Мазмұны
Кіріспе.................................................................3
І.тарау Қазақстан территориясындағы
тараған топырақ түрлері
1.1. Топырақтарды классификациялау
заңдылықтары..............................................5
1.2. қазақстан топырақтары және оларды
тиімді пайдалану жолдары......................10
1.3. Жазық территориялардың
топырақтары................................................12
1.4. Таулы алқаптың топырақтары................17
ІІ.тарау Қазақстан топырақ
жамылғысының экологиясы
және қорғау мәселелері
2.1. Топырақ сапалылығы және жерді
бағалау. Жер кадастры.............................21
2.2. Жер қорларын қорғау және тиімді
пайдалану шаралары...............................24
2.3. Қазақстан топырағының
экологиясы..................................................26
2.4. Қазақстандағы топырақты
қорғау мәселелері......................................36
2.5. бүлінген жерлерді қалпына келтіру.......43
а) топырақты тыңайту мәселері ............49
ә) қазақстан топырақтарын
мелиорациялау мәселелері..................53
Қорытынды .......................................................58
ҚОСЫМШАЛАР.....................................................62
Пайдаланған әдебиеттер..............................67
КІРІСПЕ
Қазақстан аумағындағы топырақ жамылғысы күрделі және алуан түрлі. Адам
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Топырақтар табиғи әрі тарихи дене болғандықтан,
Топырақтың экологиялық жағдайының шиеленісуін тежей-тін немесе күшейтетін табиғи экологиялық
Қазақстанның топырақ жамылғысының экологиясы және қорғау мәселелерімен бірге топырақтың
Жұмыстың соңғы бөлімінде Қазақстан топырақ жамылғы-сының қорғау мәселелері, бұзылған
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазақстан-ның топырақ
Ортаның ластануын барынша азайту;
Топырақтың ылғал жинауына және ауадағы атмосфе-ралық газдардың тепе-теңдігін сақтауға
Топырақты өңдеуде жаңа технологияны пайдалану;
Қазақстанның топырақ жамылғысын қорғау мәселе-лері қарастырылады.
Зерттеу объектісі мен пәні: Қазақстан аумағындағы жазық жерлерде
Зерттеудің ғылыми болжамы: Бұл ғылыми зерттеуді жүргізу барысында
Қазақстан аумағындағы топырақ түрлеріне экология-лық зерттеулер жасалды;
Топырақ жамылғысының экологиялық салдары анық-талды;
Қазақстанның топырақ жамылғысының экологиясы және қорғау мәселелері анықталды.
i тарау Қазақстан территориясындағы
тараған топырақ түрлері
1.1. Топырақтарды классификациялау
заңдылықтары
Топырақтар табиғи әрі тарихи дене болғандықтан, ол-арды біліп, түсіну,
Топырақтану ғылымының негізін қалаған В.В. Докучаев болғандықтан, топырақтарды классификациялау
1 топ. Қалыпты зоналық топырақтар: А – құрғақ шөпті
2 топ. Өтпелі топырақтар: А – шайылған топырақтар, Б
3 топ. Қалыпсыз топырақтар: төселінген, өзен мен көлдер аллювилері,
Докучаевтың топырақ типі – топырақтарды классифи-кациялаудағы негізгі өлшем болып
Топырақты классификациялауда оның барлық қасиет-терін қамту қиын, сондықтан кейбір
Кеңестік заманда бүкіл еліміздің топырақтарының ресми классификациясы болып КСРО-ның
1) органикалық заттардың біртектес түсіп, өзгерістерге ұшырауы, ыдырауы;
2) минералды заттардың біртектес комплексті үгілу процестеріне ұшырауы, олармен
