Жоспар
Кіріспе 1
І. Нарықтық экономикаға өту кезіндегі еңбек рыногының қалыптасуы
1.1. Еңбек рыногының құрылымы 4
1.2. Еңбек рыногының қалыптасуына әсер ететін факторлар 6
1.3. Жалақының қалыптасуы 8
ІІ. Еңбек рыногындағы модельдер 13
2.1 Еңбек рыногындағы сұраныс және ұсыныс 13
2.2 Еңбек рыногының түрлі модельдері 16
ІІІ. Еңбек рыногын қалыптастыру мен әлеуметтік жағдайын
3.1. Еңбекпен қамтамасыз ету саясаты 24
3.2. Еңбек биржасының мәні 27
Қорытынды 29
Қолданылған әдебиеттер тізімі 33
Кіріспе
Еңбек — адамдардың өмірі мен талаптарын қанағаттандыру үшін
Біздің елімізде «Еңбек туралы» заң бекітіліп, азаматтар еңбек
Елбасымыздың әрбір сөзінде, «Қазақстан-2030» стратегиясында да халықты еңбек
Еңбек дегеніміз шығармашылық процесс, яғни еңбек өзінің даму
Еңбекті түсіну үшін оның обьективті және субьективті жақтарын
Қазақстан Республикасының «Еңбек туралы» Заңында «еңбек қатынастары -
Адамның алдына қойған мақсаты, оны ынталандыратын уәждер зор
Сонымен қатар нарықты экономика еңбек рыногы мен жұмыс
Нарық жалдау қатынастарын да қарастырады, одан барып жұмысқа
Еңбек қызметі процесінде еңбек қатынастары өзара келсім–шарт арқылы
І. Нарықтық экономикаға өту кезіндегі еңбек рыногының қалыптасуы
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға көшу кезінде, бұрынғы экономикаға
Еңбек рыногы, әлеуметтік еңбек қатынастарының жүйесі, ол нарық
1.1. Еңбек рыногының құрылымы
Еңбек рыногында жұмыс күші бір жағынан сатылады, ал
Еңбек рыногы пайда болуы және іске кірісуі үшін
- еңбек рыногының субъектілері /жалданған еңбеккер және олардың
- субъектілер қабылдаған экономикалық бағдарламалар, шешімдер мен заң
- рынок механизмі /жұмыс күшіне деген сұраныс пен
- жұмыссыздық және оған байланысты әлеуметтік төлемдер;
- рынок инфрақұрылымы.
Еңбек рыногының жоғарыда аталған аталған бөліктері бірлесіп жұмыс
Қазақстанда еңбек рыногы бөліктері көзге көрінгенмен, әлі де
Еңбек рыногының екі түрін көрсетуге болады:
- біріншісі жұмыс күшінің территория жүзінде жылжуға бейімделген
- екіншісі еңбеккерлердің фирма ішінде жылжуына бейімделген. Бұл
Рыноктың даму дәрежесіне қарай, талдау мақсаты және де
- бірінші сектор. Бұл секторда еңбеккерлер тұрақты және
- екінші секторда адамдар жартылай жұмыспен қамтылады, маусымдық
- үшінші сектор жұмыссыздарды біріктіреді.
Мемлекеттің еңбек рыногына ықпал жасау дәрежесіне қарай екі
- мемлекеттің жұмыспен қамту жөніндегі қызмет орындары реттейтін
1.2. Еңбек рыногының қалыптасуына әсер ететін факторлар
Бұл сауалды қарастыру үшін еңбек рыногына тікелей әсер
Экономикалық нарықтық дүниежүзілік деңгейге көтерілуі;
Демографиялық жарылыс;
Ақпараттық технологиялар.
Бұл факторлардың барлығы да белгілі, бірақ олардың әсері
Экономикалық нарықтық дүниежүзілік деңгейге көтерілуі.
Ақша массасының, ақпарат, технологиялар, тауарлар мен қызметтердің орнын
Халықаралық бәсекелестік, басқа жетістіктердің ішінде ең жақсы өнімді
2) Демографиялық жарылыс
Осы жарылыстың себебі болып екі феномен болып табылады.
3) Ақпараттық технологиялар
Ақпараттық және коммуникациялық технологиялар келешекте ең маңызды факторлар
1.3. Жалақының қалыптасуы
Жалақы – еңбек құнының ақшалай көрінісі. Жалданған
Тарифтік, ол жұмыс беруші мен кәсіподақ арасындағы келісім
Мерзімнен тыс, түнгі сағаттар, мейрам және демалыс күндері
Сондай-ақ жалақыны түріне байланысты екіге бөлеміз:
Номиналды жалақы
Нақты жалақы
Номиналды жалақы - ақшаға шығарылып берілетін жалақы, оны
Нақты жалақы - жұмысшының күнелтуіне қажетті заттарға шағылған
Қызметкердің жалақысы сала және қызметкерлер тобы бойынша
Қазақстандағы жағдайды талдасақ, салалар бойынша орташа жалақының қатты
1-кесте. Қазақстандағы сала бойынша орташа номиналды жалақы, теңгемен.
