МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І. ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕР ТҮСІНІГІ, ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ТОПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІҢ
І.1 Фразеологиялық бірліктер түсінігі, фразеологизмдерді топтастыру және фразеологиялық
І.2 Фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысы
І.3 Мақалдар мен нақыл сөздерді аударуда қолданылатын әдістер
ІІ. ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ЖАҢҒЫРТУ МЕН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ АУДАРУДЫҢ ӘДІСТЕРІ, ОЛАРДЫҢ
ІІ.1 Фразеологизмдерді жаңғырту және осы әдісті қазақ тілінен ағылшын
ІІ.2 Фразеологизмдерді аударудың негізгі әдістері және осы әдістердің әрқайсысын
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
КІРІСПЕ
Фразеологиялық мәселелер және алуан түрлі тілдерде сөздердің әртүрлі
Фразеологизмдерді аударудың өзіне тән ерекшеліктеріне тоқталмас бұрын, отандық
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне сүйенер
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел, халықаралық қатынастар
Фразеологизмдердің тіл білімінде, оның ішінде, қазақ – орыс
Зерттеудің пәні. Генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр түрлі
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты —
Сонымен бірге фразеологизмдердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде олардың құрылымында
фразеологиялық бірліктерге, фразеологизмдерді топтастыру және фразеологиялық бірліктердің
фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысын қөрсету;
мақал мен фразеологизмдердің ұқсастықтары мен өзара айырмашылықтарын көрсету;
фразеологизмдерді жаңғырту және осы әдісті орыс - қазақ тілдерінен
этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасап, оларға қысқаша сипаттама беру.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары келесідей:
Әдебиеттердегі фразеологизмнің теориясын және тарихын зерделеу.
Ғылыми әдіс көзқарасынан тілдік құбылыс ретінде фразеологизмнің ерекшеліктерін айқындау.
Фразеологияны бір тілден екінші тілге аударудың тәжірибелік әдістерін
Дипломдық жұмыста салыстыру, ажырату (құбылыстар ажырайтын орындарды анықтау), талдау
Берілген жұмыс студенттердің өзіндік жұмысына, сыныпта жұмыс істеуге әдістемелік
Дипломдық жұмыста келесі мәселелер қаралады:
фразеологиялық бірліктерді көкейкестендірудің әдістері (фразеологизмдерді аударудың әдістері және осы
фразеологиялық бірліктерді топтастыру мәселелері;
фразеологиялық бірліктердің көлем мәселелері;
әр бір тілде басымды әдісті айқындау және оларды бір
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде қазақ тілінен Ө.Тұрманжановтың, М.Аққозиннің,
І. ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕР ТҮСІНІГІ, ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ТОПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІҢ
І.1 Фразеологиялық бірліктер түсінігі, фразеологизмдерді топтастыру және фразеологиялық
«Фразеология» термині кең мағынада алғанда, белгілі бір тілдегі тұрақты
Фразеологизм - семантикалық (ішкі мағыналық) жағынан бір-бірімен байланысқан
Фразеологизмнің негізгі және әмбебаб қасиеттері сөз мағынасының басқа мазмұнда
Фразеологиялық тіркес — құрамы мен қолданылуы тұрақты болып келетін
Фразеологиялық тұтастықта (идиом) фразеологизмді құрастырушы сөздің бір-бірінің лексика-семантикалық мән-
Фразеологиялық бірлік — фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан
Фразеологиялық тізбе - еркін мағынадағы сөздер тіркесінің Фразеологиялық қалпында
Фразеологизм, тұрақты тіркестер - екі немесе бірнеше сөздердің тіркесуі
Қазақ тіл білімінде бұл термин бір ізге түскендіктен фразеологизмді
Фразеологизмдердің қолданылу тиянақтылығын сөйлеуде, айтылуда бұрыннан қалыптасқан даяр қалпында
Фразеологизмге тән мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сөздердің жеке мағыналарына
Тұрақты тіркес тізбесіндегі сөздер айтушының қалауынша емес, қалыптасқан белгілі
Фразеологизмдердегі осы аталған тіркес тиянақтылығы, мағына тұтастығы, тіркес тұрақтылығы
Фразеологизмдердің көп мағыналығы - тұрақты тіркестердің екі я одан
Бой бермеді: а) айтқанға көнбеді, жеңістік бермеді, ә) ырық
Көзі шықты: а) соқыр болды, ә) көзі қанды, маманданды
Дымы құрыды: а) діңкеледі, шаршады,
ә) лажы қалмады, не істерін білмеді.
