ЖОСПАР
КIРIСПЕ .............................................................................................................3
I ЕҢБЕК РЫНОГЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ................................4
Еңбек рыногының түсінігі ......................................................................4
Еңбек рыногынындағы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы ..............7
II ЕҢБЕК НАРЫҚТАРЫ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІ: МИКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ ..........................................................................................................11
2.1 Еңбек нарығында фирманың еңбекке сұраныс және ұсыныс
2.2 Жұмыс күшiне сұранысты анықтағанда масштаб және орын
ҚОРЫТЫНДЫ ...............................................................................................21
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР .................................................................22
КIРIСПЕ
Әлемде әрбiр елдiң экономикасы халықтың әлеуметтiк жағдайын
Жалпы еңбек нарығы экономикасы еңбек нарығының ұйымдастырылуын, еңбек
Халықтың әл-ауқатын, жұмыссыздық және жұмысқа сұраныс пен ұсыныстың
Еңбек рыногы басқа рыноктар сияқты сұраныс пен ұсыныс
I ЕҢБЕК РЫНОГЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Еңбек рыногы түсінігі
Еңбек рыногы экономикасы еңбек рыногы қалай ұйымдастырылғанын, қызметiн
Бiзге белгiлi экономикада екi мерзiм қарастырылады және осы
Еңбек - өндiрiстiң негiзгi факторы, яғни жұмысшы күшi
Сондықтан, жұмыс күшiнiң нақтылы еңбекке қажет қабiлеттерi бағаланады,
Еңбек рыногы пайда болуы және iск кiрiсуi үшiн
Еңбек рыногының субъектiлерi (жалданған еңбеккерлер және олардың кәсiподағы,
Рынок механизмi (жұмыс күшiне деген сұраныс пен ұсыныс,
Субъектiлер қабылдаған экономикалық бағдарламалар, шешiмдер мен заң нормалары;
Жұмыссыздық және оған байланысты әлеуметтiк төлемдер;
Рынок инфрақұрылымы.
Еңбек рыногының жоғарыда аталған бөлiктерi бiрлесiп жұмыс күшiне
Еңбек рыногының екi түрiн көрсетуге болады:
Бiрiншiсi жұмыс күшiнiң территория жүзiнде жылжуға бейiмделген, яғни
Екiншiсi еңбеккерлердiң фирма iшiнде жылжуына бейiмделген. Бұл рынокты
Еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты сұраныс пен ұсыныс
Барлық кәсiпорынныңның мақсаты пайданы максималдау екенiн бiлемiз. Кәсiпорын
Нарықта жеке мешiк кәсiпорындар саны және олардың экономикада
Жұмыс күшiне сұранысты жұмыс бершiлердiң берiлген уақыт мерзiмiнде
Жалақы көтерiлсе, жұмыспен қамту деңгейi өсе ме, әлде
Еңбек бiрлiгiн жалға алу нәтижесiнде алынған қосымша табыс
Егер кәсiпорынның өзiнiң тауарын немесе қызметiн сататын өнiмнiң
Еңбек рыногының қызметтерi қоғам өмiрiндегi еңбектiң ролiмен белгiленедi,
Әлеуметтiк функция, яғни адамдардың жалақысы мен тұрмыс жағдайының
Экономикалық функция, оған еңбекке рационалды тарту, оны бөлу,
Бәсекелестiк еңбек рыногында еңбекке сұраныс қисығы терiс
Еңбекке сұраныс пен еңбек ұсынысы әр түрлi факторлар
1.2 Еңбек рыногынындағы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы
Экономиканың рыноктық қатынастар арқылы дамуында еңбекке деген сұраныс