3) заттардың жылжуы мен шоғырлануының біртектес болуы;
4) топырақ пішіні құрамының біртектес болуы, яғни негізгі қабаттары
5) топырақтың құнарын сақтап және оны арттыру шара-ларының бір
Топырақтар типі негізгі топырақ түзілу процестеріне қосымша өткен кезеңнен
Топырақ типшесі, яғни зонашалары топырақ жақындас-тығына, туыстығына (род) қарай
Топырақ жақындастығы топырақ түрлеріне бөлінеді. Бұл көбіне топырақтағы негізгі
Топырақтың әр түрлілігі негізінен олардың механи-калық құрамына байланысты: құмды,
Сонымен бұрынғы КСРО елдерінде топырақтардың 100-ден артық типтері, олардың
Топырақ классификациясы топырақтарды картаға түсіргенде, оларды агроөндірістік топтағанда және
Ұсақ территорияларды картаға түсіру және оларды классификациялау кезінде кіші-гірім
1.2. ҚАЗАҚСТАН ТОПЫРАҚТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ
Қазақстан жер көлемі жағынан ірі ел – Англиядан 11
Мұндай, кең алқапта жазықтар мен ойпатты жерлер, биіктігі әр
1.3. Жазық территориялардың
топырақтары
Енді біз Қазақстан территориясында кездесетін зона-лық топырақтардың қысқаша сипаттамасына
1) Республиканың қиыр терістігінде біраз терри-торияны жеткілікті ылғалданған орманды-далалы
2,3) Осы зонашадан оңтүстікке қарай байтақ қаратопырақты далалы зона
а) орташа ылғалданған дала;
б) ылғалы жеткіліксіз қуаң дала.
Бұл аймақтың біразы Батыс Сібір ойпатында жатыр. Солтүстік Қазақстан
Егістікке жарамды жерлердің бәрі жыртылған. Бұл ай-мақта негізінен суарылмайтын
2) Кәдімгі топырақты зонаша республиканың 11,7 млн гектарын, яғни
3) Оңтүстік қаратопырақты зонаның көлемі 13,7 млн гектар, республика
4,5,6) Қара топырақты далалы зонаның оңтүстігінде Қазақстан батысынан шығысына
Ауадан түсетін ылғал мөлшері өте айнымалы.
4) Зонаның солүстік бөлігінің топырағы күңгірт қара қоңыр, онда
5) Ал зонаның орталық бөлігінде жай қара-қоңырлы топырақтарда құрғақшылық
6) Шөлді-далалы зонаша солтүстіктегі далалы аймақ пен оңтүстіктегі шөлді
Құрғақшылық жиі байқалады, яғни 4 жылдың 3 жылы құрғақ
7,8) Жартылай шөлді зонашаның оңтүстігін кең алқап-ты шөл зонасы
Бұл алқапта түсетін ылғал мөлшері өте аз. Ылғалдану коэффиценті
Аймақ негізінен мал жайылымына қолайлы. Мұнда тек суармалы егістіктен
1.4. Таулы алқаптың топырақтары
Қазақстан территориясында жазық жерлердің көлемі таулы алқаптармен салыстырғанда көп.
9) Таулы алқаптарда ені әр жерде әр түрлі батыстан
Тау етегіндегі шөлді далалы аймақтағы ылғал мөлшері жазық территориядағы
Қалған жерлері көктемгі, күзгі мал жайылымдары. Бұл аймақтың топырағы
10) Тау етегі шөлді-далалы белдеуінен биігірек алқапта аласа таулы-дала
11) Орташа-таулы, шалғынды-орманды белдеуі аласа таулы-далалы белдеуінен жоғары алқапта
12) Биік таулы-шалғынды және шалғынды-далалы бел-деу – биік таулы
ІІ тарау Қазақстан топырақ
жамылғысының экологиясы
және қорғау мәселелері
2.1. Топырақ сапалылығы және жерді
бағалау. Жер кадастры
Топырақ сапалылығы, яғни бонтировкасы деген ұғым латынша bonitas деген
Бонтировка жұмысын жасағанда топырақтың объек-тивті көрсеткіштерін, қасиеттерін, оның көп
Бонтировка және жерді экономикалық бағалау деген ұғымға Жер кадастрының
В.В. Докучаев кезінде осы кадастр комиссияларының жұмыстарын жоғары бағалаған.
