Мазмұны
Кіріспе
I тарау. Орынбор-Ташкент темір жолының салынуы және оның тарихи
1.1 Әскери отарлаудан - экономикалық отарлауға............................................................3-7
1.2 Темір жол қатынасы - отарлық саясат жемісі.........................................................8-21
II тарау. Орынбор-Ташкент темір жолы саяси-әлеуметтік және экономикалық дамудың
2.1 Темір жол құрылысы және жұмысшы қозғалысының қалыптасуы................22-34
2.2 Темір жол бойындағы кәсіпорындардың дамуы мен саяси күрес...................48-56
Қорытынды............................................................................................................................................................57-60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.................................................................61-62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздік алғаннан кейін өз тарихымызды қайта қарап,
Енді Қазақстан темір жолы даму тарихын Отан тарихында алатын
1901 жылдың ерте көктемінде басталып, 1904 жылдың 1-сәуірінде іске
Орынбор-Ташкент темір жолының іске қосылуымен қатар аймақтың экономикалық дамуының
Бұл тақырып осы күнге шейін біздің елімізде аз зерттелген
Ғылыми маңыздылығы. Жұмыстың ғылыми маңыздылығы ретінде мына мәселелерді бөліп
біріншіден, Орынбор - Ташкент темір жолы құрлысының тарихы Отандық
Тақырыптың практикалық маңызы. Орта мектептерде және жоғарғы оқу орындарында
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл жұмысты жазу үстінде Қазақстан тарихына
Қазақстан теміржол транспортының тарихы жайлы әдебиеттер тек осылармен ғана
Сонымен қатар тәуелсіздік алғаннан кейін де бұл тақырып егжей-тегжейлі
Мақсаты мен міндеті. Жұмысытың мақсаты мен міндеттері ретінде Орынбор-Ташкент
Орынбор-Ташкент темір жолының Қазақстанның әлеуметтік-саяси және экономикасына жасаған ықпалы
1. Орынбор-Ташкент темір жолының салынуы және оның алғы шарттары.
Орынбор-Ташкент темір жолын царизмнің отарлау құралы ретінде пайдалану.
Темір жол бойында алғашқы жұмысшы кадрларының қалыптасуы және олардың
Жұмыстың құрылымы кіріспе, екі тараудан және де төрт бөлімнен,
I-тарау. Орынбор-Ташкент темір жолының құрылысы және оның тарихи алғышарттары
1.1. Әскери отарлаудан - экономикалық отарлауға
Ұлттық тәуелсіздік отандық тарихтың мазмұнына орасан зор өзгерістер алып
Кеңес Одағының ыдырауымен бірге қоғамдық ойдағы, мемлекеттік идеологиядағы маркстік
Отаршылдар қай кезде болса да өздерінің отаршылдық әрекеттерін атқаруға
Ресейдің Түркістанды отарлауына түрткі болған себептер аз емес. Әйтсе
Өркениеттер қақтығысы қоғамдық дамудың басты белгілерінің бірі. Осы концепция
Осы тұрғыдан алғанда Ресейдің Европа елдеріне есесі кеткендігін мынандай
Ресей Түркістанды отарламастан бұрын бұл өлке империяның өнеркәсіп өнімдерін
«Түркістанды - Ресейдің Элдорадасы » деп атаған Столыпиннің кең
Ресейдің Қазақстан мен Орта Азиямен сауда қарым-қатынасы тез дамыды.
В. И. Ленин XIX ғасырдың соңғы ширегінде «орыс буржуазиясы
Ресей капитализмнің аумағының кеңеюі Қазақстан үшін: біріншіден, Қазақстанның бүкіл
1968 жылы реморма барлық кедендік кедергілер мен салықтарды жойып,
Ресесйде темір жол құрылыс XIX ғасырдың 30-жылдарында басталды. Алғашқы
Қырым соғысының нәтижесі көрсеткендей, орыс армиясы үлкен аумақта бір
1869 жылы 3 желтоқсандағы генерал-губергатор Н.Крыжановскийдан әскери министірі Д.
