Кенесары ханның халық ауыз әдебиетіндегі бейнесі.
Жоспары.
Кіріспе
1. «Алашта талай---талай ерлер
Ерлерден Кенекеме кім бар жеткен?!»
2. Кенесары
3. Кенесары
4.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Тақырыптың мақсаты:
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт –
Тақырыптың міндеттері:
--- Кенесарының жыраулар жырындағы бейнесін ашу.
--- Ол туралы жазылған әдебиеттерді қарастыру.
--- Кенесары көтерілісінің деректерін саралау.
--- Көтерілісті жан—жақты зерттеу.
Тақырыптың өзектілігі.
Енді міне, еліміз аңсаған тәуелсіздігі алғаннан
Тарихтың тарихнамасы.
Мұндай теріс байлам --- Кеңес өкіметі
Сондай – ақ, орыстың аты әлемге
Кеңестің дәуірі кезіде Кенесары көтерілістің жай
Екіншісі-заманымыздың заңғар жазушысы
қамауда жатқансол кезде бұл романның
«осындай да бабаларымыз болыпты-ау» деген сезім
Қазақ атты халық мекендейтін
Кіріспе.
Абылай ханның ең алып немересі, 30—жылдарда
Бейуақытта туып, аруақ, құдай алдындағы бар
Кенесары ханның жанары өшкен сағаттан бастап,
Алланың досы Мұхаммет ғаләһи уәлләмге тағзым!
Камунистік насихат ұлтымыздың тарихын тұмшылап, халқымыздың
Бұдан үш -- төрт ғасыр бұрын
Ұлтымыздың басынан өткен санқилы аумалы
кешегі қызылдар мен ақтар,большевиктер мен меньшевиктер
«Алашта талай---талай ерлер өткен,
Ерлерден Кенекеме кім бар жеткен?!»
Ерсіз ел --- тарихсыз ел. Міне,
Арыстарымыз ақталды. Өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанды.
Бұл еңбекте әдеби және архив деректерінен
Ф.Муқанов және басқалар әр кезде жазып
Осы еңбектер пайдаланылған негізгі фольклорлық
Қазақ фольклорын егжей-тегжейлі сипаттап жатпай-ақ айта
Кенесары – ақын – жыраулар
Жырда ертегілерде айтылатын, өмірде болмайтын таңғажайып
«Қамалға қанша оқ атса зеңбірекпен
Ол оқтар соғылып кері кеткен---
Өздерін атқандардың мерт еткен».
Фольклорлық шығарманың бәрінде дерлік кездесетін осындай
« Байлар сатты қазақтың азаттығын,
Байлар генералмен жаласты ауыз,
Патшадан сыйлық алып болды жауыз».
Зерттеушінің аса маңызды міндеті шындықты
Бертіндегі кезеңге қатысты фольклорлық материалдарға, әсіресе
Кенесары мен Наурызбайға арналған тарихи жырлар
шоқтығы биік. Бұл жырдың авторы жөнінде
«Нәсіл затым сұрасаң,
Ашамайлы керейтпін...
Он бес жасқа келген соң
Кенесары --- Наурызбай
Төрені іздеп келгенмін
Кенесары ---Нысанбай жырларында.
Көтеріліске қатысушы Нысанбай Кенесарының қырғыз манаптарымен
Жырда қазақ қоғамының ішкі жай –
«Ойда Қоқан, қырда орыс,
Хакім болды қаласы.
Кімнен таяқ жегендей
Біздің қазақ баласы,
Алдырып жүрген дұшпанға
Өзді -- өзінің аласы»
Жырда жекелеген маңызды тарихи оқиғалар
«Он екі кісі жіберді
Жеке батыр ерімен,
Бізге қоныс берсін деп
Қоқидың шалғын көлінен.
Екі ай жатты тұтқын боп
Жанқараш, Жантай бегінен».
Қазақстанның оңтүстігінде және Қырғызстанда, міне, осындай
Солтүстікте орыс бар
Жеріңмен берсең малыңды,
Балаңды берсең солдатқа,
Отыратын қоныс бар,
Күншығыста шүршүт бар
Адам жейтін аюдай...
Оңтүстікте қоқан бар
Қатын қылып қызыңды,
Қарсы келсең дарға асып,
Күнде Қоқан қоқандар.
Кенесарының қырғыздармен келіссөзі нәтижесіз аяқталды. Сарыбағыш
Сөйтіп, Алатау қырғыздарының ішкі саяси жағдайына,
Кенесары мен Наурызбай әрқайсысы өз отрядтарын
Кенесары көтерілісі жайлы қазақ фальклорындағы деректер.
