Жоспар:
КІРІСПЕ БӨЛІМ.
1.1. Шоқан Уәлиханов – ұлы ағартушы
1.2. Жарқ еткен жұлдыз.
1.3. Ш.Ш.Уәлихановтың іс – сапарлары
НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
2.1. Шоқан Уәлиханов – қоғам қайраткері
2.2. Ұлы ғалымның еңбектері.
2.3. Шоқан Уәлихановтың саясат тұрғасандағы ой – пікірлері.
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша №1.
І. КІРІСПЕ БӨЛІМ
Халқымыздың қоғамдық ой-өрісі, мәдениеті және әдебитінің дамуында бейне бір
Омбыда оқыған кезде Шоқан Уәлихановтың ой-өрісі кеңейіп, дүниетанымының қалыптасуына
ықпалы аз болған жоқ. Мысалы, орыс тілі мен әдебиеті
Үлкен талант иесінің қоғамдық және ғылыми қызметі оқуды бітірісімен-ақ
Орталық Қазақстанда, Жетісу мен Тарбағатайда, Ыстықкөлде болған сапарында Шоқан
Шоқан Уәлиханов қандай ауыр жағдай кездессе де, өзінің
Ыстықкөлге барып қайтқан сапарынан кейін Шоқан Уәлиханов 1850
күйі» деген атақты еңбегін жазды. Европаға беймәлім дерлік осы
Сөйтіп, Шоқан Уәлиханов астананың ғылыми және әдеби өмірінің
Еуропаның прогрессивтік мәдениетіне қолы ерте жетіп, рухани қорек алған
Шоқан Уәлихановтың мол ғылыми мұрасының ең негізгі бір
Шоқан Уәлиханов – ұлы ағартушы
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (шын аты Мұхамед-қанафия) (1835-1865) қазақтың ұлы
Өз атасы Уәли де хан болған. Ал әкесі Шыңғыс
Шоқан Уәлиханов балалық шағын әуелі Құсмұрында,содан кейін өзінің
«Жеті жұрттың тілін білуге» тиісті хан тұқымы болғандықтан, ауыл
Шоқан Уәлихановтың әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол жерде аға сұлтан
Зерек те зерделі Шоқан Уәлиханов мұнда «екі-үш жылдан
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов сонымен қатар, этнограф, демократ, философ, тарихшы.
Корпустың окытушылар кұрамында білімді және прогресшіл ой-пікірлі адамдар көп
Шоқан Уәлихановтың корпуста бірге оқыған досы және кейін үлкен
Екінші курстан бастап-ақ Шоқан Уәлиханов өзінің таңдаулы ұстаздарымен қарым-қатынаста
Өз дәуірінің алдыңғы қатарлы ойшылдарынан пікірлес Костылецкий сабағын Белинский
Ал Гапсевский әр елдің азаттық жолындағы күресі тарихын көбірек
Шоқан Уәлихановтың зерттеушілік қабілеті де корпуста жүргенде оянған. Жазғы
Кадет корпусын 1853 жылы 18 жасында бітірген Шоқан Уәлиханов
1856 жылы Шоқан Уәлиханов қырғыз елін зерттеу экспедициясына
Қырғыздар мен ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер
«Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Ыстықкөл
Шоқан Уәлихановтың демократтық, ағартушылық көзқарасын анықтауда бұл еңбектердің үлкен
Оларды Шоқан Уәлиханов қоғам өмірінің дамуы мен келешегіне
Әдебиет мәселелері жөнінде Шоқан Уәлиханов сол кездің өзінде-ақ
Әсіресе, оның қазақ поэзиясының халықтық сипаттары жайлы ойлары қызғылықты.
Шоқан Уәлиханов еңбектерінің әр дәуіріндегі халық әдебиетінің бағалы
Қазақ халқының ауыз әдебиеті мұраларын жинай, зерттей жүріп, Шоқан
1859 жылдың аяғында Шоқан Уәлиханов Петербургке барып, онда
Бұл жылдар Шоқан Уәлиханов өмірі мен ғылыми шығармашылық
Революциялық ой-пікірмен патша саясатының қатты шиеленіске келген тұсы болатын.