1869 жылы орыс үкметі Орта Азия мен Қазақстан темір
Ал, негізінен экономикалық маңызы бар: Орынбор, Резань - Орал,
Темір Темір Салынған Жалпы Қазақстан мен Қазақстан
жолдар жолдардың жылдары ұзындығы, жақын териториясындағы
иелері
верст аймақтардағы теміржолдардың
ірі станциялар ұзындығы, верст.
Рязань- Акционерлік 1893-1897 3600 Семеглавы, Мар, 194
Орал қоғам
Орал, Жәнібек
Мамлютка
Сібір Мемлекеттік 1893-1895 3138 Қарақоға 178
Екібастұз, Ермак
Воскренск Акционерлік 1898-1900 110
110
қоғам
Акбулак,
Келес
Орынбор- Мемлекеттік 1901-1905 2090
1818
Ташкен
(1600)
Троицк,
Қостанай,
Троицк Акционерлік 1913-1915
Саламат 232
қоғам
Ауыл, Семей
Алтай Акционерлік 1913-1915 751
106
қоғам
Арыс, Бурный
Жетісу Акционерлік 1914-1917 806
237
қоғам
Риддер, Өскемен
Риддер Акционерлк 1914-1916 96 Қарағанды, 96
қоғам
Спаск
Спаск Акционерлік 1906-1908 40 Шымкент, 40
қоғам
Ленгер
Ленгер Акционерлік
21
21
қоғам
Қазақстандағы теміржолдың көпбөлігін мемлекет салды және оған аймақтың теміржол
Жекеменшікте мемлекеттік теміржолдар сияқты царизмның отарлық мақсаттары үшін жұмыс
Теміржолдарды басқаруда ауыз біршіліктің болмауы Қазақстанның өндіруші күштерінің дамуына
Сонымен қатар Қазақстандағы теміржол құрылыстары оның әлеуметтік- экономикалық өмірін
Темір жол Қазақстан мен Орта Азияның өндіруші күштерінің дамуына
Бір ғана Торғай облысының солтүстік уездерінде 1875-тен 1885 жылдар
Темір жол Рессейдің, Қазақстан мен Орта Азия нарықтарын жақындатты.
Әрине Орал өзенінің оң жағалауына жеткізілген Орынбор темір жолы
Осындай орыс - ағылшын шиеленіс жағдайында орыс патша әскерлері
1894-1899 жылдары жолдың жаңа желелері: Мерв-Кушка, Самарқанд-Ташкент (Ходжент-Қоқан -Маргелан-Әндіжан
Міне осындай табиғи және климаттық жағдайларда ұзындығы 2800 верст,
Орта Азия темір жолы үлкен маңызға ие болды. Бұл
Орта Азия темір жолы аймақтың мақта өнеркәсібін 4 есеге
Түркістанның бірінші генерал-губернаторы Кауфман 1873 жылдың басында генерал-майор Безносиковке
1877 жылы құрамында жол қатынастар инжинерлері Лякунов пен Сокольски,
Бірақ 1877 - 1878 жж. орыс-түрік соғысына байланысты елдің
Орта Азия мен Қазақстанға салынатын жаңа темір жол жайныда
Орты Азияға бағытталған жаңа темір жол жобалары мыналар еді:
Бірінші бағыттың жақтаушыларының экономикалық және әскери-саяси қызығушылықтары Орынборлық журналист
М.Л.Юдиннің жазбаларын 1896 жылы 22 ақпанда Орынбор қалалық думасында
Вревский аймақта мақта шаруашылығының дамуына тағы бір жағдай әсер
Бірақ, елдегі ең мықты күштердің жақтағанына қарамастан, жолдың құрылысы
Сонда Вревский темір жол магистралінің құрылысын акционерлік қоғамдардың қаржысына
1899 жылы Ресейдің үкіметінде Ташкенттен солтүстік-батыс бағытта оталық Ресеймен
1901 жылдың 21 сәуірінде үкімет осыған сәйкес бүйрықты бекітті.
Осы кезде Орта Азиядағы орыс-ағылшын қарым-қатынастары шырқау шегіне жетті.