Топырақты бағалаудың жаңа жүйесін ХІХ ғасырдың аяқ кезінде В.В.
1) топырақтардың табиғи мүмкіншілігін зерттеу;
2) топырақтардың ауылшаруашылық-экономикалық жағдайларын зерттеу.
В.В. Докучаев бағалауы бойынша топырақ бон-тировкасында топырақтың кұнарлығына әсер
1. Морфологиялық, гумус қабаттарының қалыңдығы, гумус мөлшері, аналық тау
2. Химиялық қасиеттері.
3. Топырақтың сіңіру қасиеті.
4. Физикалық қасиеттері.
Осы барлық қасиеттер өзара қаратопырақта жинас-тырылып, оның балын 100-ге
Бұрынғы Кеңес Одағында Жер кадастры мынадай сызба-нұсқамен кескінделген.
Жер кадастры
Жер кадастрының шаралары: Жерді бағалау шаралары:
Мемлекеттік жерді есептеу кітабы.
Кадастрлық карта.
Жерді пайдалануға рұқсат құқық актісі.
Кадастрлық кітап.
Жерді пайдаланудың жоспары. Топырақ бонтировкасы.
Топырақ жамылғысының бонтировкасы.
Топырақтың агроөндіріс- тік тобы.
Жерді экономикалық бағалау.
2.2.ЖЕР ҚОРЛАРЫН ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ШАРАЛАРЫ
Жер қоры (фонд) оның халық шаруашылығында пай-далануы бойынша 5
1. Ауылшаруашылығында пайдаланатын жерлер.
2. Халық тұратын жерлер.
3. Өндірістік, транспорттық, курорттық, қорықтық т.б. ауылшаруашылығы мақсатында қолданылмайтын
4. Мемлекеттік орман қоры.
5. Мемлекеттік қор.
Көрсетілген жер қорының категориялары жерді пай-даланушыларға бөлініп, мемлекеттік актілермен
Топырақты агроөндірістік топтастыру – топырақтың агрономиялық жағдайына және ауылшаруашылығында
Осы қасиеттерден топырақ түзілуінің гидротермикалық және геоморфологиялық жағдайлары, гумус
Бонтировка және агроөндірістік топтастыру жерді эко-номикалық бағалаудың негізгі әдісі
Бонитет балын есептеу
Топырақтың әр жинақталған көрсеткіш қасиеттері үшін бонитет балын есептеп
Б= 3Ф 100
3М
Мұндағы: Б – бонитет балы, 3Ф – балл бонитетін
2.3. Қазақстан топырақтарының
экологиясы
Қазір ғылыми-техникалық үдеу заманында адам қоғам-ының барлық тірлігі саналы
Белгілі Америка экологы О. Одумның (1975) бағалауы бойынша адамға
Қазақстанда бүкіл Д.И. Менделеев кесте жүйісіндегі элементтердің барлығына жуығы
Ескеретін жай, республикамызда мұндай қазба байлық-тарды алған кезде «таза
Біздің шамалауымызша ол жерлердің кемінде жартысы бүлінген және ластанған
Бұзылған, шаны шыққан жерлер қатарына бүлінген жайылым жерлер де
Өнімділігі көп кеміп, бүлінген жерлер қатарына біздер тағы да
Ескеретін тағы бір жай, жерді қайта құнарландыру объектілеріне су
Қазақстандағы дағдарыс аймақтарын айтқан кезде территориясы түгелдей Қазақстанда жатқан
Арал мәселесі, оның тағдыры, оған суын құятын екі үлкен
Арал қасіретіне тікелей ұшыраған Қызылорда облысы түгелдей, Ақтөбе, Шымкент
Арал бассейніндегі апат теңіздің шегінгенінен, Каспий аймағындағы апат, керісінше,
1970 жылдың соңынан бастап теңіз деңгейінің төмен-деуінің орнына, керісінше,
Теңіз деңгейі пәлен метр көтеріледі деп айтуға ғана жеңіл.
