Бітіру жұмысы
Каспий теңізі құрлықтық шельфінің минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері
Орындаған
ғылыми жетекшісі –
«Қорғауға рұқсат етілді»
« »
Халықаралық құқық кафедрасының
меңгерушісі, з.ғ.к.,
Мазмұны
Кіріспе .............................................................................................................3
Құрлықтық шельфтің минералды ресурстарын игеру сұрақтарын реттейтін халықаралық
1.1. Халықаралық құқықта Әлем мұхитының минералды ресурстарын игеру.............................................................................................................7
1.2. Құрлықтық шельфтің ресурстарын делимитациялау мен игеру сұрақтары бойынша
Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий
2.1 Теңіздің минералды ресурстарын игерудің алғышарты ретінде Каспий
Каспий минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий
Каспий минералды ресурстарын әлемдік сауда рыноктарына тасымалдаудың саяси-құқықтық
Қорытынды.................................................................................................….....69
Библиография .....................................................................................................72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының µзектілігі. Жаңа мемлекеттердің қалыптасуымен және Каспий бассейні
Каспий теңізінің минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері астарында оның
Минералды ресурстарды игерудің бірден-бір мәселесі - шикізатты әлем рыноктарына
Каспийді тек жағалау мемлекеттердің ғана емес, АҚШ, Қытай,
Зерттеу мақсаты. Бітіру жұмысының кµздеген мақсаты - теоретикалық,
1982 жылғы теңіз құқы туралы Б¦¦ Конвенциясына және мемлекеттердің
Каспий мәртебесі және 1991 жылға дейін минералды ресурстарды игеруді
Қазақстанның Каспий мұнайын әлемдік рыноктарға тасымалдаудың құқықтық мәселелеріне талдау
теңіз құрлықтық шельфінің ресурстарын игерудің алғышарты ретінде Каспий аймағының
Әдістемелік негізі мен қайнар кµздері. Бітіру жұмысының заң ғылымында
Бітіру жұмысының нормативтік негізі ретінде: Кеңес-Иран келісімдері, 1982 жылғы
Бітіру жұмысында Ресей мен қазақстандық халықаралық құқық ғылымының теоретикалық
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Қазақстандық халықаралық-құқытық ғылымда “Каспий теңізінің құқықтық
ғылыми жаңалығы. Барлық Каспий маңы мемлекеттерінің ұстанымы жағынан
жұмыста әрбір мемлекеттің бұл мәселеге қатысты ұстанымы дәйектелгендігі, негізделгендігі
халықаралық құқықтық теорияны зерделеу барысында 1982 жылғы теңіз құқы
1921-1940 жылғы шарттарды зерттей келе, бұл шарттар Каспийдің қазіргі
Мемлекетердің тәжірибесін зерттеу негізінде Каспий бастан-ақ de facto теңіз
Талдаудың нәтижесінде теңіздің су мен ауа қабатын ортақ пайдалануда
Зерттеуде барлық м‰мкін және іске қосылған мұнай тасымалы бағыттарына
Каспий мұнайы тµңірегіндегі жағдайды зерделей отырып, аймақтың қауіпсіздігін қамтамасыз
Зерттеу пәнін Каспий маңы мемлекеттерінің теңіз құрлықтық шельфінің минералды
Тәжірибелік маңызы. Каспий теңізінің құрлықтық шельф минералды ресурстарын игеруге
Құрлықтық шельфтің минералды ресурстарын игеру сұрақтарын реттейтін халықаралық
1.1. Халықаралық құқықта Әлемдік мұхит минералды ресурстарын игеру
Құрлықтық шельфті құрайтын теңіз т‰бінің құқықтық режимі мемлекеттердің құрлықтық
Тұжырымдаманың бірі бойынша, теңіз т‰бі жағалау мемлекеттердің арасында бµліну
Конвенцияға сәйкес құрлықтық шельфтің сыртқы шекарасы екі белгінің негізінде
Теңіз т‰бін бµлуде негізделген концепция керек екені белгілі. Женева
Құрлықтық шельфтің т‰сінігі ғылыми техниканың дамуымен, теңіз т‰бі ресурстарын
Нәтижесінде мұндай аймақтарды анықтау қажеттігі туды. Мұндай аймақтарды кейбір