Ат үсті: а) жол-жәнекей, жолшыбай,
ә) жеңіл-желпі, үстіртін.
Сыңар езу: а) бір жағына бұра тартып жүретін жылқы,
ә) өз ырқы болмаса көнбейтін бір бет адам.
Жүзіктің көзінен әткендей: а) сұлу, әдемі, мүсінді,
ә) еті тірі пысық, жылпос.
Аузымен құс тістеген: а) жүйрік, ұшқыр,
ә) сөзге шешен, ділмар адам.
Фразеологизмдерден туатын көп мағынапық, негізінен, екі түрлі жолмен жасалады.
Фразеологизмдерді топтастыру.
Швейцария лигвисті Шарль Баллидің еңбектерінде тұрақты сөз тіркестерін тізбекті
Фразеологияны ары қарай зерттеп, зерделеу кеңес тіл білімінде 1940-1970
Зерттеу объектісіне, оның категорияларына және фразеологиялық бірліктерді топтастырудың тәжірибелеріне
Фразеологиялық тұтасуға (немесе идиомаға) тұрақты сөз тіркестері кіреді, олардың
Фразеологиялық бірліктердің екінші түрін - фразеологиялық біртұтастық құрайды. Олар
Академик В.В. Виноградов атап көрсеткен фразеологиялық сөз тіркесінің үшінші
Академик В.В. Виноградов ұсынған топтастыру фразеология бойынша көптеген жұмыстарда,
Фразеологизмдерге анықтама беріп, фразеологизмдерді топтастырған кезде тілдің қазіргі ахуалынан
Аудару теориясы үшін көбінесе елеулі қиылысатын немесе кейде сәйкес
Фразеологиялық бірліктердің көлемі
Фразеологияның көлеміне қатысты ғалымдар диаметральді қарама-қарсы көзқарасты ұстанады. Көптеген
Басқа лигвисттердің айтуынша, мақалдар және мәтелдер тіл жүйесіне кірмейді,
Көптеген жұмыстарда мақалдар мен мәтелдер фразеология құрамына кіреді. А.
Мақалдар – тілдің сөйлеу айналымына кірген. Өмірдің барлық жақтарына
Т.Р.Левицкая және А.М. Фитерман [20] сөйлеудің әртүрлі стильдері мен
Лингвисттердің көбісі мақалдарды, мәтелдерді, нақыл сөздерді фразеологиялық бірліктерге жатқызғандықтан,
І.2 Фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысы
Сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай, даяр қалпында колдану жағынан мақал-мәтелдер
Мақал-мәтелдерде ұғымнан гөрі нақтылы бір ойды түйінден айту басым
І.3 Мақалдар мен нақыл сөздерді аударуда қолданылатын әдістер
Мақалдарды басқа тілге аудару бірқатар қиындықтарды туғызады [10]. Біріншіден,
1. Бір баламалы аудару.
а) Абсолютті бір балама.
Абсолютті бір балама жағдайларының саны салыстырмалы аз. Алуан түрлі
Дағды – екінші табиғи болмыс (латын тілінен)/ Habit is
Жақсы даңқ байлықтан да жақсы./A good name is better
Ақырғы шектер үйлеседі/ Extremes meet.
Уақыт - ақша (ағылшын тілінен)/Time is money.
б) Салыстырмалы бір баламалар (жарым-жартылай)
Бейнелілікте жарым-жартылай айырмашылығы болатын, мысалы:
Үлкен кеменің жолы үлкен / A great ship asks
Үндемеу-келісушіліктің белгісі / Silence gives consent.
Бір қарлығаш келгенмен жаз болмайды / One swallow doesn't
Бір бастан екі бас артық / Two heads are
Бос күбі қаттырақ шатырлайды / Empty vessels make most
Соңғы күлген жақсы күлер / He laughs best who
Абсолютті бір балама секілді толық емес лексикалық баламалардың бейнелілікпен
Алдыңғы топқа қарағанда бейнелілікпен толық айырмашылығы болатын салыстырмалы бір
Жаңылмас жақ болмас,сүрінбес тұяқ болмас./ Let bygones be bygones
.