Петербургтан денсаулығы нашарлап оралған Шоқан Уәлиханов 1861-1863 жылдар
Бұл кезде ол сахара өмірінің қайшылықтарын әлеуметтік теңсіздік пен
Шоқан Уәлиханов 1862 жылы Потанинге жолдаған хатында сол
құлдар олардан қалай кетудің жолын білмей, қорлыққа көне береді.
«Біз орыстарға тарихи жағынан да, тіпті қан жағынан да
«Бізге, қазақтарға, облыстық бастықтар үстірт қарауды әдетке айналдырған», -
Халықтан жиналған пікірлерді дұрыс талдап, бағалау үшін комитеттің, ең
жақтаған Черняев отрядында біраз уақыт қызмет істейді. Бірақ патша
Содан Верный (қазіргі Алматы) қаласына келіп, одан әрі Тезек
Сөйтіп жүргенде, ескі өкпе ауруы қайта қозып, Шоқан Уәлиханов
Шоқан Уәлиханов өлімі қазақ халқына және оның орыс
Орыстың жағрапиялық қоғамы басып шығарған (1904) Шоқан Уәлиханов
Шоқан Уәлихановтың шыққан ортасы – қазақтың ірі феодалдары мен
Шоқан Уәлиханов әуелі ауылында оқып, ескіше хат таниды.
Шоқан Уәлиханов талабын оқытушылары ерекше ықыласпен ескереді. Олардың
Тарих сабағын оқытатын оқытушы да сергек, білімді адам екен,
География сабағынан беретін оқытушы да көңілі сергек, әсерлі жан
Ең жетік оқушылардың бірі болып бітірген Шоқан Уәлиханов
Кейбір балада сирек кездесетін таланттылық, орамдылық, ұқыптылық қасиет Шоқан
Осындай қабілетіне сай өз бетімен ізденгіш, көп оқыған, естігенін
Естіген әңгімелерін, оқыған шығармаларын әңгіме етіп айтып отырған. Осы
Оған оқытушылары да, замандастары да болашақ ғалым, зертеуші деп
Ол Еуропалық мәдениетті таныған сайын өз халқының тағдырын ойлап,
Шоқан Уәлиханов кадет корпусын бітіріп шығысымен 1853 жылы генерал-губернатор
Ол туралы және оның талапты адам екені туралы қала
Генерал-губернатор кеңесінде болу арқылы Шоқан Уәлиханов орыстың дворяндық
Генерал-губернатор алдына ісі түсіп келетін не ұсталып айыпталып жүрген
Сезімтал түйінді, көреген жас ол көріністерді ақылға салып ойламай,
Қорыта келгенде, Шоқан Уәлихановтың қазақ әдебиеті тарихында белгілі орны
Сонымен бірге, Шоқан Уәлиханов – публицист-жазушы. Оның мақалалары
Шоқан Уәлиханов қазақтан шыққан, еуропалық тәлім алған жан-жақты
Екінші бір досы – атақты орыс жазушысы Достоевский Шоқан
Орыс достары Шоқан Уәлихановтың мезгілсіз өліміне қатты қайғырған. Шоқан
Орыс достары Шоқан Уәлихановқа көп ақыл беріп, Ресейдің барлық
Сол достарының көмегімен Шоқан Уәлиханов Парижде болған деседі.
Шоқан Уәлихановты үлкен ғалымдар ерте таныған. Оның еңбектері мен
Шоқан Уәлихановтың Еуропаға ерте тараған еңбектері
Ғалымның «Жоңғария очерктері» мен «Алты шаһардың жай-жақсары» деген еңбектері
1865 жылы Лондон баспасы оның Жоңғария туралы жазғандарын ағылшын
Шоқан Уәлиханов туралы өткен ғасырдың екінші жартысында француз
Ол Шоқан Уәлихановтың Орта Азия мен Қашқарияны тиянақты зерттеген
Орыстың алдыңғы қатарлы баспасөзі Шоқан Уәлиханов туралы ең
А.С.Пушкин, В.Г.Белинский, А.И.Герцен, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, А.Н.Некрасовтар негізін қалап, бастырып
А.И.Герценнің «Колоколы» да Шоқан Уәлиханов туралы пікірлер қозғап,
Шоқан Уәлиханов туралы орыс жанашырлығының шынайы пейілі. Г.Потаниннің
Оның «В юрте последнего киргизского царевича» атты очеркі 1896
1905 жылы «Тургайская газетада» Шоқан Уәлихановтың өмірі мен еңбектері
Қазақтың алдыңғы қатарлы адамдары да оны ерте таныды.