Құрлықтық шельфтің юридикалық т‰сінігін анықтау оның территориялық таралу шегі
¤зінің соңғы жобасында 19ғ6 жылы Комиссия бақылау мен юрисдикция
Құрлықтық шельф туралы Конвенция кµптеген сұрақтарды қамтығанмен оларға толық
ГФР, Жапония сияқты µзге де мемлекеттер құрлықтық шельфке жағалау
Мысалы, 1733 жылы 3 мильдік територриялық сулары бар Англия
Дәл осылайша құрлықтық шельф туралы Конвенция шельф табиғи байлықтарын
Територриялық сулардан тыс аумақта жағалау мемлекетке артықшылықты құқықтарды беруді
Дегенмен, конференцияда бұл талпынысты ж‰зеге асыратындай нақты ережені бекітуге
Әрине бұл құрлықтық шельф мәртебесінің құқықтық сипатын µзгертпейді. Осы
Конференцияда Венесуэла жағалау мемлекеттерге кабельдердің µту жолдарын анықтаудың жалпы
Құрлықтық шельф байлықтарын барлау мен игеру жариялау мақсатымен орындалатын
Осы айтылғанды қорытындылайтын болсақ, мемлекеттің құрлықтық шельфке құқықтарының юридикалық
Халықаралық құқық комиссиясы конвенцияны дайындауда теңіз және оның ‰стіндегі
1.2. Құрлықтық шельфтің ресурстарын делимитациялау мен игеру сұрақтары бойынша
Құрлықтық шельфті бµлу туралы алғашқы шарт 26 ақпан 1942
Бұл уақыт аралығында мемлекеттер тәжірибесі халықаралық келісім жасасудан бұрын
19ғ8 жылғы Конвенцияда қарама-қарсы және сабақтасып жатқан мемлекеттер территорияларына
Конвенцияның алтыншы бабына сәйкес Комиссия белгілеген қағидаларды сақтай отырып,
Жағалаулары бір-біріне қарама-қарсы жатқан мемелекеттердің арасында ортаңғы сызыққа қатысты
Территориялық сулар туралы Конвенцияның 12-бабы мен құрлықтық шельф туралы
Ортаңғы сызық арқылы территориялық суларды бµлу құрлықтық шельфті бµлумен
Жағалаудан бірдей қашықтыққа негізделіп, ортаңғы сызықпен құрлықтық шельфті бµлуді
19ғ8 жылы Женева конференциясында кейбір мемлекеттер ортаңғы сызық қағидасын
Солайша мемлекеттердің тәжірибесін ескере отырып құрылған бұл бап айтарлықтай
Лаутерпахттің айтуы бойынша құрлықтық шельф әр жағдайға қарай объективті
Ескеретін жайт, құрлықтық шельфті бµлуде әділ шешімге келу Конвенцияның
Тәжірибеде құрлықтық шельфті бµлу біршама к‰рделі процесс. Әсіресе Солт‰стік
Құрлықтық шельфті Дания мен Нидерланды арасында және екінші жағынан
20 ақпан 1969 жылы қабылдаған µз шешімінде
Дауды қарау барысында Дания мен Нидерланды сотқа бірдей қашықтықты
Шешімінде құрлықтық шельфті бµлу қағидасына келесідей ескертулер жасалды: м‰дделі
Халықаралық соттың Дания, Нидерланды мен ГФР ісі бойынша шешімі
Сот ойынша құрлықтық шельф геологиялық және географиялық кµзқарас бойынша
Сот заң актілерінде, µзге құжаттардағы кейбір т‰сініктерге де (“жағалауға
Осы теория алғаш рет АҚШ президентінің прокломациясында кµрініс тапты.
Балтық теңізінің құрлықтық шельфін бµлудің халықаралық тәжірибесі де кең
28 тамыз 1969 жылы КСРО мен Польша арасында Гданьск
Декларацияда алдымен Балтық теңізі т‰бінің беткі қабаты мен қойнауы
Декларациядағы қағидалар бұл аймақ мемлекеттерінің ынтымақтастығына берік негіз
Жер қойнауы бай, таяз болғандықтан игеруге жеңіл келетін
Теорияға сәйкес, Парсы шығанағы Оман шығанағына дейін жалғасатын 1700
1968 жылы Швеция мен Норвегия арасында Скагерран мен Каттеган
Қорытындылайтын болсақ, осы келтірілген тәжірибені Каспий теңізін бµлуде ескеруге
2. Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша
2.1. Теңіз минералды ресурстарын игерудің алғышарты ретінде Каспий құқықтық
Каспийдің мәртебесін анықтауға қатысты бұл аймақтағы мемлекеттердің тәжірибесін талқыламастан
Халықаралық құқықтың негізгі субъектісі - мемлекеттің µмір с‰руінің материалдық
Кең мағынада мемлекеттік территорияның құрамдас бµлігіне: шекаралық, ішкі сулар
Шекаралық аймақтарда орналасқан су айдындарына белгілі бір мәртебені бекіту
Кµлдерді бµлу тәжірибесінде "халықаралық" және “шекаралық” деген т‰сініктер бар.