Қонаққа бара білсең, шақыра да біл./ After dinner comes
Қорыққанға қос көрінер./ Once bitten, twice shy.
Балықшы балықшыны алыстан көрер. / Birds of a feather
Сықырлағыш ағаш екі ғасыр тұрады / A creaking door
Жеті жеңге бірігіп ана болмас./ To many cooks spoil
Осы топқа жататын бірқатар мақалдар антонимдік балама арқылы беріледі,
Жамандық болмай, жақсылық болмас. / Every cloud has a
Болат біз қап түбінде қалмас./ Murder will out.
Саны мен сөздер тәртібінде айырмашылық:
Әлін білмеген әлек. Ат артылу/ The game is not
Тамшылап аққан су тасты тесер/ Little strokes fell great
Тікенексіз раушангүлі жоқ / There is no rose without
Бәле келді, қақпаны аш / Misfortunes never come alone.
Сәтті аяқталғанның бәрі жақсы / All's well that ends
Темірді қызғанда соқ./ Strike while the iron is hot.
Жылтырағанның бәрі алтын емес / All that glitters is
Таңдамалы аудару.
Ағылшын тілінде көптеген синонимдік мақалдар бар, оларды қазақ тіліне
Мысалы, аспандағы сұңқардан қолдағы тұрымтай артық мақалына ағылшынның үш
A bird in the hand is worth two in
Better an egg today then a hen tomorrow.
One today is worth two tomorrow.
Кейде қазақ тіліндегі синонимдік мақалдарға ағылшын тіліндегі синонимдік мақалдар
Бәле жалғыз келмес / It never rains but it
Бәле келсе, қақпаны аш/ Misfortunes never come alone.
Сүтке аузы күйген, суды үрлеп ішер. / A burnt
Қорқаққа құбыжық көп/ Once bitten, twice shy.
Синонимдік қатардан мақалды таңдаған кезде бірқатар моменттерді ескеру қажет:
Бір бастан екі бас артық мақалына екі ағылшын
Алайда келесі үзіндіде:
Бір бастан екі бас артық екені баяғыдан мәлім. Бірнеше
Контекстінің сипаты (бірнеше «ақылды бас» жиналып) тек
two heads are better then one: It is common
Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі немесе ананың
A tree is known by its fruits.
^ As the tree, so the fruit.
Like father, like son.
Like mother, like daughter.
Like begets like.
Алайда келесі үзіндіде:
Ол шешесіндей тоғышарлық. Әкені көріп ұл өсер,
ананы көріп қыз өсер немесе ананың ізін қыз басар,атаның
She is as much of a philistine as her
Бұл мақал like begets like деп аударылды. Сондай-ақ like
3. Мақалдарды ерікті аудару
Қазақ мақалына ағылшын баламасы болмаған жағдайда немесе ағылшын мақалы
а) Орыс-қазақ мақалдарын калькалау
Су ішкен құдығыңа түкірме және алыстаған сайын батпақтың тұтқыр
Тұрақты сөз тіркестерін аударғанда осы тәсілді қолдану кезінде ағылшын
as we (the) Russians / Kazakhstans say, as the
Сондай-ақ жарым-жартылай калькалау жағдайлары да мүмкін.
Мысалы, ұлттық мәнерге ие от копеечной свечки Москва сгорела
Москва не сразу строилась – Мәскеу берден салынбады мақалын
Сонымен қатар, қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақалдар мағынасы жағынан
б) Бейнелілік аудару
Калька немесе сөзбе-сөз аудару мақалдың мағынасын бұрмалап жіберсе, бейнелілік
Мақалдарды осы әдіспен аудару кезінде, жарым-жартылай калька әдісіндегідей, ағылшын
Мысалы, Теңге тиыннан өсер мақалын Take care of the
Аудармашы нақыл сөздерді аударған кезде тілдің құрамына кіретін сөздердің
Мысалы, massacre сөзі келесі екі нақыл сөздің құрамына кіреді:
Сөйтіп, аудармашы мақалдарды аударған кезде басқа фразеологизмдерді аударғанда қолданылған
ІІ. ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ЖАҢҒЫРТУ МЕН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ АУДАРУДЫҢ ӘДІСТЕРІ, ОЛАРДЫҢ
ІІ.1 Фразеологизмдерді жаңғырту және осы әдісті қазақ тілінен ағылшын
Фразеологизмдерді жаңғырту әдісін аудармада қолданысы бірқатар себептерден қиын [20,
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдер өзінің лексикалық құрамы және
Ағылшын және қазақ тілдерінде тіркесім нормаларының әртүрлілігі;
Ағылшын және қазақ тілдерінде тіркесімнің лексикалық элементтерінің біріктірілу
Фразеологизмдерді жаңғыртудың стилистикалық эффектісі кенеттік болуына негізделген. Кенеттік деңгейі
Элементтердің біреуін ауыстыру немесе қосымша сөзді енгізу өзінің кенеттігімен
Элементтердің біреуін ауыстыру;
Элементтердің орнын ауыстыру;
Қосымша сөзді (немесе сөздерді) енгізу.