1993ж. 1995ж. 1998ж. 2000ж. 2001ж.
Бүкіл экономикада. 127,5 4786 9683 14374 17303
Өнеркәсіп 170,5 7792 13465 20647 23812
Ауыл шаруашылығы (аңшылық, орман шаруашылығымен қоса) 100,5 2392
Құрылыс 170,4 7850 12375 21017 26805
Қаржы қызметі 288,1 10967 19324 36140 41686
2001 жылы қаржы қызметінде орташа жалақы ауыл шаруашылығымен
Жалақының айырмашылық себебі келесінде жатыр:
Қызметкерлер біртекті емес: олардың білімі, шеберлігі, тәжірибесі, адам
Сұраныс пен ұсынысқа байланысты.
Техника және технологиялық дәрежесі (өнеркәсіптік).
Экономикалық жағдай.
2002 жылдың тамызында бір қызметкердің орташа айлық атаулы
2002ж. Қызметкердің орташа айлық жалақысы
Бір қызметкердің орташа айлық атаулы жалақысы Орташа
Теңге пайызбен
2002ж. шілде 2001ж. тамыз
Шығыс Қазақстан 18973 98,1 110,7 92,7 22,0
Батыс Қазақстан 26391 96,8 128,0 128,9 15,8
Солтүстік Қазақстан 13060 96,6 119,6 63,8 32,0
Оңтүстік Қазақстан 13836 99,3 121,3 67,6
30,2
Алматы қаласы 28081 99,8 116,7 137,1 14,9
Осы жылдың тамызында осының алдындағы аймен салыстырғанда нақты
2002 жылдың тамызында, өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда
2003жылғы еңбекке ақы төлеу көрсеткіштері
Астана қаласы.
Қаладағы қызметкерлер саны 50- ден асатын ірі және
Орташа айлық атаулы жалақы 2004 жылдың қаңтар-
Атырау облысы
2004 жылғы мамырда бір қызметкердің орташа атаулы жалақысы
Қызылорда облысы
2003 жылдың қаңтар-мамырында бір қызметкердің орташа айлық атаулы
Орташа жалақының экономикалық қызметтің түрлері бойынша айырмасы
Оңтүстік Қазақстан облысы
2003 жылдың қаңтар- мамырында облыстың ірі, орта
Қазақстан Республикасының 2004 жылы 19 наурыздағы халыққа
Ең төменгі жалақы- 2,6 мыңнан 6,6 мың теңгеге
Орташа жалақы- 14,3 мыңнан 24,4 мың теңгеге дейін.
ІІ. Еңбек рыногындағы модельдер
2.1 Еңбек рыногындағы сұраныс және ұсыныс
Еңбек рыногында, халықаралық еңбекті ұйымдастырудың сарапшылары көрсеткендей кәсіпкерлер
Еңбек рыногында мұндай мүдделердің ұйымдастыру түрі болып кәсіпкерлердің
Еңбек рыногын реттеуді басқару механизмі дегеніміз — нарықта
Еңбек рыногының әр елдегі өзгешеліктерін, өзіне тән ерекше
1. Дербес түрде, тек еңбек нарқына тән өзгешеліктерін,
2. Дамудың экономикалық және әлеуметтік факторларының бір-бірімен келіскен
Ашық еңбек рыногы - бұл барлық экономикалық белсенді
Еңбек рыногындағы сұраныс және ұсыныс
1-сурет.
Жұмысшылар саны.
Жабық еңбек рыногы - (жабық жұмыссыздар) бұл халық
Ресми жабық еңбек рыногы - бұлар әкімшіліктің
- жұмыс беруші мен
- еңбек ақы ставкасын бірқалыпты бекіту;
- халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуге
- жұмыссыздарға әлеуметтік көмек ету;
- бәсекелестікті қамтамасыз ету.
Еңбек нарқы конъюктурасы - бұл еңбек рыногының құрылымы
Үш түрлі конъюнктура:
- еңбек күші жетіспеушілігі;
- еңбек күші артық;
- еңбек күшіне тепе - теңдік.
Еңбек рыногын экономикалық талдау негізінде жұмыс күшіне деген
Еңбек рыногының субъектісі — бұл жалдамалы жұмысшылар (және
Бәсекелестік - бұл еңбек рыногындағы жұмыс берушілер мен
2-сурет
Еңбек рыногы - қатынастар жүйесі.