1.2 Темір жол қатынасы - отарлық саясат жемісі
Құрылыс 1901 жылдың ерте көктемінде басталды. Темір жол құрылысы
Құрылыс 1906 жылы толық аяқталды. Оның жалпы ұзындығы 1736
Орынбор - Ташкент темір жолының іске қосылуымен, құрамында Орта
Темір жол желімдеріне жақын орналасқан аудандарда дәмді-дақылдармен мақта егу,
Қазақ шаруаларының ыдырауы ауылда жаңадан екі әлеуметтік халық санатының:
Қазақстан темір жолдарындағы жұмысшы кадрлары әр түрлі жергілікті халық
Бұл жағдай тек Семей облысында ғана болған жоқ, сонымен
Табыс табу үшін шетке жұмыс іздеп кетушілер әсіресе темір
Осы жоғарғындағы келтірілген деректерге қарап отырып - кедейленген қазақ
Қазақ жұмысшылары Қазақстандағы темір жол құрылыстарына белсене қатысты. Бірақ
Жұмысшылар қоныс аударушы шаруалардан шыққан табыс іздеп кетушілер есебінен
1910 жылы Қостанай уезінің 20 әдеттегі кентіне зерттеу жүргізілді.
1905 жылы Шымкент уезінде көпетеген қоныстанушы шаруалар өз шаруашылығын
Қазақстанның темір жолаушыларының қатарларын күйзеліске ұшыраған қолөнершілермен ұсақ іскерлер
Орталық Ресей мен сауданың дамуына әсіресе ол жақтан фабрика-завод
Қазақстан темір жолдарындағы жұмысшылардың қатарын қала кедейлері және темір
Жұмысшылар саны әр қашан да жеткілікті бола бермеді. Генерал-майор
Күйзеліске ұшыраған қазақ шаруалары кедей қоныс аударушылар, күйзеліске үшыраған
Царизм өзінің отар аймақтарында ұлт-азаттық және жұмысшы қозғалыстарымен тиімды
Темір жолдар ірі капиталистік кәсіпорын сияқты өз уақытының жетік
Қазақстанның темір жолдарында жоғарғы білікті мамандарға деген сұраныс әр
қызмет бабымен белгілі бір уақытқа жіберді. Жол қатынастар министірілігі
Бірақ, білікті мамандардың жетіспеушілігіне қарамастан, Қазақстан темір жолдарында арнайы
Қазақстанның темір жолшыларының қатарын Ресейдің ішкі губернияларының күйзеліске үшыраған
Қазақстан темір жол желілерінің бойындағы станциялар мен разьездегі үйлерде
Құрылыс жұмысшыларының кадрлары XX ғасыр бас кезінде күрт өсе
Балмұрын деген жерде (Шиелі станциясына жақын жерде) 1500 жұмысшының
Газеттер «сырттан келген жұмысшылардың саны болмашы» деп жазды, ал
Енді темір жолшыардың орташа жасына келетін болсақ, Орынбор-Ташкент темір
1917 жылға дейінгі Қазақстан темір жолдарының жұмысшы кадрлары көп
Келтірілген деректерге қарап, қазақтар саны бойынша орыстар мен полятардан
1917 жылға дейін Қазақстан темір жолдарындағы жұмыс істейтін жұмысшыларыдың
Бұл мәселе келесі жағдайлармен түсіндіріледі. Біріншіден, Патша үкіметі «басқа
Сонымен қатар жұмысқа еврейлерді, католиктер мен лютерандарды жұмысқа мүлдем
Міне осындай ресми қүжаттармен жергілікті ұлт өкілдерін, өз туған
Бүған қарама - қарсы жағдай теміржолшылардың басқа санаттары -кесімді
Орынбор - Ташкент темір жолының ірі станциялары - Ақтөбе,
өтетін Орта Азия мен Ресейді қосатын сауда жолының бойыда
Ыстық климат, су жетіспеушілігі, ауыр тұрмыс жағдайы мұнда жоғарғы
Жоғарыда келтірілген деректерді саралай отырып, Орынбор — Ташкент жолының
Орынбор - Ташкент темір жолының құрылысы барысында құрылысшылардың саны
Теміржолшылардың ең көп шоғырланған жерлері ірі және орташа станциялардың
1906 жылдың аяғында Орынбор ст. басты шеберханаларында 741 адам
Сонымен қатар осы станцияларда көптеген депо жұмыстары шоғырланды. Бір