Енді Балхаш көлінің аймағы туралы біраз сөз. Балхаш көлінің
Ірі жеті өзенмен бірге суын Балхашқа құятын басқа да
Ал 1960 жылдан бастап Іленің төменгі сағасын суар-малы егіске,
Біз бұл Қазақстан территориясындағы экологиялық апат аймақтары туралы қысқаша
2.4. Қазақстан топырақтарын қорғау
мәселелері
Егіншіліктің ауыспалы жүйесін қолдану және
топырақты эрозиядан қорғау
Топырақтану ғылыми-зерттеу институты ғалымдарының көпжылдық зерттеулері республикамыздың жері қаншалықты
Көпжылдық тәжірибе республиканың негізінен жаздық астық егілетін солтүстік аудандарында
Солтүстік облыстардың көпшілігінде, әсіресе топырақ құрамы жеңіл алқаптарда жыртылған
Эрозияның халық шаруашылығына тигізетін әсерін есептеп жеткізу қиын. Мәселен,
Институт ғалымдары егіншілікті топырақ эрозиясынан қорғап, ауадан түсетін ылғалды
Егіншіліктің топырақ қорғау жүйесі Қазақстанда тың игерумен, тыңдағы егіншілікпен
Егіншіліктің терістік облыстарында негізінен қолда-нылып келе жатқан парлы-астықты жүйесінің
Қазақстанның оңтүстігіндегі суармалы облыстарды не-гізгі дақылдарды ауыстырып, топырақ құнарлығын,
Егер республикамыздың солтүстік облыстарында топы-рақтың жел эрозиясы басым болса,
Топырақтың су эрозиясы деп аққан су күшімен топы-рақтың жоғарғы
Су эрозиясының негізінен екі түрі болады: топырақ бетінің шайылуы
Ал көлбеу тігірек, құлама беткейлерде әуелі жіңішке болып басталатын
Су эрозиясымен күресудің үш түрлі жолы бар.
Агротехникалық шаралар: еңісі мол баурайларда су ағысының бағытына көлденең
Орманды-мелиоративтік шаралар: жыралар мен сайлар жағалауына, өзендер айналасына, суару
Гидротехникалық шаралар: жыраларды бекітетін инже-нерлік құрылыстар салу, ирригациялық эрозия
Осы шараларды ұқыпты қолданған жағдайда топырақ-тың су эрозиясына ұшырауы
Сел тасқындары да су эрозиясының аса бір қауіпті апатты
Жыртылған егістік жерлерді тиімді пайдаланып, құн-арын арттырумен қатар ауыл
Болашақта жер асты суларын, жер бетімен ағатын өзен-дерді тиімді
2.5.БҮЛІНГЕН ЖЕРЛЕРДІ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ
Өркениеттің үдемелеп дамуына байланысты ауыл шар-уашылыққа қажетті көптеген жерлер
Баршаға мәлім, соңғы жылдары үкіметіміз біздің сар-қылмас алтын қорымыз
Жерді қайта культивациялауда Украина, Москва айма-ғында, Грузияда, Оралда, Сібірдің
Қазақстанда жерді қайта культивациялау бағытында бүкіл республика көлемінде жөнді
Біздің республикамыз – үлкен құрылыс алаңы. Оған көп құрылыс
Министрлік жанында жерді қайта культивациялау жөн-інде тәжірибе - әдістеме
Бүлінген жерлерді қайта культивациялаудың дайын жо-балары министрлікте баршылық, алайда
Қазіргі кезде республикамызда бүлінген, «жарақат-танған» жерлерді культивациялау негізінен топырақтың
Мұндай дәлелді тәжірибе жұмыстарынсыз өндіріске жерді қайта культивациялау жобаларын
Бұл бағыттағы ғылыми-тәжірибе жұмыстары Қазақ-стандағы жерді қайта культивациялау жұмыстарының
