МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I ТАРАУ
Теле тайпалық одағының қалыптасуы мәселелері
1.1 Теле этнонимі, пайда болуы, мәні
1.2 Теле немесе Гаогүй одағының құрылуы және саяси және
құрылымы
ІІ ТАРАУ.
Теле одағы этникалық паралельдер мен жалғастықтар
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Теле тайпалар одағы. Бұл тайпа негізінен, б.з.д ІІІ
Телелер мал шаруашылығымен айналысатын. Олар мал бағып, ешкімге ештеңе
Бытыраңқы ел болғандықтан, олар жужандарға бас көтере алмай ,амалсыздан
Телелер үлкен доңғалақты арбаларымен сайын далада көшіп қонып жүрген,
Тақырыптың өзектілігі. Теле тайпалары негізінен басқа да теле тйпалары
Тақырыпты зерттеудің мақсаты. Осы жұмысты жазуда алдыма қойған ең
Міндеттер. Теле тайпалық одағының қалыптасуы мен тайпаның саяси және
Тақырыптың деректік базасына шолу. Тақырыптың деректік базасына келер болсақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл тақырыпқа қалам тартқан кісілер көп
Баяндаманың құрылымы. Баяндама Кіріспеден, І-ІІ тараулардан, Қорытындыдан, Пайдаланылған әдебиеттер
Бірінші тарауды “Теле тайпалық одағының қалыптасуының мәселелеріне ” арнадым.
Екінші тарауды “Теле одағы және этникалық параллельдер мен жалғастықтар”
І ТАРАУ.
1.1 Теле этнонимін түсіндіру Л.П.Потаповтвың алтай халықтарының этникалық құрамын
Қазақстанның батысындағы кейбір елді-мекендер мен көлдерде теле этнониміне апаратын
Алтай халықтарының телеут, теле этнонимдерімен байланысы туралы мәселені айтқанда,
Халықтардың шығу тегінен маңызды тарихи мәліметтерді және олардың тарихи
Динлиндер. Кейбір белгілі зерттеушілердің айтуынша Кіші жүз тайпаларын қалыптастыруда
Телелердің динлиндермен байланысы туралы Тува халқының қалыптасуын зерттеген ғалымдар
“Динлиндер деп жазады Н.Сердобов, біздің заманымыздың VI ғасырынан бастап
Біздің заманымыздың IV ғасырының соңында Алтайды динлиндермен және түріктермен
Динлиндердіің түрі ұзын бойлы, ақ шашты, көк көзді, түрі
Әртүрлі оқылуларда теле, дили, чилэ және гаогюй аталатындар туралы
Жоғарыда аталған орыс зерттеушісі динлиндерге мінездеме бере келе, олардың
1.2 Қытайлықтар шамамен V ғасыр соңындағы және VI
Жалпы теле (оларды кейде телэ деп те атайды) тайпалары
IV ғасырдың аяғына таман теле тайпаларының арасындағы юаньхэ тайпаларының
Келесі бір назар аударарлық мәліметке келер болсақ. Н.Бичурин ойынша
Г.Е.Грумм-Гржимайло айтуы бойынша негізінен Монан аймағынан болған гаогюйліктердің бірінші
Г.Е.Грумм-Гржимайло В.Радловтың мынадай қорытындыға келгенін айтады: орыс даласының оңтүстігіне
Теле руларының Хунн державасының ыдырау кезінде батысқа лақтырылған көшпелілердің
Г.Е.Грумм-Гржимайлоның көрсетуі бойынша 546 жылы Түрік қағанатының билеушісі Бумын
603 жылы телелердің бір тайпалары қағанаттан бөлініп кетті деген
Си-са атауын Э.Шаванн ху-сэ деп атауға болатындығын ұсынған. Аталмыш
Қытай династиясы тарихынан Селенга өзеніндегі тайпалармен қоса батыста өмір
606 жылы телелік киби (циби) тайпасының басшысы Мохэ Гелэн
618 жылы сеянь-то және киби секілді теле тайпаларын Батыс
Теле тайпалары туралы келесі бір мәләметтер 627 жылдары кездеседі.