1870-1882 жылдары Ташкент қаласында шығып тұрған «Түркістан уәлаятының» бетінде
«Дала уәлаяты» газетінде де Шоқан Уәлиханов туралы мақалалар
Шоқан Уәлиханов қазақтың тұңғыш ағартушысы, елін ілгері мәдениетке
Ш.Уәлихановтың саяси көзқарасы
Шоқан Уәлихановтың саяси көзқарасы айқын. Ол дүниені негізінен материалистерше
Оның негізгі мақсаты өз елін Еуропаның озық мәдениетіне жетелеу
Амал не, ол кезде бұл пікірге патша өкіметі тарапынан
Шоқан Уәлиханов – патшалық Ресейдің екі түрлі сипатын
Болашақ ғалымның ақыл-ойы, парасаты әлемге танылып, әлем саяхатшылары мен
Шоқан Уәлиханов көзқарасының қалыптасуына петрашевшілер көбірек әсер етті.
Ол – Шоқан Уәлихановқа тікелей ықпал етіп, көп ақыл-кеңес
Сезімтал жастың саяси көзін ашуға Дуров тікелей әсер етіп
Ал Е.П.Ковалевский - өз кезінің ірі қайраткері, сыртқы істер
Шоқан Уәлиханов бұқарашыл идеяға үн қосады. Енді өзі
Н.Г.Чернышевский әсерінен болса керек, Шоқан Уәлихановтың көзқарасы да тез
тез ұғысам» - деп өзінің еңбекші ел жоғын жоқтап
Сот реформасы туралы еңбектерінде де Шоқан Уәлиханов қазақ
Үстем таптың озбырлығы, бұкараны рақымсыз қанау, өлкедегі еңбекші халықтың
Сөз болып отырған сот реформасы туралы ұсыныс-пікірлерді Шоқан Уәлиханов
Экономика мен саясат бірімен–бірі байланысты нәрсе деп ұққан Шоқан
болсақ, адамның тұрмысын жақсартуға жағдай туғызатын реформалар ғана қажет
Бұл реттегі Шоқан Уәлихановтың ой-пікірі өте тамаша. Ол экономикалық,
Халықтың азып, тағыланып бара жатқанын, бұрынғы отырықшы елдігінен айрылып,
Шоқан Уәлихановтың көпке мәлім еңбектері ішінде мәдениетімізге тікелей қатысы
Шоқан Уәлихановтың қолжазба архиві түгел табылып, зерттеліп біткен
Айтушылар Шоқан Уәлиханов қолжазбасы көп еңбегі қолжазба күйінде
Шоқан Уәлиханов ның достары Г.Н.Потанин және басқалар 1904 жылы
Шоқан Уәлиханов – қоғам қайраткері
Шоқан Уәлихановтың шығармаларын халық игілігіне толық айналдыру мүмкіндігі кейінгі
Шоқан Уәлихановтың көп томдық жинағы үлкен бес кітап болып
«Жазушы» баспаны 1978 жылы бір томдығын қазақ тілінде шығарды.
Ә.Марғұлан басшылығымен басылып шыққан Шоқан Уәлихановтың бес томдық академиялық
Сөз болып отырған шығармаларының қазіргі басылған бес томын еске
Мысалы, ғалым шығармаларының бірінші томына кірген еңбектер ішінде қазақ-қырғыз
Қазақты, оның әдебиеті мен мәдениетін орыс пен Еуропа жұртшылығына
Кезінде өріс алып келген аз халықтар туралы теріс түсініктерге
Қазақтың мәдениеті мен орыс жұртшылығын таныстыра түсу арқылы ол
«Түркі тектес халықтардың ішінде, - дейді ол, - ең
Қазақтар да бәдәуилер сияқты жаратылысынан өлеңші және акын.