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңы мен барысында жаңа темір жол
Ауылда патриархалдық - феодалдық қарым - қатынастың басымдылығы мен
Қазақстанның оңтүстік аудандарының экономикалық және саяси өмірінде ең маңызды
Халық саны бойынша Ташкент елдің ең ірі қалаларының бірі
Сондықтан Ташкент қаласында 1905-1907 жж революция кезінде көптеген ереуілдер,
Дегенмен Орынбор-Ташкент темір жолы қазақ шаруаларының өмірінде елеулі рөл
П тарау. Орынбор - Ташкент теміржолы саяси-әлеуметтік және экономикалық
2.1. Темір жол құрылысы және жұмысшы қозғалысының
қалыптасуы
Ресейдегі 1905 - 1907 жж буржуазиялық-демократиялық революсиясы елдегі жұмысшы,
Қазақстан теміржолшыларының революциялық қозғалысы Орталық Ресейдегі басты оқиғалармен тығыз
Орынбор - Ташкент темір жолындағы жұмысшы қозғалысы оның құрылысы
1902 жылдың қазан айында жолдың солтүстік бөлігінің 1 -
Жұмысты тастап кетумен қатар, құрылысшы жұмысшылар стачкалар ұйымдастырды, негізінен
Ірі деген стачкалардың бірі Мұғаджар станциясында болып, оған 800
Орыс - жапон соғысы, оның империалистік сипаты және орыс
Ресейдің орталығында 1905 жылдың 9 қаңтарындағы оқиғаға байланысты басталған
Бұл ереуілге Перовск, Туркестан, Шалқар және Орынбор - Ташкент
1905 жылы 5 ақпаннан бастап Жол қатынастар министірлігі басты
Бұл кезде жол бойының әр жерлерінде құрылыс жұмысшыларының бас
орнатты. Орынбор - Ташкент темір жолында 1905 жылы көктемде
Социал - демократтардың Ташкенттік тобының үгіт насихат парақшалары бүкіл
1905 жылдың көктемімен жазында Орынбор - Ташкент темір жол
Осы уақытта, яғни, 1905 жылы 25 шілдеде жолдың солтүстік
1905 жылдың тамыз айында социал демократтар Давидов пен Тороховтың
1905 жылдың жалпы қазан саяси ереуілінде Ресей теміржолшылары қытысты.
Ал, жолдың оңтүстік бөлігіндегі стачка бүдан да ымырасыз болып,
Стачканы Ташкеттік социал - демократтар тобы басқарды, олар теміржолшылардың
Стачка Орынбор - Ташкент темір жолының оңтүстік бөлігіне тез
Оңтүстік жолдағы қазан стачкасын бұл кезеңде Перовск станциясының теміржолшылары
Перовск станциясында стачканың жетекшілерінің бірі депо жұмысшысы, социал -
Табацкий тергеу материалдарында «социал-демократтардың доктринасын дамытты, социал-демократтар мен социал-революционерлердің
Перовск теміржолшыларының ымырасздығынан қазан стачкасы жалғаса берді, теміржол әкмшілігінің
Өздерінің талаптарын орындатуды шешкен жұмысшыларға жұмыстан қуамыз деген қорқытулар
Орта Азия темір жолындағы қараша ереуілінің басталуына Ташкент қаласының
1905 жылы 16 қарашада Ташкенттік темір жолшылар комитеті Орынбор-Ташкент
16 қарашада Түркістан станциясынан телеграфпен: «Біз, түркістандықтар, жиналыста Ташкент
Телеграммалар Жусалы және Перовск станцияларынан да келді. Бүкіл Ташкенттен
1905 жылы қараша стачкасы кезінде Ташкентте ташкенттік социал-демократтардың тобы
Орынбор-Ташкент темір жолының ереуілдік комитеті 1905 жылдың 25 қарашасында
Темір жол комиттері жолдың оңтүстік бөлігіндегі көптеген станцияларда (Арыс,
отырды. Мәселен, Арыс комитеті жолдың оңтүстік бөлігінің басқа станцияларының
Темір жолшылардың қараша ереуілі кезінде Перовск оны басқаратын орталыққа
Қазан стачкасы Перовскіде, Орынбордағы сияқты, темір жолдың басшылықтағы қызметкерлері
Перовск комитеті Ташкенттік топпен, самаралық РСДЖП үйымымен, бүкілресейлік темір
