики Казахстан “Об объемах официальных трансфертов общего характера
Арғынбекова Г.И. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік
Бюджет жүйесі туралы Қазақстан Республикасының Заңы. Алматы: Жеті жарғы,
Қудайбергенова С.К. Развитие внутрирегиональных межбюджетных отношений в Республике Казахстан
Махмутова М. Совершенствование механизма межбюджетных отношений в РК /Фонд
Грицюк Т.В. Фискальный федерализм и межбюджетные отношения /Финансы и
Елубаева Ж.М. Бюджетная система РК: становление и перспективы развития.
Распределение расходных обязательств между уровнями бюджетной системы в Казахстане:
Сартаев С.С. Бюджеттік құқық (оқу құралы) /Алматы: Жеті жарғы,
«Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
Қазақстан Республикасының қаржысы 2001-2005 (Статистикалық жылнама) /Қазақстан Республикасы Статистика
Қазақстан өңірлері (Қысқаша статистикалық анықтамалық) /Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі,
Елисеева И.И. Юзбашев М.М. Общая теория статистики. Москва: Финансы
Бюджет кірістері
Кірістер болжамы
Кірістер мониторингі
Экономикалық жағдай мен заңнамалық базаның өзгеруін талдау
Мәліметтер-ді жаңарту
Бюджетті қалыптастыру-да ескерілетін маңызды макроэкономи-калық көрсеткіштер
Есептеулер
Салықтар бойынша міндеттемелер
Төлем мерзімдері
Болжамды нақты түсімдермен салыстыру
Ағымдағы жылды бағалау
Бюджеттің атқарылуы барысында болжамды нақтылау
Нақты түсімдерге әсер етуді талдау:
а) елдегі экономикалық жағдайдың өзгеруі;
ә) заңнаманың өзгеруі;
б) өзге де факторлар
Салықтар мен төлемдер түрлері бойынша ай сайын түсімдер
Аймақтар дамуының экономика-лық көрсеткіштері