Еңбек рыногының инфрақұрылымы - жұмысқа баулудың қызметтері, жұмысшыларды
2.2 Еңбек рыногының түрлі модельдері
Әр елдердегі халықты еңбекке тарту саясаты еңбек нарқының
Бұл модельдерді (үлгілерді) екі негізгі түрге бөлуге болады.
1. Сыртқы еңбек рыногы;
2. Ішкі еңбек рыногы.
Әр модельдердің құрылымы төмендегідей бөлімдерден тұрады:
а) кадрлардың мамандығы бойынша дайындық деңгейін жетілдіру;
ә) жұмыскерлердің жұмыс орындары бойынша ауысуы және бос
б) бірлескен шарттар негізінде жұмысқа орналастыруды реттеп отырудың
Сыртқы немесе кәсіпкерлік Еңбек рыногы - фирмалар мен
Ішкі еңбек рыногы кәсіпорындарының ішіндегі кадрлар қозғалысы негізінде
Сыртқы еңбек рыногы үшін жұмыскерлердің мамандықтары болуы керек.
Еңбек рыногының екі моделіне сәйкес мамандық бойынша білім
Сыртқы еңбек рыногы мамандығы бойынша дайындалған адамдарға бағытталған.
Сонымен жұмыскерлердің жұмыс орындарын ауыстыру мүмкіншілігі азаяды, демек
Еңбек рыногының екі моделіне сәйкес олардың өндірістік қатынастарының
Сыртқы еңбек рыногында өндірістік деп аталатын қатынастарды реттеу
Ішкі еңбек рыногында өндірістік қатынастарында реттеу процесі жұмыс
Еңбек рыногы қатынастарының әрбір түрінде кәсіподақ
Сыртқы, кәсіпшілік (кәсіби) еңбек нарқында кәсіподақ ұйымы шаруашылықтық
Ішкі еңбек рыногында кәсіподақ ұйымдары компанияның өзінде құрылып,
Мысалы, Англияда, оқушылық, шәкірттік, үйретушілік жүйе күшті дамыған.
Францияда оқушылық, шәкірттік жүйесі қолөнер мамандығымен шектелген. Мамандық
Кәсіпкерлер мамандандырылған жас жұмыскерлерді жартылай мамандандырылған және мамандандырылған
Жапон моделі
Ұйымдастырылған ішкі нарықтың нақтылы, айқын үлгісі ретінде Жапонияны
Еңбек қатынастарының жүйесі бұл елде "Өмірлік (өмір бойы)
"Өмірлік жалдау" жүйесі материалдық игіліктердің көлемін көтеруді
Мысалы, 18-19 жастардағы жұмысшылардың еңбек ақысын 100% деп
- өндеуші өнеркәсіпке — 2,6 есе;
- саудада — 2,5 есе;
- қызмет көрсету саласында — 2,4 есе жоғары.
Кәсіпорындарда кадрларды "Өмірлік жалдау" жүйесі бойынша
орнықтыру компанияларға мамандықты фирма ішіндегі деңгейде беруге кадрлардың
Алғашқы 10-12 жыл ішінде жұмыскер жоспарлы түрде жаңа
Жапондық фирмалар жалдама жұмыскерлерді өте ұзақ уақыт ішінде
Бірақта жоғары айтылғандардың бәрі тұрақты істейтіндерге жатады. Уақытша
АҚШ моделі
АҚШ моделі үшін еңбек нарқына бір орталыққа бағынбау,
Кәсіпорындардағы жұмысқа орналастыру саясаты да өзгеше. Конъюктура өзгеріп,
Финанс (қаржы) капиталының жеке нарықтарына арқа сүйей отыра
АҚШ-та жұмыскерлер жұмыстан шығарылатыны туралы алдын-ала ескертілмейді. Алайда
АҚШ-тың ірі өндіріс компаниялары әдетте кадрлар мамандығы бойынша
Адамдардың жұмыс бабында өсуі кәсіпкерлік, мамандық профилінің кеңеюіне
Салыстыру мақсатында төмендегідей өте тартымды мәліметтерді келтіруге болады.
АҚШ-та жыл сайын халықтың 6,2% бөтен аудандарға қоныс
Швед моделі
Швецияның жұмыспен толығынан қамтудағы жетістіктері жұмысқа орналастырудың белсенді
Бөтен елдерде қаржыларды жұмыссыздыққа жұмсап отырса, Швеция бұл
Жұмыспен қамтамасыз ету саясатының негізін осыдан 40 жыл
Олардың пікірі бойынша еңбек нарқында жүргізілетін саясат жұмыссыздықтан
Жұмыспен толық қамтамасыз етудің ежелгі, дәстүрлі стратегиясы жұмыс
Сондықтан жұмыспен толық қамтамасыз ететін жаңа модель жасалып,
1. Шектелген салық салу саясаты.