Перовскілік және Ташкенттік жұмысшылардың күресі мен қайсарлығы арқасында жолдың
1906 жылдың көктемінен бастап, Орынбор-Ташкент темір жолында жұмысшылар қозғалысы
Орынбор-Ташкент темір жолының жұмысшыларының бүд кездегі бас талаптарының бірі
Ұзақ уақытқа созылған темір жол басқармасының документтерді реттеу және
1906 жылы жазы мен күзінде Орынбор-Ташкент темір жолының станцияларында
1906 жылы Орынбор-Ташкент темір жолында жұмысшылардың ірі ереуілдері мен
Қазақстанның оңтүстік аудандарының (Жетісу және Сырдария облыстары) социал-демократиялық үйымдара
Теміржолшылар Ташкенттің, Түркістанның, Перовск және Қазалының социал-демократиялық топтарының негізін
Осы уақытта азалының социал-демократиялық топтары күшейе бастады. Оған 1905
1906 жылы 1 шілдеде РСДЖП-ның Ташкенттік үйымының үйымдастыруымен Ташкентте
Ресейдің басқа темір жолдарының (Сібір және Рязань-Орал темір жолдары)
Бүкілресейлік темір жол одағының Түркістан бөлімшесі 8 мың одақ
Орынбор-Ташкент темір жолының темір жол одағы жерлердің ыдратушылық әрекеттеріне
Үшінші маусымнан кейін патша жұмысшыны және шаруалар қозғалысын аяусыз
«Үшінші маусым төңкерісінен» кейінде Орынбор-Ташкент темір жолында ереуілдер болып
1905-1907 жылдардағы революция мен буржуазилық демократиялық болып қана қойған
Бұл революция Қазақстан ішінде тарихи кезең болды. «Бүкіл дала
2.2 Темір жол бойындағы кәсіпорындарының дамуы және саяси күрес.
Ресейдегі 1905-1907 жж. буржуазиялық-демократиялық революция жеңіліске ұшырады, үшінші шілдедегі
Жұмысшылардың партиялық және кәсіподақтық үйымдарына патша жандайшаптары жансыздар ендіріп,
Сталиндік реакция жылдары Қазақстандағы барлық дерлік социал-демократиялық топтар мен
Реакцияның жүруі және соған байланысты жалпылай репресияларға үшырауы Қазақстанның
Басқарма өкілдерін өлтіру және олардың өмірлеріне қауіп төндіру Орынбор
Осы жағдайларда Қазақстан социал-демократтары теміржолшылар арасындағы жіктелуге қарсы аянбай
1908-1910 жж. Орал, Түркістан, Омбы, Перопавл және басқа станциялардың
Орал, Орынбор, Омбы, Ташкент және басқа қалалардың социал-демократиялық үйымдарының
Орынбор социал-демократиялық ұйымы 1908 жылдың 1 мамырында қалаға жақын
1910 жазынан бастап, Ресейде революцияялық көтерілудің жаңа кезеңі басталды,
Ресейдің орталық аудандарында басталған, жаңа революциялық көтерілу, Қазақстанның теміржол
Орынбор теміржолшылары большевиктер газеттер «Звезда» және «Рабочая газета» байланыс
1911 жылдың көктемі мен жазында Орынбор-Ташкент темір жолында, әсіресе
1912 жылдың 20 сәуірінде Түркістан станциясында далада, түнге қарай
1912 жылдың 28 сәуірінде Орынбор мен бүкіл желіге социал-демократиялық
1912 жылдың жазында Орынбор-Ташкент темір жолының Ташкент учаскесінде 6
1912 жылдың 19 мамырында Ақтөбе станциясының жандарм офицері революциялық
Бұл жылдары Қазақстанның темір жолшылары бүкілресейлік жұмысшы және социал-демократиялық
Болыпевиктер мен меньшевиктер Қазақстанның теміржолшыларының арасында өздерінің газеттерін көптеп
Большевиктердің заңды түрде тіркелген үйымдар мен еңбекшілер одақтарында беделі
1914 жылдың бас кезінде Қазақстанның темір жол желілерінде жұмысшы
Соғыс Ресейде және басқа елдерде шовинистік көзқарас белең ала
Бірінші дүние жүзілік соғыс Ресейдің экономикасын тығырыққа тіреп, қүлдыратты.