Еңбек рыногы экономикасы еңбек рыногы қалай ұйымдастырылғанын, қызметiн
Шындығында еңбек рыногында еңбек сұранысы еңбек ұсынысынан артық
Бұл жағдайды келесi еңбек рыногының тепе-теңдiк графигiнен көруге
Жұмыссыздық NS енбек ұсынысы
W1 A
E
WE
Nd енбекке сұраныс
Na NE
Сурет-1 – Еңбек нарығындағы еңбек сұранысы мен ұсынысы,
Бұл суреттен көретiнiмiз еңбек сұранысы қисығы Nd
Сонымен, жұмыссыздық бұл еңбек рыногындағы сұраныс пен ұсыныс
Жұмысшы күшi болып табылатын адамдар еңбек рыногына қатысуына
Еңбекке қабiлеттi адамдар – жасына және денсаулығына қарай
Жұмыссыздар болып еңбекке жарамды жастағы еңбекке қабiлеттi, бiрақ
Жұмысшы күшi құрамына кiрмейтiндер өзара жеке категория болып
Бәсекелiк фирманың пайдасын максималдау үшiн фирманың нан заводы
Ендi шектi өнiмдiлiктiң құны және еңбекке сұраныс ұғымдарына
Сонымен, фирманың максималды пайдасы еңбектiң шектi өнiмдiлiгi мен
Кейбiр жағдайлар - өндiрiс факторлары мен өнiм бағалары
Шектi өнiм
құны
Нарықтық А
жалақы
Еңбекке сұраныс қисығы
Жұмысшылар санының Жұмысшылар саны
максималды пайдасы
Сурет-3 – Еңбектiң шектi өнiмдiлiгiнiң құны
Жұмыс күшi ұсынысының көлемiн анықтауда қиындықтар кездеседi: фирма
Нарықта жеке мешiк кәсiпорындар саны және олардың экономикада
Жұмыс күшiне сұранысты жұмыс бершiлердiң берiлген уақыт мерзiмiнде
Жалақы көтерiлсе, жұмыспен қамту деңгейi өсе ме, әлде
Кез-келген бәсекелестiк нарықтағыдай Dm нарығының сұранысы мен Sm
Аталған нарықта кәсiпорын SL еңбек ұсынысының горизанталды қисығымен
w Еңбек нарығы w Фирма
Sm
ME, SL
w*
Dm
Lm L
Сурет-3 – Еңбектiң сұранысы мен ұсыны
Еңбек бiрлiгiн жалға алу нәтижесiнде алынған қосымша табыс
Егер кәсiпорынның өзiнiң тауарын немесе қызметiн сататын өнiмнiң
II ЕҢБЕК НАРЫҚТАРЫ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІ: МИКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 Еңбек нарығында фирманың еңбекке сұраныс және ұсыныс
Еңбекақы жөнiндегi саясат кәсiпорында басқарудың құрамды бөлiгi болып
Еңбекақы бұл – жұмыскерге оның еңбегi үшiн сапасына
Жұмыс күшi құны қызметкердiң өмiрiне қажет және оның
жұмыскердiң қажеттiлiгiн қанағаттандыратын мүлiк құны;
оны мамандыққа оқытуға кеткен шығындар;
оның отбасының өмiр сүруiне қажеттi заттардың құны.
Нақтылы жұмыс күшiнiң құны қажеттi өнiм көлемiн анықтайды.
Елiмiздегi қоғамда қажеттi өнiмнiң барлығы жұмыскерге жеке еңбекақы
Экономикада жалақы – атаулы және нақты жалақы болып
Атаулы табыс жалақы – бұл қызметкердiң белгiлi кезеңдегi
Нақты жалақы – бұл тауарлар мен қызмет көрсетуге
Жалданған қызметкерлердiң жалақысы екi бөлiктен тұрады:
Тарифтiк, ол жұмыс берушi мен кәсiподақ арасындағы келiсiм
Мерзiмнен тыс,түнгi сағаттар, мейрам және демалыс күндерi жұмыс
Жалақының кесiмдi нысаны қызметтiң көлемдiк, сандық көрсеткiштерiн жақсартуды
Еңбекақының кесiмдi нысаны келесi жағдайларда қолданылады:
Тiкелей жұмысшының немесе олардың бригадасының жұмыстарының сандық көрсеткiштерiнiң
Орындалатын жұмыс көлемiнiң дәлме-дәл есептеу мүмкiншiлiгi;
Жұмысшының өндiрiсiн немесе орындалған жұмыстың көлемiн арттыру мүмкiншiлiгi;
Осы учаскеде жұмысшыларды өнiм өндiрiмiнiң немесе орындалған жұмыстың
Техникалық негiзделген еңбек мөлшерiн қолдану.