Қазақ жыршыларының өлеңдерінде араб өлеңдеріндей тұрақты ереже болғанмен, олар
Міне, Шоқан Уәлихановтың әдебиет зерттеу еңбектерінде осындай құнды-құнды пікірлер
Оның әдеби зерттеу еңбектерін үш топқа бөлуге болады. Олар:
а) қазақ әдебиеті тарихының мәселелері, ақындар, олардың шығармалары туралы
б) қырғыз бен қазақ халықтарының ауыз әдебиеті туралы зерттеулер;
в) қазақ пен қырғыз поэзиясының түрлері туралы теориялық зерттеулер.
Шоқан Уәлихановтың ауыз әдебиетін жинаушылық еңбегі де ерекше ескерерлік.
Осындай өзіндік пікірлер қозғап, соны дәлелдеуге күш салады. «Өткенді
Оларды жағымпаз бейшара ақындар деп әділ сынады.
Ал халыққа ниеттес ақындардың өлеңдерін ол ерекше жоғары бағалайды:
Енді бір жерде Шоқан Уәлиханов импровизаторлық өнердің суырыпсалмалық
Өз халқы үшін еңбек ететін ақындарды мейлінше бағалай келіп
Шоқан Уәлиханов қазақтың суырып салма ақындарының ішінде Шөже,
Қазақ өлеңдерінің тіл көркемдігі туралы да пікір айтқан Шоқан
Қазақ ауыз әдебиетінің ескі үлгілерінің де халық аузында ұзақ
«Қазақтардың өткен дәуіріндегі ертегілері мен наным-сенімдерін тың сақтаулары ғажап,
Көшпелі, сауатсыз халықтың ауыз әдебиетінің мұншама дәл сақталуы қайран
Достарына жазған хаттарында Шоқан Уәлиханов ауыз әдебиеті үлгілерін
Профессор Бекетовқа жазған хатында өзі туралы айта келіп: «Менің
Ел өмірінің туындысы болған әдеби шығармалардың маңызын ол әрқашан
Ақындардың есте сақтағыштығы ғажап болғандықтан, батырлардың жорығын сипаттайтын көне
Әр заманда өмір сүрген ақындар өз кезінің оқиғаларын халық
Әдет-ғұрыптар мен салт заңдарын өз бойына түгел сыйғызған мақал-мәтелдер
Шоқан Уәлиханов осындай мәні зор халық жырларынан кейін
Мұндай бұрмалаушылыққа өзінің қарсы екенін білдіреді. Халық мұрасын қиянатсыз
Шоқан Уәлиханов өзі тұстас ғалымдар арасында орын алып
Зерттеушінің ойынша, әр елдің әдебиетіндегі сюжет, түр ұқсастықтары көбінесе
Шоқан Уәлиханов араб және қазақ – көшпелі ел,
Ал орыс және басқа славян халықтарындағы ұқсастықты олардың көпшілік,
Бұл қазақ өлеңінің түрі туралы алғаш айтылған пікір еді.
Осы сияқты болжауларды Шоқан Уәлиханов қырғыз ауыз әдебиетінің
«Манас» жырында қырғыз әдебиетінің барлық жанр түрлерінің қамтылатынын атап
Оны жіктеп, талдап отырады. Жазушы С.Мұқанов Шоқан Уәлихановтың әдебиет
Қазақ ақындарының да жай-жапсарын терең ашқанын, олардың екі идеялы
Оны орасан жоғары бағалап, «Үлкен бір энциклопедия» деп қарайды,
Зерттеуші осы «Манасты» жыршылар аузынан жазып та алған. Жырдың
Шоқан Уәлихановтың әдебиет тарихы туралы пікірлері де маңызды. Бұл
«Қазақ поэзиясы өмір шындығын көрсетуі жағынан өте қызғылықты», -
Қазақтың кейбір ақындары: Сыпыра, Асан, Бұқар, Шал, Жанақ, Түбек,
Шоқан Уәлихановтың әдебиет зерттеу еңбектері өзінің осындай ғылымдық жоғарғы
Ол әдебиеттің қоғамдық мәнін, халықтық қасиетін, реалистік сипаттарын қастерлеуін
Оның ғылыми еңбектері әдебиет мәселесін кең қамтыды. «Ұлы жүз
Аталған еңбектерінде Шоқан Уәлиханов өзінің талапты публицист-жазушы екенін
«Айнала жайнап тұрған, лаулап жанған оттың маңында ойын-сауық құрды,
Шоқан Уәлиханов жүрген жерінің табиғатын жалаң баяндап қоймайды.