Кенесары өзін өлтірер алдында, иін тірескен
Кенесары өлімі оның серіктері үшін, әскери
Кенекем менің кеткен соң,
Заманым қалды тарылып.
Халық иесі Хандардан
Жетім қалдық айрылып.
Екі бірдей қанатым
Топшыдан сынды қайрылып,
Баладағы алтын ақ берен
Тасқа тиді майрылып.
Кемшілік түсті басыма
Көрінгеннен қаймығып...
Кенесары кеткен соң,
Иесіз қалды тағымыз,
Наурызбай төре кеткен соң,
Бастан тайды бағымыз.
Бұлбұлдай сайрап жүр едік,
Байланды тіл мен жағымыз».
«Жоқтау ұзақ айтылып, шатқал – шатқалды,
Бұқара халықтың отарлауға қарсы пиғылын айқын
Көтеріліс бұқараны саяси тәрбиелеудің тамаша
Кенесары қозғалысы өз елінің азаттығы мен
Бұл көтеріліс Кенесары алға тартқан саяси
Бүгінгі таңда қазақ халқының тәуелсіздігі үшін
Доскей ақынның төмендегі «Кенесары» атты шығармасы
Сөз шығады ақылдан,
Ақыл айтар жақсы ғой
Айрылмаған жақыннан.
Бақытты бала туады
Мейірімді қатыннан.
Бір хикаят сөйлейін,
Арғы атасы Абылай,
Қасым ханның баласы
Кенесары батырдан.
деп басталып, Кенесарының ұлт – азаттық
Омыртқасы үзіліп,
Қабырғасы қақырап,
Жыртылар деді жағасы.
Опасыз туған болса ұл,
Өлімен тең бағасы
Елін сатса жауына,
Ол – жүректің қарасы.
Наград берем деген соң,
Қыпышақтан кетті Ыбырай.
Советник боп Тұрлыбек,
Ол да кетті сұмырай,
Параны жақын жағалай.
Кенесарының көтеріліс қарсаңында бастан кешіргендерін
Қырғыз елі ол бастан
Қас болған жоқ қазаққа.
Патшадан тартып тақсірет,
Жүрген ол да азпта.
Тізгін бермей қолына,
Кедергі болып жолына,
Манаптар салған дұзаққа.
Қырғызды сатып патшаға,
Алтын, күміс ақшаға,
Қырғыз бенен қазақтың
Сол үшін қаны ағылған.
Жаңқарашпен өштесіп,
Кенекең бекер шабынған.
Кенекемді өлтіріп,
Жантайдың кегі алынған.
Әлемді жеңістермен тітіргендірген, еуропалық реакциянаның күре
Кенесарының ісі ізсіз кеткен жоқ. Отаршылдық
басындағы қазақ халқының азаттық үшін күресі
Көлде жүзген қоңыр қаз,
Қыр қадірін не білсін!
Қырда жүрген дуадақ,
Су қадірін не білсін!
Ауылдағы жамандар,
Ел қадірін не білсін!
Көшіп қонып көрмеген,
Жер қадірін не білсін!
Көшсе, қона білмеген,
Қонса көше білмеген,
Ақылыңа көнбеген,
Жұрт қадірін не білсін!
Ұлы Абылай заманындағы егеменді мемлекеттілікті қалпына
Кенесары ханның өз басы, оның саясатшы,
Қорытынды
Қорыта айтқанда, Кенесарының жанын пида еткен
Қазақ фольклорын егжей-тегжейлі сипаттап жатпай-ақ айта
Кенесары хандығының ішкі саяси құрылысына талдау
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
А.Ф. Рязанов «Кенесары» Алматы 1993.
А. Кенесарыұлы «Кенесары және Сыздық сұлтандар»
Алматы 1992.
Д. Жамбылов. «Тәуелсіздік және саяси сана»
Ж. Қасымбаев. «Кенесары хан»
М. Мағауин. «Қазақ тарихының әліппесі» Алматы
М. Чапай . «Қазақстан тарихы» Алматы
Қ. Ахметов «Кенесары хан Ұлытау өңірінде.
Қазақстан тарихы 3 том . Алматы
Қазақстан тарихы очерктері. Алматы 2003.
10. С. Асфендияров. «Қазақ ССР тарихы»
11.Е. Дүйсенбай. «Хан Кене» Алматы 1993.
12. Евразия К Z . «Шәміл
// №11,14 25.03.2005.
13.Е. Бекмаханов. «Қазақстан 19ғ 20-40 жылдарында»
14. Е. Мырзахметов. «Сар даланың сардары»
15. Д. Қасымбаев. «Көтерілістің көзден таса
16. С.Ж. Асфендияров. “История Казахстана с
Алматы 1998 ж.
17. М.Қ. Қозыбаев. “Жауды шаптым ту
4