Еңбекақының мерзiмдiк нысаны жұмыс iстеушiлердiң бiлiктiлiгiн көтеру және
Егер де жұмысшы машиналар немесе агрегаттардың өнiмдiлiгiн арттыру
Егер де қажеттi келiсiмдi бағалауды белгiлеу үшiн өндiрiмнiң
Ақы төлеудiң мөлшерi дұрыс қолданылған жағдайда.
Еңбекақының мерзiмдiк нысаны үшiн негiзгi екi жалақы жүйесi
Қызметкердiң еңбекақысының мерзiмдiк жүйесiнде уақыттың бiр бөлiгiнде анықталуы
ЕАЖМ = M * T
Мұндағы, М – жұмысшының тиiстi разрядының сағаттық
Т - өндiрiсте нақты орындалған жұмыстың уақыты, сағаты.
Қызметкердiң еңбекақысының мерзiмдiк сыйлықақы жүйесiнде мына формула арқылы
ЕАМС = М*Т (1+М+К+П / 100)
Мұндағы, М – белгiленген көрсеткiштердi тарифтiк мөлшерлеуге және
К - белгiленген көрсеткiштердiң артығымен орындалғаны және сыйлықақы
П - белгiленген көрсеткiштердiң артығымен орындалғаны
Еңбек нормалары ( жұмыс iстеу, уақыт, қызмет көрсету
Еңбек нормаларын ауыстыруды, енгiзудi және қайта қарауды жұмыс
Еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты сұраныс пен ұсыныс
Жүзiм ұсыныс ұсыныс
бағасы
P
сұраныс
сұраныс
0
жинаушылар саны
Сурет-4 – Жүзiм мен оның бағасының және жүзiм
Бәсекелiк фирманың пайдасын максималдау үшiн фирманың жүзiм бағы
Фирма жұмысшыларды жалдағанда ол ең бiрiншi өндiрiлетiн өнiм
Сонымен, фирманың максималды пайдасы еңбектiң шектi өнiмдiлiгi мен
Шектi өнiм
құны
Нарықтық
Жалақы
Жұмысшылар санының Жұмысшылар саны
максималды пайдасы
Сурет-6 – Еңбектiң шектi өнiмдiлiгiнiң құны
Кейбiр жағдайлар - өндiрiс факторлары мен өнiм бағалары
Жұмыс күшi ұсынысының көлемiн анықтауда қиындықтар кездеседi: фирма
Нарықта жеке мешiк кәсiпорындар саны және олардың экономикада
Жұмыс күшiне сұранысты жұмыс бершiлердiң берiлген уақыт мерзiмiнде
Кез-келген бәсекелестiк нарықтағыдай Dm нарығының сұранысы мен Sm
w Еңбек нарығы w Фирма
Sm
ME, SL
w*
Dm
Lm L
Сурет-7 – Еңбектiң сұранысы мен ұсыны
Еңбек бiрлiгiн жалға алу нәтижесiнде алынған қосымша табыс
Егер фирманың өзiнiң тауарын немесе қызметiн сататын өнiмнiң
MRPL = p * MPL
Мұнда, р – тепе-теңдiк баға;
MPL – еңбектiң шектi өнiмдiлiгi;
MRPL – қосымша табыс.
Ал егер өнiм нарығы монопольдi болса, яғни аталған
Мұнда, MR – шектiк табыс.