Суй-шу жазба дерегінде Тянь-Шаньді мекен еткен 10-нан астам теле
Қытай жазба деректерде көшпелі тайпалардың орналасуының шартты түрде көрсетуін
Киби тайпасы. Бүгінгі күнде бұл атау Мраста қоныстанған қара
Се-янь-то тайпасы. Суй әулеті кезінде деректемелер бойынша Гоби Алтайда
До-лань-гэ тайпасы. Н.Аристов, В.Радлов бұл тайпаны теленгіттермен, сонымен қатар
Ху-сэ (сиса) тайпасы. Суй әулеті кезінде Селенга бассейнінде көшіп
Тун-ло тайпасы. Тан-шу бойынша бұл тайпа Доланьгэ тайпасынан шығысқа
Пу-гу (Н.Аристов, Шлегель бугу деп атайды) тайпасы. Басқа
Сы-цзе (сы-ге) тайпасы. Бұл тайпа бұрынғы сеяньто тайпасы жерінде
Ба-е-гу ( байырқу, Орхон жазбаларында мұны Хирт, Томсен өзіне
Гулигань тайпасы. Орхон жазбаларында Курыкан. Олар Байкал өзенінен батысқа
Бай-си тайпасы. Бай-си тайпасы байырқулардан оңтүстікте, солтүстік Халхеде көшіп-қонып
Юань-хэ ( вэй-хэ, хойхэ, у-ху, у-гэ, ұйғырлар) Тарих ғылымында
Хунь тайпасы. Суй әулеті кезінде Хунь тайпасы Толы өзенінің
А-дэ тайпасы ( Орхон жазбаларында эдиздер). Олардың орналасқан жері
Теле тайпаларының ішіндегі тағы біреуі ду-бо Радлов, Аристов, Хирт
Осылайша, Г.Е.Грумм-Гржимайло теле тайпасы өзінің барлық тарихында өзінің мекендейтін
“Хангай тауларында батыстағы Цзабхан өзені мен шығыстағы Орхонның бастаулары
Телес тайпаларын Орталық және Шығыс Азияда орыс зерттеушісі Д.Позднеев
Толы өзенінен солтүстікке қарай төмендегідей телес тайпалары өмір сүреді:
Хами мен Қарашар қалаларынан солтүстікке қарай: Ци-би, Ло-чжи, И-чжи,
Алтайдан оңтүстік-батысқа: Сеь-янь-то, Чжи-лэ, Эр-ши-пань, Да-ци (Юань-ци) және басқалары.
Соғды хандығынан солтүстікте: Хэ-чжи-хэ (Хэ-чжи), Цзнь-бо (Хэ-цзнь), Ху-би (Бо-ху),
И-хай көлінен шығыста және батыста: Су-лу-цзнь, Сань-со-янь, Мн-цу, Лунь-ху
Фу-линнен шығысқа қарай: Сы-цюй, А-лань, Бэй-чань, Цзю-ли-фу, Вэнь-Кунь.
Бэй-хэйден (Байкал көлінен оңтүстікке қарай) оңтүстікке қарай: Ду-бо.
Жоғарыда айтылғандардан Телелер қоныстанған аймақ өте кең, шығыста Үлкен
Гаогюйліктерді ұйғырлар деп санаған В.Радлов олар туралы төмендегідей мәліметтер
Қытай деректері бойынша “теле көшпелілері атпен жақсы жүретін, садақтан
В. Радлов гаогюйлердің V ғасыр соңындағы 12 мынадай руларын
Барлығы оларда ол кезде жүз мың киіз үй бар
“Гао-гюй” деп жазады Г.Е.Грумм-Гржимайло өзін дили, телэ, чилэ деп
ІІ ТАРАУ.
“Жағал аттылар тайпасы туралы ежелгі мәліметтер IV ғасырға жатады
Ежелгі алакчин тайцпасының қазақ тайпаларының және әсіресе, Кіші жүз
Онан әрі алтайлықтардың ата-бабаларының теле тайпасынан шығу тегі туралы
Алтайлықтар арасында телестердің, телеңгіттердің және телеуттердің ру- тайпалық топтарының
Телеуттердің телелер ұрпағы болып табылатынын Л.М.Гумилев те жазған еді.