Ол өлкені мекендейтін халықтың жайын түгел қамтиды. Жергілікті халыққа
Бұл арада Шоқан Уәлиханов Жалайыр руы сұлтанының тоғышар
Қырғыздың Қараш деген манабы мен Борсық деген Бегінің келбеті,
Бейнелеп жазған көптеген эпизодтар оның күнделігінің көркемдігін күшейтіп, суретші
Ол – қазақтың тарихын, этнографиясын және әдебиетін тұңғыш зерттеуші.
Шоқан Уәлиханов – қазақ пен қырғыздың әдебиет теориясы
Сондықтан, Шоқан Уәлиханов – қазақтың демократтық сынын бастаушы,
Қазақтың әдебиеті мен мәдениетін орыс жұртшылығына алғаш танытушы. Бұл
Олардың ішінде Потанин, Березин, Радлов, Алекторов т.б. ғалымдардың еңбектері
Шоқан Уәлиханов творчествосын толық танытуда Ә.Марғұлан еңбегі ерекше
Шоқан Уәлиханов шығармаларын баспаға даярлау үстіндегі іздену нәтижесінің
Шоқан Уәлиханов ды өз халқының тарихы, қоғамдық құрылымы, саяси
«Қазақ барлық сенім, әдетімен де, ойын-сауығымен де, әр кезде
Шоқан Уәлиханов өз халқының азаттыққа жетіп, білім алуын
Шоқан Уәлиханов бүкіл адамзат жасаған рухани байлықты, оның
Шоқан Уәлиханов қоғамда жасалатын өзгерістер адам мүддесіне сәйкес
Шоқан Уәлиханов өз тұсындағы қоғамда әлеуметтік таптар мен
Ұлы ғалымның еңбектері
Өткен ғасырдың 60-жылдарында патша үкіметі бірнеше экономикалық, әлеуметтік реформалар
Қазақ өлкесін округтерге бөліп, басқарудың жаңа түрлерін енгізу іске
Уәлиханов қазақ округтерінің басында білімді сұлтандар тұрса, қоғамда әлеуметтік
Ш.Уәлихановтың терең ғылыми мұраларының құндылығы қазіргі кезде де маңызын
Иә, осынау тарихи өлке Айыртау – Ақан сері, Үкілі
Шоқан Уәлиханов әдебиетті көп оқыды. Пушкин, Гоголь, Лермонтов,
Өзінің туған елін жан-тәнімен сүйген, туған халқы алдындағы жауапкершілігін
Шоқан Уәлихановтың бар ой-арманы өзі ішінен шыққан халқының болашағы
Иә, Шоқан Уәлиханов өз ғұмырының ат жалындай келтелігін сезінгендей,
Әйтсе де, Шоқан Уәлиханов туралы әдебиеттердің көптігіне қарамастан,
Шоқан Уәлихановтың нақ Сырымбетте туғандығы рас. Шындығында Шыңғыс Уәлихановтың
Алайда, Шоқан Уәлихановтың досы П.П.Семенов-Тянь-Шанский оның Сырымбетте туғанына күмән
Міне, осылай Шоқан Уәлиханов Кенесары көтерілісінің патша өкіметінің
Ал бұл сауалдарға жауап беру үшін әлі де ізденудің
Сол сияқты бүгінге дейін Шоқан Уәлихановтың қалай қайтыс болғандығы
Мысалы: кезінде көрнекті ғалым А.Геннис былай деп жазады: «Сібір
Ал 1864 жылы жазда Омбы әкімшілігі Шоқан Уәлихановты Оңтүстік
Үкімет үшін Шоқан Уәлихановтың Жетісуда қала беруі қауіпті әрі
Уәлихановтың зорлықпен өлтірілуі туралы еміс-еміс сөздер өткен ғасырда да
Өткенде Шоқан Уәлихановтың торқалы тойын тойлау кезінде оны еске
Қорытынды.