Бүлінген жерлер Қазақстанның оңтүстік немесе шығыс облыстарында ғана емес,
а) Топырақты тыңайту мәселелері
Егілген егіннен мол өнім алу үшін топырақта өсім-діктерге қажетті
Егістердің топырақ құрамынан қаншалықты мөлшерде қоректік заттар алатынын мына
Бұл жөнінде республикамыздың барлық облыстарында жұмыс істейтін агрохимиялық лабораториялардың
Республикамыздың Білім министірлігі – Ғылым акаде-миясының Ө.О. Оспанов атындағы
1. Қазақстанның барлық топырақтары табиғи жағдай-дың өзінде калиймен жақсы
2. Қазақстанның барлық топырақтары фосфорлы тыңайтқыштарды керек етеді. Сондықтан
3. Қазақстанның топырақтары азотты тыңайтқыштарды да көп қажетсінеді. Әсіресе
4. Қазақстан топырақтары микроэлементтермен – жылжымалы бормен және марганецпен
Минералды тыңайтқыштар, әсіресе фосфор тыңайт-қыштарын өндіруде республика ТМД-да алдағы
Минералды тыңайтқыштарды сөз еткенде, негізгі үш макроэлементтерден (азот, фосфор,
Біз жоғарыда тек минералды тыңайтқыштар емес, сонымен қатар тыңайтқыштардың
Органикалық тыңайтқыштарды күрделі немесе кешенді тыңайтқыштар деп те атауға
Сонымен егістік жерлерге тыңайтқыштар енгізу мәселесі оңай шаруа емес.
ә) Қазақстан топырақтарын мелиорациялау мәселелері
«Мелиорация» деген сөз түбірі латын тілінен алынған, жақсарту деген
Мәселен, ауа райын, жер бедерін т.б. әр аймақтардың табиғи
Ал ТМД елдерінің оңтүстік шығыстағы орналасқан мемлекеттерінде керісінше ауадан
Оңтүстік Қазақстанның құрғақ, күні ыстық аудан-дарында егіншілікпен шұғылдану үшін
Мемлекет тарапынан суармалы егіншілікті дамытып, өрістетуге ешқандай көмек болмады.
Қазан төңкерісінен кейін жағдай өзгерді. Жерді суару, құрғақшылықпен күресу
1918 жылы 17 мамырда Лениннің қолы қойылған «Түркістандағы суландыру
1. Орыс тоқыма өнеркәсібін мақтамен қамтамасыз етуді арттыру жөніндегі
Бұл ирригациялық кең бағдарламаны жүзеге асыру үшін Түркістанда (Ташкентте)
Бұл құжат түркімен, өзбек, тәжік, қырғыз және қазақ халықтарының
Бұдан кейнгі жылдары да жерді суардың ауыл шаруа-шылығын дамытудағы
Ал Шу өзені бойында игерілген жер көлемі жоғарыдағы декретте
Күн сайын өсіп келе жатқан халқымыздың әл-ауқатын жақсарту, күнделікті
Қазақстанның суармалы жер көлемі қазір 1,0 млн гектардай. Олар
ҚОРЫТЫНДЫ
Топырақтану ғылыми-зерттеу институты ғалымдарының көпжылдық зерттеулері республикамыздың жері қаншалықты
Қазір ғылыми-техникалық үдеу заманында адам қоғам-ының барлық тірлігі саналы
Белгілі Америка экологы О. Одумның (1975) бағалауы бойынша адамға
Ескеретін жай, республикамызда мұндай қазба байлық-тарды алған кезде «таза
Бұзылған, шаңы шыққан жерлер қатарына бүлінген жайылым жерлер де
Өнімділігі көп кеміп, бүлінген жерлер қатарына біздер тағы да
Ескеретін тағы бір жай, жерді қайта құнарландыру объектілеріне су
Біз бұл Қазақстан территориясындағы топырақ жамылғысының экологиялық апат аймақтары
Қосымша 1.