Азаймалы қайтарым өндiрiс факторы заңына сәйкес еңбек шығыны
W
ME, SL
W*
MRPL DL
L*
Сурет-8 – Еңбек нарығындағы фирманың тепе-теңдiгi
MRPL қисығы L* еңбек бiрлiгiн қолдану көлемiнде SL
Ал L > L* жалданған жағдайда w*
Өнiм нарығында фирма монополист болған жағдайда, оның MRPML
MRPML = MR * MRL < p
Демек, осы фирма-монополист үшiн MRPL шектiк табыс қисығы
Еңбек ақы мөлшерi w*1-ден w*2-ге дейiн төмендегенде фирма
E1
W*1
E2
W*2 DLR
MRPL1
L*1 L’ L*2 L
Сурет-9 – Еңбекке ұзақ мерзiмдi сұраныс қисығы және
Демек фирманың DLR еңбегiне ұзақ мерзiмдi сұраныс қисығы
Экономикада бiзге белгiлi бағалы және бағалы мес факторлардың
Мұндай жағдайда еңбек рыногында еңбек ұсынысы артады, яғни
Жалақының өзгеруi шектi еңбек өнiмдiлiгiнiң өзгеруiне әкеледi, яғни
Жалақы
Ұсыныс, S1 Ұсыныс,
W1
W2
Сұраныс, D
L1 L2 Еңбек көлемi
Сурет-10 – Еңбек ұсынысының жылжуы
Ендi еңбек сұраныс қисығының жылжуына тоқталайық. Мысалы, фирманың
Жалақы
W2
W1
Сұраныс,D1 Сұраныс, D2
L1 L2 Еңбек көлемi
Сурет-12 – Еңбек сұранысы қисығының жылжуы
Суреттен көрiп отырғанымыздай фирманың еңбекке сұранысы D1-ден D2-ге
2.2 Жұмыс күшiне сұранысты анықтағанда масштаб және
Нарықтық экономикада кәсіпорын өндiрiс факторларының бағалары өзгеруiнiң жұмыс
Орын басу эффектiсi (Эо.б.) фирма қымбаттап кеткен факторларды
Масштаб эффектiсi (Эм.) дегенiмiз өнiм шығару көлемi өзгеруiнiң
жалақы өзгерегнде масштаб эффектi мен орын басу эффектi
Келесi 13-ші суретте еңбек пен капиталдың шектi ақшалай
Егер еңбек бағасы W1-ге дейiн төмендесе, онда қысқа
Ұзақ мерзiм iшнде факторлар бағаларына W және R
Изокванта дөңес болып келгендiктен, орын басу эффектi жалақы
ОХ даму жолының Y пен С арасында жылжуы
13-суреттегi Е мен F нүктелерi фирманың еңбекке ұзақ
K X
K”
Орын басу Q3
K 0
K0
K1 Q2
Q1
O L LY L’ L” L
W
MRP’
W
W1
LRDL
O L L’ L” L
Сурет-10 - Масшаб эффектiсi мен орын басу эффектiсi
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде, рыноктық экономикада кәсiпорындардың iс-әрекетi рыноктар iшiндегi
Еңбек рыногында жұмыс күшi бiр жағынан сатылады, ал
Еңбек рыногының қызмет етуi үшiн жұмыс күшi ұсынысы
Жұмыс күшiне сұранысты зерттеу кезiнде фирманың меншiктiк формасы
Еңбек нарығының қалыптасуы мен олардың тепе-теңдiгiне бағалы және
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы:
Жұмамбаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы: Оқу
Мейiрбеков А. Қ., Әлiмбетов Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу
Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер
Гальперин В.М. и др. - Макроэкономика. – СПб.
Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика
Пиндайк Р., Рубинфельд Д. Микроэкономика. – М.:
Хайман Д.Н. Современная микроэкономика: анализ и применение.
26