Сонымен қатар, жаңғырту әдісін қолдану морфологиялық тәртіптің өзгеруіне жол
Элементтердің бірін ауыстыру.
Мысал түрінде қарастырақ:
Кейбіреулердің пікірінше, бұл анағұрлым кең әрі анағұрлым күрделі жоспар
Аудармашы созылыңқы жәшікке көмілер жаңғыртылған фразеологиялық бірліктерді аудару барысында
Идиомның жаңа элементін баламамен, яғни созылыңқы жәшікке көмілер -
Осы фразеологизм түпнұсқада бар теріс реңді қалыптастырады, бірақ ол
Үкімет халыққа әлеуметтік қамсыздандыру мен аштықпен күресу реформасын уәде
The administration promised an overhaul of the welfare system
Сөйтіп, кез келген фразеологиялық бірліктің айқындығын күшейту немесе үдету
Элементтердің орын ауыстыру, яғни фразеологиялық бірліктің синтаксистік құрылымын өзгерту
Жоқ, менің басым екі қоянды қуғындауды түсінерліктей жаралмаған.
Your chasing two hares at once is quite beyond
Аудармашы to chase two hares at once метафорасын қолданды.
Келесі мысал келтірейік:
Осы деректі бағалау кезінде отарлық өкімет қамшымен ғана емес,
Our estimations have to take into account the fact
Тhe carrot - and - stick policy қалыптасқан сөз
Жаңғырту әдісі морфологиялық тәртіпті өзгертуге жол береді.
Мұрнын салбыратып, басынан ұстау (сөзбе-сөз аудару) - бұл большевиктік
It's not the Bolshevik way to hang one's head
Әдетте біз «Ол мұрнын салбыратты» немесе «Біз мұрнымызды салбыратпаймыз»
Қосымша сөзді (немесе сөздерді) енгізу [13].
Ол сол үшін қамшыны да, тәтті тоқашты да іске
To achieve this, he brought into play the carrot
Берілген контекстіге сәйкестендіру үшін немесе айқындату үшін фразеологизмге сөз
Осы насихатшылар бір нәрсені аяғына дейін ойластырмаған. Бірақ олар
Ағылшын тілінде сабынды көпіршік тіркесіне house of cards тіркесі
These propaganda - makers were evidently not at their
Келесі мысалды қарастырайық:
Ол бокалдан ішіп болған соң, ақырғы-соңғы нүктесін қойып, НАТО
Ақырғы-соңғы нүктесін қойып - to dot the i's and
Сөз орамының бірінші бөлігін ғана - to dot
With the air of finality сөйлемшесі көпірмелік естіледі, ал
Кейде фразеологиялық бірліктер екі немесе үш әдіспен бірақ жаңғыртылады:
Қазіргі таңда бәрі өз қамын ойлайды! Әрбір балшықшы құсы
Every snipe praises it's own bog.
It's every man for himself nowadays. Every bird to
Осы жағдайда «Әрбір балшықшы құсы өз батпағын мақтайды» мақалы
«Адам болжамдайды - Алланың еркімен болады» мақалы синтаксистік, морфологиялық
But while man proposed, God disposed in his own
Аудармада «Man proposes, (but) God disposes» мақалы жаңғыртылды.