Қазақстан жер қорлары, оның егіншілікке
пайдалануы млн га есебімен
(Ө.Оспановтың мәліметі бойынша, 1983)
№
Негізгі зоналық топырақтар Жыртуға жарамды жерлер 1975
ж
жыр-тыл
ған жер-лер 1980
ж
жыр-тыл
ған жер-лер 1985
ж
жыр-тыл-ған жер-лер
1. Кәдімгі қара топырақтар
сілтісізденген шалғынды
қара топырақтар
7,9
7,3
7,3
7,35
2. Оңтүстік қара топырақтар 8,7 7,2
3. Күңгір қара қоңыр
Топырақтар
13,7
10,0
10,1
10,1
4. Жай қара қоңыр
Топырақ
7,5
3,6
3,6
3,6
5. Ашық қара қоңыр
Топырақтар
6,0
1,2
1,2
1,2
6. Құба топырақтар 4,3 0,2 0,2
7. Сұр құба және тақыр
түстес топырақтар
5,1
0,4
0,4
0,45
8. Тау баурайындағы шөлді-
дала топырақтары
5,6
3,3
3,4
3,45
9. Тау белдеулеріндегі қара
Және күңгірт қара қоңыр
Топырақтар
2,2
2,0
2,0
2,0
Барлығы 61,0 35,2 35,4 36,0
Қосымша. 2
Қазақстан республикасының жер қорларының
құрылымы
Пайдаланатын саласы Көлемі
мың га
%
Жердің жалпы көлемі 272490,2 100
Ауылшаруашылықта пайдаланылатын
Жерлер
222485,9
81,6
Жыртылған жерлер 21399,9 7,8
Көпжылдық отырғызылған дақылда 135,8 0,1
Тыңайған жерлер 8759,4 3,2
Шабындық жерлер 5015,5 1,8
Жайылым жерлер 187081,8 68,7
Қызмет бабымен бөлінген жерлер 93,6
Ормандар мен бұталар отырғызылған
Жерлер
14326,0
5,2
Батпақты жерлер 1105,5 0,4
Су астындағы жерлер 7716,3 2,8
Канал мен коллекторлар астындағы жерлер
136,2
0,05
Алаңдар, жолдар мен көшелер басқан
Жерлер
145,2
0,5
Парктер мен скверлер, бульварларға
бөлінген жерлер
20,4
Құрылыстар астындағы жерлер 603,4 0,2
Бұзылған жерлер 178,0 0,06
Басқа жерлер 24453,4 9,0
Қосымша. 3
Кейбір аудандардағы жер суарудың
тиімділігі.
№
Аудандар және олардың
негізгі топырақтары Астықты дақылдардың
өнімділігі, ц/га
(негізгі - бидай, оңтүстікте – күріш)
Аудан түскен ылғал бойынша Қолдан суарған
1. Еділ бойы, қара топырақтар
2. Солтүстік Қазақстан,
қара топырақтар
15
32
17
3. Солтүстік Қазақстан
қара-қоңыр топырақтар
10
37
27
4. Орталық Қазақстан,
ашық қара қоңыр
топырақтыр
0
45
45
5. Орталық Қазақстан,
құба топырақтар
0
52
52
6. Оңтүстік Қазақстан,
сұр және тақыртүстес
топырақтар.
0
67
67
Қосымша 4.
Қазақстандағы жарамсыз жерлер
1996 жылғы мәлімет бойынша
Аймақтар Бүлінгені, мың га Себептері
Қостанай
Қарағанды
Павлодар
Жезқазған
Ақтөбе
Қосымша 5.