Бұл мәселеге байланысты Г.Е.Грумм-Гржимайло былай деп жазған еді: “Менің
VII ғасырдың ортасына дейін телестер Алтайда өмір сүрді. Ал
Телеу тайпасының этногенез мәселелерін түсіндіруде сеяньто тайпасының маңыздылығы әңгіме
Шәкәрім , қазақтар мен қалмақтардың туыстығын да атап көрсетеді.
Алачиндардың телеуттерді қалыптастыруға қатысуын анықтай келе, алшындардың динлиндермен байланысын
“Жағал халық” динлиндердің ұрпақтары Енисейде мекендеді. Қытайлықтар Динлиндердің екі
XIII ғасырдағы қытай деректерінде “қыпшақтардың көк көзді, сары түсті
Ерте ортағасырлар кезеңі көшпелі тайпалардың өз мекендерін ауыстыруда үнемі
Р.Кузеев біздің заманымызға дейінгі I мыңжылдықта солтүстік хунндармен, өз
Түрік қағанатының құлауына байланысты ҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап
В.Бартольд оғыздарды түркі тайпалары деп санайды. Тардуштар мен толёстер
Алтай халықтарының белгілі зерттеушісі Л.П.Потапов алтайлықтардың шығу тегі туралы
Г.Грумм-Гржимайло Н.Аристовтың мынадай сөздерін келтіреді: “Ұйғыр атауын 606 жылдар
Г.Е.Грумм-Гржимайло оғыздар түріктер емес деген ойды қатты ұстанады. Мұндайда
В.Радлов, В.Бартольд және Маркварт басқа көзқарасты ұстанады. Олар оғыздарды
Телестердің арғы тағдыры сірә, IX ғасырдан кейін тоғыз-оғыз тайпаларымен
Л.П.Потапов Н.А.Баскаковтың пікірін мақұлдай келе былай деп жазады: “Токус
“Тегінде К.Шаниязов атап көрсеткендей, теле (тоғыз-оғыз) конфедерациясының кейбір топтары
Кейбір авторлардың пікірінше, оғыздардан Телеу, маңғыт, барлас, телеңгіт және
Осылайша Теледен Сақал, өз кезегінде одан Қаңлы келіп шығады.
Егер Телені дулу конфедерациясымен байланыстырсақ, онда әрине басқа да
С.Байдәулетов Н.Мыңжанға сүйеніп, Қарлұқ қағанаты кезеңін талдап және Птолемейдің
Шамамен 714-715 ж.ж. Шығыс, сондай-ақ Батыс Түрік қағанаттары әлсіреген
Теляу, телеу, тёёлёс (дёёлёс) этникалық қауымдастықтарының ежелгі телелерден шыққандығы
С.Абрамзон қырғыздардың теле конфедерациясымен байланысын көрсеткен. Ол былай деп
Т.А.Жданко теле жөне самат руларын 536 жылы Түркі қағанатының
жүздегі қазақтардан да көреміз, мұнда Телеу руы өзіне ұқсас
Керейт тайпасын Телемен байланыстыра келе С.Байдәулетов Керейттер ҮІІІ ғасырға
“Осы ретте қарлық тайпаларының құрамында оғыздар да бар еді
Қарлұқ мемлекетінің құрамынан қараханидтер мемлекеті өсіп шықты. ҮІІІ-ІХ ғ.ғ.
Бұл болжамдар әлі ғылыми дәлелдеулерді қажет етеді. Біздің бұларды
ҮІІІ ғасырдың орта шенінде Талас аңғарын мекендеген қарлұқтарға және
Әрине, осы болжамдардың бәрінің негізі бір: ҮІІ ғасырдан кейін
Пугу атты Телес тайпасының тукюэлерге бағынышты болғандығын атап көрсеткен
Қыпшақ тайпаларының конфедерациясы қытай, құлан қыпшақ, торы қыпшақ, қызыл
92 баулы қыпшақ тайпаларының ішінде қазақтар да, әрине, Алшындар
“Маджму ат-таварих” атты 92 баулы өзбек рулары тізімінде тилау
Теле тайпасының мұнан арғы тарихы қараханидтер мемлекетінің тарихымен байланыста
Д.Позднеевтің Телеу туралы мәліметіне келелік. Ол былай деп жазады:
Теле конфедерациясына ежелгі этникалық байланыстары бар халықтардың ішінде қазақтың
моңғолдың көптік жалғауы -ут немесе -гут теле есіміне алтайлықтарды
А.И.Левшин қазақ даласының географиясын жаза келе, Телеу тайпасына қатысты
“Юань-ши” Қазақстанның қазіргі батыс территориясым қыпшақ тайпаларының қоныстанғандары туралы
Қорытынды.