2. Еңбек ақыдағы "Ынтымақ саясаты".
3. Еңбек нарқындағы белсенді саясат.
4. Әлеуметтік жағдайды жақсарту саясаты
ІІІ. Еңбек рыногын қалыптастыру мен әлеуметтік жағдайын
Қазіргі кезде Қазақстан тұрғындарының еңбекпен қамтылуы экономиканың барлық
Республиканың аграрлық секторындағы өндіріс көлемінің түсуі осы саладағы
Нарыққа өту өндіріс көлемінің түсуіне орай кәсіпорынның
Аталмыш ахуал еңбекпен қамтамасыз ету саясатын жүзеге асыруға
- Еңбекпен қамтамасыз етуде альтернативті, экономикалық сектордың
- Еңбектен босанған қызметшілерді санациялық шаралары мен босатылғандарды
- Еңбек етуге жарамды тұрғындардың кәсіпкерлік жинақтауларына жұмыссыз
-Еңбек нарықтың нормативті-құқықтық инфрақұрылымын дамыту;
- Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғауды мемлекеттік кепілдік пен
- Еңбек рыногының жедел жүйесінің мониторингін жасау;
3.1. Еңбекпен қамтамасыз ету саясаты
Қазақстан Республикасының еңбекпен қамтамасыз етудің бірінші бағдарламасы 1991
1994 жылы Министірлер кабинеті еңбекпен қамтамасыз етуге көмек
1995 жылы Республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуы еңбек рыногын қалыптастыруды
1996 жылы саясат үш кезеңге созылды. Сөйтіп, бірінші
1996 жылы жұмыссыздардың саны 392 мың адамды құрады,
Екінші кезеңде (1997ж.) бірінші кезеңде басталған құрылымды- инвестицияның
Үшінші кезең (1998 және одан әрі) еңбекпен қамтамасыз
Қазақстан Республикасының «1999 жылға арналған Республикалық бюджет туралы»
Кедейленудің мен тұрғындардың еңбекпен қамтамасыз етуінің деңгейінің өсуін
2000 жылғы бағдарламаның барысының іске асырылуына берілген талдау
3.2. Еңбек биржасының мәні
Жұмыссыздық проблемаларын шешуде еңбек биржалары айтарлықтай орын алады.
Нарық қатынастары дамыған елдерде еңбек биржасы алғашқыда жұмыссыздарға
Еңбек биржаларының негізгі атқаратын қызметтері мыналар: еңбек рыногындағы
Қазіргі еңбек биржасында жұмыс күшіне сұраным мен ұсыным
Қорытынды
Нарықты экономикаға өту кезіндегі еңбек рыногының қалыптасуы кезінде
Еңбек рыногына өту кезіндегі қиын жағдайлар болды, себебі
Оның есесіне жұмыскерге белгілі бір жұмыс орнына ие
Ал мен қарастырып отырған бірінші бөлімде еңбек рыногының
Еңбек рыногына барынша қабілетті және іскер жұмыскерлерді қатал,
Бұдан тиімді түрдегі жұмыспен қамту жолы еңбек рыногында
Еңбек рыногының ҚР-да қалыптасуының ерекшеліктері бұл біздің мемлекетімізде
Жоғарыда айтылғандарға мән беріп қарасақ осы үлгі Кейнсшілдік
Талқыланып отырған есепті жұмыссыздардың материалдық жағдайы және
Мен мынадай сұрақ қойғым келеді: жұмыссыздар бүгін немесе
Қала экономикасының нақтылы секторы кәсіпорындарының тұтас алғанда аккумулятор
Қорыта келе менің ойым ҚР еңбек рыногын мемлекет
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Еңбек рыногы экономикасы: оқу құралы – Алматы, 2003
Еңбек экономикасы: Атырау, 1999 ж. 173 бет. Редакторлары:
Нарықты экономиканың негіздері: оқу методикалық құралы – Ақтөбе,
Нарықтық экономика әліппесі – Алматы: Қазақстан. 1995 ж.
Экономикалық теория негіздері: оқулық. – Алматы, «Санат»,
«Еңбек рыногы және жұмыспен қамту». Ақиқат. 2000 ж.
«Еңбек рыногы және елді еңбекпен қамту». Қаржы-қаражат. 1999
Қазақстан және оның аймақтары. 2002 ж. № 1.
Қазақстан және оның аймақтары. 2003 ж. № 4.
Үкімет жаршысы. 2002. № 7.
Алматы ақшамы. 2001 ж. 27 наурыз.
Егемен Қазақстан. 2000 ж. 22 шілде. Рысдәулет М.
1