Қорыта келе, біз Шоқан Уәлихановты шынымен аспанда аз тұрып,
Сөйтіп, өткен ғасырдың екінші жартысында ғылымда Шығыс, Азия туралы
Шоқан Уәлиханов рухына табынып, мұраларын қызғыштай қорғап, насихаттап
Міне, мұндай деректер де қазақ ғалымының ұлы тұлғасы мен
Қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың ғылыми еңбегі мен
Шоқан Уәлиханов аз өмір сүретінін білсе керек. Отыз
Шоқан Уәлихановтың биыл өмірден өткеніне де 138 жыл болып
Сұм ажал өмірден ерте алып кетті.
Кейінгі ұрпаққа аруағы риза болып, жаны жәннатта, жатқан жері
Пайдаланылған әдебиеттер
Сүйіншалиев Х. Х1Х ғасыр әдебиеті.
Ғасыр әдебиетінің тарихы- оқулық , Алматы.
Қирабаев С., Мырзағалиев Қ. Қазақ әдебиеті.
Бекмаханов Е. Қазақстан Х1Х ғасырдың 20-40 жылдарында.
Шорманов Б. Шоқан Уәлихановтың саяси көзқарасындағы ойы.
Батраков В. Шоқан Уәлиханов кітабының жинағы.
Толызин А. Шоқан Уәлихановтың балалық шағы.
Қирабаев С. Шоқан Уәлиханов классик ақындармен бірге.
Мырзағалиев Қ. Шоқан Уәлихановтың философиямен байланысы.
Сайсаманов Шоқан Уәлиханов ның мәдениетке деген көзқарасы.
Сәтбаев Ш.К. Шоқан Уәлиханов – филолог.
Назарбек Қанафияұлы. Ұлы дала және Шоқан Уәлиханов .
Имағанбетов Ә. Ш.Уәлиханов. Таңдамалы шығармалар.
Шоқан Уәлиханов туралы ойлар. / «Қазақстан мұғалімі».
Сарғожин Р. Шоқан Уәлиханов еңбектерінің библиографиялық көрсеткіші. / «Қазақстан
Ілиясов Б. Шоқан Уәлихановтың Құсмұрыны. «Егемен Қазақстан».
Әбуев К. Шығыстың жарық жұлдызы. «Көкшетау», 1997.
Сыдықов Қ. Алаудың бір ұшқыны. «Қазақ әдебиеті», 1986.
Сайын даланың сөнбес жұлдызы. Көкшетау, 1995.
Абдрахманова Ш. Ұлы ғалымның тағы бір сыры. «Ақиқат», 1997.
Уәлиханов Ш. Жарқ еткен ғұмыр. «Парасат», 2001. № 4.
Ілиясов Б. Шоқан Уәлихановтың кіндік қаны қайда тамған? «Егемен
Дәрібаев К. Шоқан Уәлиханов өмірінің соңғы күндері. «Мәдениет»,
Өтениязов С. Шоқан Уәлиханов мен қайта кездесу. «Қазақстан», 1990.
Букетов Е. Өзгені де өз халқындай сүйген. Қазақстан коммунистері.
Тағдырлар тоғысы: Шоқан Уәлиханов мен Потанин аудармасы. «Жұлдыз»,
Әбуев Қ. Қазақстан тарихының «ақтаңдақ беттерінен».
Суханбердин. «Дала уәлаяты» газеті. Алматы, 1994.
Ұлы ғалымның мол мұрасы. Ш.Уәлихановтың 5 томдық жинағының шығуына
Ауғыманұлы Н. Шоқан Уәлиханов асқан тау. «Қазақ әдебиеті»,
2