Енді фразеологизмдерді жаңғырту әдісін ағылшын тілінен қазақ тіліне
Фразеологиялық тіркестің мүшелерінің бірін ауыстыру немесе ағылшын тіліне тән
Осы әдіс көркем әдебиеттерінде ұдайы қолданылады, оның таралуы соншалықты
Мүмкін, ағылшын тілінде тұрақты тіркестердің бірге қосылып жазылудың аздығы
Ағылшын тілінде қазақ тілімен салыстырғанда фразеологизм элементтерінің бірге қосылып
Ағылшын фразеологиялық бірлігін жаңғырту сол үш әдіс арқылы жүргізіледі
Сөйтіп, фразеоогизмдерді жаңғыртудың кең таралған түрлерінің бірі компоненттердің бірін
^ Қарауылды айғайлау, өз даусыңменен емес айғайлау, жаман дауыспен
Антонимдік аударулар өзінің кенеттігінің арқасында өте мәнерлі болып келеді.
Divorces are made in Heaven – Ажырасулар - аспанда
Берілген жағдайда Marriages are made in Heaven мақалы жаңғыртылды.
Келесі мысалда years – weeks сөздері антонимдер болады, мұнда
Dear, you look weeks younger then that (O Wilde)
Мен отыздан сәл астым.
Қымбаттым, сіз бірнеше аптаға жас көрінесіз.
Кейде орын ауыстыру жолымен фразеологизмді жаңғырту фонетикалық қағидаға негізделген.
Жоғарыда көрсетілгендей, қазақ тілінде үйреншекті тіркесті бұзу сирек қолданылады,
Фельетонның атауы болатын, жаңғыртылған the cost of loving тіркесін
аудару үшін келесі нұсқаларды ұсынуға болады: Өмірдің емес, махаббаттың
Фразеологизмнің кез келген компонентін ауыстыру фонетикалық немесе антонимдік сипатта
Голсуорси (И. Р. Гальперин) романындағы мақалда келесідей орын ауыстырылды:
^ Тo know on which side one's bread is
You know which side the law's buttered.
Бұл мақалға қазақ тілінде сәйкесті балама жоқ, А. В.
Сіздер барлықтарыңыз заңды өз мүддеңізде қалайша қолдануды жақсы білесіздер
Фразеологизмдерді оның компоненттерін, әсіресе жалпыға белгілі мақалдар мен нақыл
In married life three is company, two is none.
Ерлі-зайыптылардың өмірінде үшінші артық болмас.
Кейде қосымша немесе сөздер анағұрлым экспресивтілік мақсатында фразеологизмді күшейту
^ You are not big enough or strong enough
Мұнда енгізілген heavy анықтауыш интенсификатор болып табылады.
Сен өзіңді осыншама шамданған түрде ұстайтындықтай соншалықты маңызды әрі
Мұнда келесі мысалда көрініп тұрғандай бір ғана сөзді енгізумен
Every country on the old continent has a fine
А skeleton in the cupboard (closet) - мұқият жасырылған
Әрбір елдің бұрынғы құрылығында бірден астам көріксіз құпия баршылық
I didn't reply and after waiting he said: "I
Мен үндемедім, ол сәл күтіп: «Тағы жек көргіштік. Бәлкім,
Жек көру - to turn the cold shoulder фразеологизмі
Сөздерді ауыстыру немесе қосымша енгізу кейіпкерді сипаттау құралы бола
She's blundered into a mess in her cheerful way.
Берілген мысалда екі тұрақты тіркес жаңғырған. Автор to get
Оның өзіне тән көңілді ұшқалақтықпен ол тағы да бәлеге
Душар болды сөзі осы жойылған әдістің орнын толтырады. Сөйтіп,
Жаңғырған тұрақты тіркестер морфологиялық өзгертулер арқылы да контекстіге енеді.
It was time for Mr. Westrutherto move, even though
To dance after (to) somebody's pipe (piping) фразеологизмінің берілген
Осы жағдайда етістікті компонент герундий формасында тұр. Сонымен қатар,
Уеструтер мырзаға әрекет ету уақыты келді, бірақ ол бірбеткей
Әдіс жарым-жартылап сақталды, өйткені impertinent көшірілген эпитетін онымен логикалық
Сөйтіп, фразеологизмдерді жаңғырту, оның қалай жүзеге асырылуына байланыссыз, ағылшын
Аудармада осы әдісті сақтау әрдайым мүмкін емес, оған қазақ
ІІ.2 Фразеологизмдерді аударудың негізгі әдістері және осы әдістердің әрқайсысын
Бүтіннің мағынасының бөлшектерінің мағынасынан басым болуы фразеологиялық бірліктерге, яғни
Суреттеу аудармасы
Егер де қандай да бір ағылшын тіліндегідей орыс тілінде
Грамматикалық трансформация. Ауысу сандары.