Белгілі бір тайпаның этнонимін түсіндіруде ғалым сол тайпаның географиялық
Ал теле этнонимінің динлин этнонимімен байланысына тоқталсам. Теле
Гаогюйліктер өздерін “теле” деп атады, чилэ, дилэ секілді атаулар
Қытайлықтар гаогюйліктердің 12 руын анықтап берді.
Қазіргі кездегі қазақ ру-тайпаларындағы телеуттер телелер ұрпағы болып
Қорыта келгенде бұл тақырып Қазақстан тарихында маңызы болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.Акеров Т.А. (Табылды Акертегин). Древние кыргызы и Великая Степь
2.Аристов Н. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казаков Большой Орды
3.Аристов Н. Заметки об этническом составе тюркских племен и
4.Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. - А.,
6.Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко- культурные
7.Бартольд В.В. Работы по истории и филологии тюркских и
8.Бернштам А.Н. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрок VI-VIII в.в. -M.-JI.,
9.Баскаков Н.А. Алтайский язык. -29 б.;
10.Байдаулетов С. Алтын киімді ханзада ұранды қарт қазақтар. 1999.
11.Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней
12.Бичурин Н. Собрание сведений по исторической географии восточной и
13.Бартольд В.В. Работы по истории и филологии тюркских и
14,Башкирские предания и легенды. Уфа, 1985.
15.Вербицкий В.М. Алтайские инородцы. -М., 1893.
16.Востров В.В., Муканов С.С. Родоплеменной состав и расселение казахов
17.Гельвальд Ф. Естественная история племен и народов. -СПб., Т
18.Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Исторический очерк
19.Гумилев JI. Древние тюрки. -М., 1993.
20.Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков. -М.- Л., 1950.
21.Зуев Ю.А Тамги лошадей из вассальных княжеств //Новые материалы
22.Исторические сведения. Народы Средней Азии и Казахстан. -М., 1963.
23.Ирмуханов Б.Б. Хазары казахи.Связь времен и народов. Алматы, 2003.
24.Каховский В.Ф. Происхождение чувашского народа. 1965.
25. Кляшторный С.Г. Кыпчаки в рунических памятниках. Л., 1986.
26.Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения.
27.Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей.
28.Левшин А. Описание киргиз кайсацких орд и степей. -СПб.,
29.Описание всех обитающих в Российском государстве народов. Ч. 2.
30.Орманов Қ.Т. Тұран оркениетінің ізімен (тарихи-этноірафиялық очерктер жинағы). -Қостанай,
31.Потанин Г.Н. Очерки северо-западной Монголии. Т. ІҮ. –СПб,1883.
32.Потапов Л.П. Этнический состав и происхождение алтайцев. -Л., 1969.
33.Потапов Л.П.Этноним теле и алтайцы //Тюркологический сборник к 60-летию
34.Потанин Г.Н. Казак-киргазскне и алтайские предания, легенды и сказки
35.Позднеев Д. Исторические очерки уйгуров: по китайским источникам. -СПб.,
36.Радлов В. Этнографический обзор тюркских племен Южной Сибири и
37.Рычков П.И. Топография Оренбургской губернии. -Оренбург, 1887.
TLXL tksqkr. -М., 1993.
38.Радлов В.В. Из Сибири. М., 1989.
39.Сенигова Г.Н. Средневековый Тараз. -А-Ата, 1972.
40.Султанов Т.М. Кочевые племена Приаралья в XV-XVII вв. -М.,
41.Савинов Д.Г. Народы Южной Сибири в древнетюркскую эпоху, Л.,
42.Сердобов И.А. История формирования Тувинской нации. -Кызыл, 1971.
43.Тынышбаев М. История казахского народа. -А., 1993.
44.Шакарим Кудайберды-улы. Родословная, тюрок, киргизов, казахов и ханских династий.
45.Шаниязов К. К этнической истории узбекского народа. -Ташкент, 1974.
46.Шаниязов К.Ш. К этнической истории узбекского народа. -Ташкент, 1974.
120