Соғыстың басталуымен Қазақстанның теміржол желілерінде ерекше күзет енгізілді, ол
1915 жылдың шілде айынан қазан айына дейін Орынбор станциясының
Мәселен, жұмысшылар өкілдері жол бастығына жалақыны көтеру, медециналық қызмет
1915 жылдың 3 қырқүйегінде депо жұмысшыларының делегациясы жол бастығынан
Орынбор теміржолшыларының толқулары кезінде ереуілдер болып түрды, 1915 жылдың
1916 жылдың аяғы мен 1917 жылдың басында Орынбор станциясында
Қазақстанның темір жолдарындағы негізгі оқиғалардың қысқаша көріністерін алып қарайтын
Қорытынды
1917 жылға дейін Қазақстандағы темір жол құрылыстары царизм мен
Қазақстан темір жолдарында жұмысшы кадрларының қалыптасуы, оның Ресейге қосылуының
Ресейдің отарлық аймақтарында темі жол қүрлыстарының жүруі, ол жерлерде
Қазақстанның темір жолдарының жұмысшы кадрлары ең алдымен күйзеліске үшыраған
Қазақстанның темір жолдарында жұмысшы кадрларының қалыптасуы олардың санының тез
Теміржолшылардың арасында жұмысшы күшінің жиі ауысып тұруына қарамастан, біртіндеп
Қазақстан темір жол желілерінің жұмысшы кадрлары көп ұлтты болды:
Қакзақтарлың теміржолшылардың ішінде санының аз болуы, қолдан істелген жағдай
Қазақстанның темір жолындағы жұмысшылар капиталисттердің аяусыз қанауына түсті, жалақының
Қазақстанның теміржолдарындағы жұмысшы қозғалысы XIX ғасырдың 90 -шы жылдарының
Тарихи дәйектерді саралай отырып, 1905 - 1907 жылдарында болған
1905 - 1907 жылдар аралығында болған бірінші буржуазиялық -демократиялық
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І.Абдурахимова Н.А, « Революционное движение в Туркестане после Первой
2.Асылбеков.М.Х, «Железнодорожники Казахстана в первой русской революции (1905-1907 гг.)»,
З.Асылбеков.М.Х, «Развитие сети железных дорог в конце ХІХ-начале XX
4.Вахабов.М.Г, «К вопросу о формировании узбекской буржазной нации», «Материалы
Госархив Оренбургской области, ф.21, оп. 2, д. 426, //
Дильмухаммедов.Е, Маликов.Ф, « Очерки по истории рабочего класса дореволюционного
Есенғарин.Н.Қ, « Қазақстанның атақты теміржолшылары », Алматы 2004
« Қазақстан тарихы», 3 том, « Атамұра » баспасы,
« Қазақстан 2030 », Алматы. 1997
Қазақ Совет Энцоклопедиясы, 8 том, Алматы. 1976.
Қойгелдиев.М, « Алаш қозғалысы », Алматы .1995 .
12. Құстаев Б, «Отанымыздың тарихы туралы саяси әңгіме»,
13. Маликов Ф, «Революционная борьба рабочего класса накануне и
Маликов Ф, «Февральская буржуазно - демократическая революция в Казахстане»,
Ленин В.И, Полное собрание сочинении. Том 18-21
16.Нусупбеков А.Н, «К вопросу о формировании казахской буржазной нации»,
17. Озғанбай Ө, «Ресей мемлекеттік думасы және Қазақстан (1905-1907жж.)»
18. Рыскулов Т, «Избранные труды », Алма-Ата, «Казахстан »
19.Сундетов С.А, «Торговля в Казахсане в начале XX века»,
20.Шойынбаев Т, «Прогрессивное значение присоединение Казахстана к России »,
21.ЦГА РУЗ ф.1. оп. 11, д. 1308 // Цит.
3
2