Грамматикалық ауысу – бұл аудару тәсілі, басқа грамматикалық мағынасы
Грамматикалық ауысу аударманың ерекше тәсілі арқылы жай ғана оның
They left the room with their heads held high.
Сөз тіркесінің ауысуы
Грамматикалық ауысу аудармада күллі таралған түрі сөз тіркесінің ауысуы
Сөйлем мүшелерінің ауысуы
Сөйлем мүшелерінің ауысуы оның синтактикалық ағымына келеді. Осындай түрде
Контесттік ауыстырулардың құрылуы
Аударманы сөз және сөз тіркестерімен жұмыс істегенде, олардың аудармалары
Аударманың транскрибы және транслитерациясы
Калькирлік және лексикалық-семантикалық ауыстырулар (конкретизация, генерализация, модуляция).
Ең көп тараған грамматикалық трансформацияға: аударманың сөзбе-сөз аударылуы, сөйлемдердің
Қосылулар.
Негізі, аудармада әр түрлі қосылуларды, қосымшаларды қолдануға болмайды. Аудармашы
Аудармашылар кейбір кезде сөздерді аударғанда кейбір сөздерді ескермеуі мүмкін.
Ауыстыру.
Лексикалық ауыстыруда аудармашы аудармада контекстке байланысты словарлық және эквиваленттік
Конкретизация бұл алғашқы тілдегі кең мағыналы сөздің басқа тілдегі
Жіберу.
Аудармашы кей-кейде бірнеше сөздерді жіберуге құқылы, егер бұл қажет
Генерализация.
Топтап қорыту – бұл сөз ауысуы, яғни тым қысқа
Конкретизация.
Ағылшын тілінде көп сөз жалпы үлкен мағынамен, Аударма кезінде
Мысалы: Thing — бұл әр түрлі контекста мағнасы жағынан
« You poor old thing » the said (Бишара)
How are things? (Успехи)
Сөздің мағыналық дамуы.
Аудармалық кезеңде, аудармада сөз немесе сөз тіркесі қолданылады, қисыңды
Мағналық даму дегеніміз – қазіргі, сөз немесе сөз тіркесіне
Аударма кезінде сөз тіркесі, мағыналық топ немесе сөйлем таныстырлмайды.
Тұрақты тіркестерді аударудың тағы бірнеше әдісін көрсетуге болады [23].
Ұқсас лексиканы аудару үшін аудармашылар көбінесе басқа тілде баламаны
Фразеологиялық баламалар толық немесе жарым-жартылай болуы мүмкін.
Толық фразеологиялық балама - бұл лексикалық құрамы, бейнелігі, стилистикалық
Жарым-жартылай фразеологиялық баламалар термині ретінде ағылшын тілінде ұсынылатын балама
Жарым-жартылай фразеологиялық баламаларды үш топқа бөлуге болады:
Бірінші топқа мағынасы, стилистикалық мәнері бойынша сәйкес келетін және
сулить золотые горы (болымсыз нәрсені уәде ету) - to
to promise the moon,
купить кота в мешке (заттың түрін, сынын білмей сатып
овчинка выделки не стоит - ат артылу (босқа әуре
Мұндай айналымдардың кейбіреулері антонимдік аудару арқылы аударылады, яғни аудармашы
цыплят по осени считают - тігілмеген етігіңді мақтама,
орылмаған етігіңді ақтама - don't count your chickens before
Екінші топқа мағынасы, лексикалық құрамының бейнелігі және стилистикалық
Үшінші топқа бейнеліліктен басқасы барлық белгілері сәйкес келетін фразеологизмдер
«Время-деньги» - «уақыт - ақша» (сөбе-сөз аудару) «Уақыт —
- Ал уақыт-ақша, сіз осыны ұмытпаңыз – деді полковник
"But time's money you forget that", said the colonel.
«Жеті пәле – бір жауап» - "семь бед -
- Рұқсат па, - сұрадым, - менің "арестантым" дәрістерді
- Өй, сен, - деді, - қорғаушы. Жарайды,
«Could my "prisoner» give some lectures to the trainees?