Топыраққа түсетін әр түрлі химиялық
заттардың қауіпті топтары
Қауіптілік тобы Химиялық элементтер
I
II
III Мырыш, кадмий, сынап, селен, фтор
Бор, кобальт, никель, молибден, мыс, хром, сынап
Барий, ваннадий, вольфрам, марганец, стронций
Қосымша 6
Топырақтың ауыр металдармен ластануының
аймақтар мен елді мекендер бойынша
көрсеткіші
Аймақтар мен елді мекендер Ластағыш заттар ШРМ
(ПДК)
Себебі
Орталық және Батыс Қазақстан Фтор, бром, темір, қорғасын, нитрат,
100 Өндіріс орындарының химиялық қалдықтары-мен ластануы
Теміртау қаласы Сынап 8-14 Өндіріс орындарының қалдықтарымен
Екібастұз Темір, хром, ни-кель, қорғасын Мәлімет
Тараз
Фтор
21 Өндіріс орындарының қалдықтарымен ластануы
Ақтөбе Хром, никель, ванадий
100-500 Өндіріс орындарының химиялық қалдықтары-мен ластануы
Шымкент Қорғасын, мырыш, темір
15 Өндіріс орындарының химиялық қалдықтары-мен ластануы
Жезқазған Қорғасын, мырыш, темір
15 Өндіріс орындары-ның химиялық қалдықтары-мен ластануы
Семей Цезий, кобальт
Европий, стронций
50 Ядролық жарылыс қалдықтарымен ластануы
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Ковда В,А., Розанов Б.Г. Почвоведение. В 2-х частях. М.:
Глазовская М.А. Общее почвоведение и география почв. М.: Высшая
Роде А.А., Смирнов В.Н. Почвоведение. М., 1972.
Вильямс В.Р. Топырақтану. Егіншілік. Алматы, 1993.
Кауричев И.С. и др. Почвоведение. М.: Агропромиздат, 1989.
Бегалиев А.Б.,Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Қазақстан топырағы және оның
Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы.
Тазабеков Т.Т. Жалпы топырақтану. Алматы: Агроуниверситет, 1998.
Тазабеков Т.Т. Топырақтар географиясы. Алматы: Агроуниверситет, 2000.
Жамалбеков Е., Білдебаева Р. Топырақтану және топырақ географиясы мен
Банников А.Г., Рустамов А.К. Охрана природы. М.: Колос, 1977.
Докучаев В.В. К учению о зонах природы. Соч.Том VI,М.Л.:
Вильямс В.Р. Почвоведение. Земледелие с основами почвоведение. М.: Сельхозгиз,
Институт почвоведения (история образования, струк-тура, итоги научной деятельности). Алма-Ата:
Абуталипов Ж.А. Казахстан в мировой экономике. КазНИИНКИ. Алма-Ата, 1992.
Оспанов Ө., Жамалбеков Е. Құнарлы жер – құтты мекен.
Имантазиев К. Егіншілікке тыңайтқыш қолдану жүйесі. Алматы. Қайнар, 1970.
Қазақстан республикасының жер кодексі //Егемен Қазақстан, 26.06.05.
Жамалбеков Е.Ү., Темірбеков А.Т. Жер кадастры. Алматы: Қазақ университеті,
Шипунов Ф.И. Опасная болезнь ландшафтной сферы //Природа. 1968 №
Ковда В.А. Биосфера, почвы и их использование. М.: 1974.
Чигаркин А.В. геоэкология и охрана природы Казакстана. Алматы: Казак
Миланова Е.В., Рябчиков А.М. Использование природных ресурсов иохрана природы.
Мильков Ф.Н. Ландшафтная сфера земли. М.: 1970.
Перельман А.И. Геохимия ландшафта. М.: 1975,
Бабаев А.Г. и др. Пустыни. М.: Мысль, 1982. 342с.
Исаченко А.Г., Шляпников А.А. Ландшафты. М.: Мысль, 1989. 492с.
Реймерс Н.Ф. Природопользование. Словарь-справочник. М.: Мысль, 1990.
Чупахин В.М., Природное районирование Казакстана для целей сельского хозяйства.
Абишев А. Земли Казакстана и их использование. Алма-Ата: Кайнар,
Асанбаев И.К. Антропогенные изменения почв и их экологические
Государственная программа развития сельсих терри-торий Республики Казакстан на 2004-2010
Смайлов К. Қазақстан XXI ғасыр //Егемен Қазақстан, 25.05.96.
Бровский В.М. Что нас ждет завтра //Веч. Алма-Ата, 22.12.75.
Качинский Н.А. Физика почв. М.: Высшая школа, 1965.
Гаврилюк Ф.Я. Бонитировка почв. Высшая школа, 1970.
Вильямс В.Р. Почвоведение. Земледелие с основами почвоведение. М.: Сельхозгиз,
68