"What a fine advocate you are, Malkov!" he said.
Аударудың келесі әдісі - таңдау әдісі болып табылады [10].
Не по адресу обратиться (обратиться не к тому к
поставить не на ту лошадь (ошибиться в расчетах) –
идти по ложному пути – жалған жолмен жүру -
Ошибиться, просчитаться – қателесу, шатасу деген мағынаны білдіретін ағылшын
Ағылшын фразеологиялық синонимін таңдауда қазақ және орыс тұрақты тіркестері
Келесі мысалдарды қарастырайық:
Лови момент! Уақытты жіберіп алма!
Он за словом в карман не полезет. Ол ешкiмнен
Осы мысалдардың әрқайсысының да екі жақты аудармасы болады:
You must take Time by the forelock.
No time like the present.
He is never at a loss for words.
He has a ready tongue (His is a ready
Осы жұптардың әрқайсысында мақұлдау және терістеу конструкциясы мағыналары бірдей
«Алауыздықты үйден шығару» - «Выносить сор из избы» [13]
... Саганский алауыздықты үйден шығаруды ұнатпаған және өз
"Sagansky refused to tell tales out of school and
Берілген ағылшын фразеологизмін таңдау контекстпен себептеледі: мағынасының реңі бойынша
Аударудың осы әдісін қолдана отырып, берілген мәтінде кешірілмейтін, мәтінге
Тұрақты сөз тіркестері үшін ағылшын тілінде баламаның болмауы кезінде
Ерікті аудару – аударудың ең қиын түрі және аудармашыдан
Тұрақты тіркестерді ерікті аударудың екі түрі- калька және бейнелілік
Калька әдісі - бұл сөзбе-сөз аудару, мұнда аудару тілінде
Сөзбе-сөз аударуды қолданған кезде мәтінге келесідей нұсқауларды енгізу қажеттігі
Бейнелілік аудару (оны түсіндірме немесе талдау, түсінік беру деп
Не поминай лихом – жаманат есіңе алма фразеологизмін don't
Бұл тәсілді қолдана отырып, берілген мәтінде кешірілмейтін, мәтінге ерекше
1. Ағылшын мақалдарын жаңарту.
Ларчик открывается прост.
Қобдиша жеңіл ашылады
It is easy to open this poke and see
2. Ағылшын салыстырмалы сөз үйлесімділігін және олардың элементтерін қолдану
- Молодец! - сказал Цветков. - Люблю парня за
- Азамат! – деді Цветков. – Жігітті қимыл-жүрісі үшін
"Good chap", Tsvetkov said. "I like a good chap
3. Ағылшын мақалының құрылымы негізінде аудару.
Всяк кулик свое болото хвалит.
Әрбір балшықшы құсы өз батпағын мақтайды.
Every snipe praises it's own bog.
4. Ұйқастыру арқылы аудару.
Это - цветочки, а ягодки будут впереди.
Бұл-гүлдер, ал жемісі әлі алда болар.
It's only child's play to what is on the
5. Метафоралық сипаттаудың көмегімен аудару.
Вот уж воистину голодной лисе все куры снятся!
Шынымен – ақ, аш түлкіге тауық түсіне кірер!
This is really a case of a hungry fox
Айталық, аудармашы баспа бетінде жиі кездесетін орыс тіліндегі метать
Бұл идиомды аударудың дұрыс жолы, бірақ аудармашы бірқатар қиындықтарға
Бір идиома үш мағынаға ие болуы мүмкін:
«қатты ашулану»;
«балағат сөздерін айғайлау»;
мұндай әрекеттер - «ашулану» мен «айғайлау» - бос және
Сөйтіп, көрініп тұрғандай, барлық контексттер үшін бір ағылшын баламасын
Тұрақты тіркестерді аударудың көрсетілген әдістері рецепт болып табылмайды. Оларды
Аудару әдістерінің әрқайсысының қолданысына ескертулер
Аудармада идиомды идиом түрінде аударуға тырысу керек дейді С.С.Кузьмин,
1. Аударма түпнұсқамен тепе-тең болуы тиіс; тепе-теңдік дәлділіктен бөлінбейді,
2. Аударма идиомдық болуы тиіс; бұдан шығатыны: аударудың сипаттау
Мысалы, егер мәтінде (азат жолында) бір идиом екі рет
«Действительно, предполагалось стереть эти два города с лица земли»
«Здесь нами должен быть показан пример того, как город
Енді сөзбе-сөз аудару туралы айтсақ. Сөзбе-сөз аударатын аудармашылар осы
«Сынға және өзара сынға сөзбен мақтау әнұрандарын әндетіп, ал
Орыс тіліндегі нұсқасы: «не перевелись у нас еще люди,
«Сөзбен..., ал іс жүзінде » - «на словах …,
Қазақ тілінде синонимдік ұйғарымдардың қостары деп аталатын сөйлемдер бар,
Ағылшын тілінде кері тенденциясы бар. Мысал түрінде қарастырайық:
Мұндай аударма ағылшын тілінің барлық нормаларына жауап беретін болады,
С.С.Кузьминнің айтуы бойынша, кейбір аудармашылар түсіндіретін идиомның бір бөлігін
Сөйтіп, аудармашы мәтінді аударған кезде фразеологизмдерді аударудың негізгі
ҚОРЫТЫНДЫ
Тілімізде қолданылатын жеке сөздермен бірге көптеген ерекше қалыптасқан сөз
Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін болып,
А) дефис арқылы жазылады: «тәлім-тәрбие», «бала-шаға», «үйме-жүйме», т.б.
ә) үтір: «ұзын арқан, кең тұсау», «ару, ардагер», «тебінгіден
б) қос сөздер қатарына даусыз енгізілуге тиісті «үлде мен
Үтірмен бөліп жазылған қос сөздерді «күрделі қос сөздер» деп
Қазақ тілі фразеологизмдерінің біразы өткір сықаққа құрылған.Ол қасиет әсіресе
Сонымен, қорыта келе, Біз фразеологизмдердің мәселелерін негізгі теориялық тұрғыдан
Көркемдік мәтінде фразеологизмдерді өзектендіру әдістерін талдау барысында аудармашылар фразеологиялық
Бейнелеп түсіндіру, балама және таңдамалы әдістермен қазақ және ағылшын
Берілген жұмыста көркемдік мәтіндерде, атап айтқанда, әңгімелерде фразеологиялық бірліктерді
А.С.Пушкиннің ойы бойынша, автордың сөздері аудармашымен қайта айтылуы тиіс;
Алайда ол да аудару қағидасына қайшы келмейді және кез
Осы дипломдық жұмыстың тақырыбы «аударылмайтын» фразеологияның шектес категорияларының бірі
Ол аударма жұмысы үшін ерекше маңызды, себебі фразеологиялық бірліктер
Осы жұмыста фразеологизмдерді топтастыру, фразеологиялық бірліктердің көлемі және фразеологизмдерді
Соңғы жиырма жылдықта фразеология тіл білімінің ірі бөліміне өтті;
Пайдаланылған әдебитеттердің тізімі
1 І. Кеңесбаев Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы:
Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен
С. Сатенова Қостағанды фразеологиялық тіркестердің авторлық қолданысына қарай өзгеруі
Ө.Айтбаев Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Арыс, 2007.
Г. Смағұлова Фразеологизмдердің синонимдік қатарлары // Тіл тарихы және
С. Қасқабасов Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984.
Ж. Қоңыратбаева ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдер:
І. Кеңесбаев «Қазақ фразеологиялық сөздігі». А., Ғылым, 1977.
Х.Қожахметова, Р.Жайсақова, Ш.Қожахметова «Қазақша-орысша фразеологиялық сөздік» А., Мектеп,1988.
Аничков И.Е. Труды по языкознанию. – Санкт-Петербург: Наука, 1997.
Бабкин А.М. Русская фразеология, ее развитие и источники.
Смит Л.П. Фразеология английского языка. –М., 1996
Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. 3-е изд.-М.: Буклет,1994
А.В. Кунин Английская фразеология. Теоретический курс.-М.,1981
А.В. Кунин Фразеология современного английского языка. -М: Международные отношения,1996
М.М. Копыленко Очерки по общей фразеологии. Воронеж, 1972. 123с.
Алдашева А. Аударматану: лингвистика-лық және лингвомәдени мәселелер. –А.,1999.
Ожегов С.И. “О структуре фразеологии”. Лексикографический сборник.вып. ІІ, 1957.
Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д.,