Дегенмен, кµлдерді “халықаралық” және “шекаралық” деп айырған қисынсыз. Шекаралық
- қалыпты шекаралық кµлдер; оның су айдыны мен ресурстары
- халықаралық кеме қатнасына ашық, Ф.Пондавен халықаралық деп атаған
Сондай-ақ, Пондавен шекаралық кµлдер деп - ашық теңізбен табиғи,
Тұйық теңіз тұжырымдамасының авторы - ағылшын заңгері, саясаткер Джон
С.В.Молодцов айтқандай, "тұйық теңіз" тұжырымдамасы он сегізінші
Тұйық немесе жартылай тұйық теңізге әлем мұхиттарының µзге аймақтарынан
Халықаралық құқықтық тәжірибеде кондоминиум режимімен басқарылатын кµлдер де бар
Тәжірибемен қоса дамыған доктринада, мысалға ирандық заңгер Седих Хазраттың
Каспий теңізін халықаралық құқық тұрғысынан алғаш сипаттаған ғалымдардың бірі
Дегенмен, қалыптасқан ғылыми зерттеулер мен аздаған орыс-парсы шарттардың болуына
КСРО мен Иран ‰кіметінің 1 қазан 1927 жылы Пехлеви
Кейіннен 193ғ жылы сауда, кеме қатынасы, тұрғын халқы туралы,
Халықаралық құқық оқулығында Каспий жабық теңіз, µйткені ашық теңізбен
Каспий мәртебесіне катысты біршама қайшылықты кµзқарастар 1966 жылы
Осы жұмыста В.Д.Логунов µз ойын білдірді. Алдымен ол Каспийдің
Ф.С.Бойцов та Каспиий тұйық теңіз-кµл болғандықтан жасалған келісімнің нәтижесінде
Бұл сұраққа қатысты Иранның ресми ұстанымы да ұқсас болып
Сондай-ақ, Каспийді қарапайым ішкі теңіз деп бағалайтын ғалымдардың тобы
Солайша, шарттардың тәжірибесін жалғастырған ғылым мен басылым жабық теңіз
Дегенмен, жағалау мемлекеттердің және ғалымдардың тарапынан Каспийді жабық теңіз
Сол кездерден-ақ А.К.Жудро Каспий мәртебесін қайта қарап, кµл
Ал шетелдік ғалымдарды келтірер болсақ, мысалға ағылшын заңгері В.Батлер
Француз ғалымы Франц де Хартинг ескергендей, Каспий теңізі Арал
Осыған ұқсас кµзқарасты югославиялық заңгер Ю.Андрасси да ұстанады.
Каспий мәртебесіне қатысты белгілердің екіге бµлінуі А.Довлятшахидтің ойы бойынша
Каспий тәжірибесінде 19ғ4 жылы "Сиях-Лаврентьева комиссиясы" құрылды. Оның жұмысының
Иран ‰кіметінің шахтық режімі кезінде делимитациялауды қажет етпеді, яғни
Каспийді делимитациялауды жақтаудың алдында айтылған себептермен қоса (мемлекеттік территория
Кеңес заң ғылымында ұзақ уақыт бойы шекаралық кµлді бµлудің
Дегенмен, 1921 жыл мен 1940 жылғы Иран мен Ресей
КСРО кезінен шешімін таппаған бұл сұрақ жеке мемлекет болып
Каспийдің жаңа мәртебесіне қатысты келіссµздер 11 желтоқсан 1992 жылғы
Бұл кездесудің барысында қазақстандық делегация Каспий аймағында бейбітшілік
Қазақстан келіссµз процессінің басталуынан-ақ бұл сұрақтың тез арада шешілуіне
Қазақстан ұстанымы 19 шілде 1994 жылы ұсынған Каспий
Каспий - теңіз. Ондағы қызмет 1982 жылғы теңіз
Мемлекеттік шекаралар 12 мильдік территориялық суларға сәйкес анықталады;
Қалған теңіз бµлігі секторларға бµлінеді, бұл әрбір жағалау мемлекеттің
Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтауда Б¦¦ Конвенциясы ережелерінің осы теңізге
әрбір мемлекеттің µз секторында минералды ресурстарын игеруге байланысты сұрақты
Ал енді Каспий маңы мемлекеттерінің мәртебеге қатысты ұстанымдарына жеке
Әзірбайжан Каспийді алғашында табиғи мұхитпен байланысы жоқ, бірнеше
Қазақстанды қолдап, Ресейдің 4ғ мильдік егемендігі тарайтын аймақты белгілеу
Т‰ркменістан ұстанымы ресми т‰рде Каспий мәртебесіне қатысты тұжырымдамасын
Дегенмен, жалпы мәні бойынша Т‰ркменістан ұстанымы Қазақстанға да жақын.
Құқықтық мәртебенің анықталуын к‰тпестен Т‰ркменістан теңіз қойнауын игеруде белсенді
Қорыта келгенде Т‰ркменістанның ұстанымын келесідей деп кµрсетуге болады:
- Каспий айрықша су қоймасы, сол себепті оның мәртебесін
мемлекеттердің Каспийде шекаралық, кедендік, санитарлық бақылау ‰шін, балық аулау
Мәселенің шешілуіне кедергі болып отырған Иранның ұстанымы. Ол 1921
Иран ұстанымының негізгі жақтары келесідей:
- Каспий ерекше су қоймасы, оған кондоминиум режимін
- Каспий байлығы барлық Каспий маңы мемлекеттерінің меншігі. Каспийге
- Каспийдің құқықтық мәртебесі және оны пайдалану режимі оның
Егер қазақстандық ұстаным Б¦¦ Конвенциясына с‰йенсе, Иран мен Ресейдің
Каспий мәртебесін анықтауға теңіз тереңдігінің құбылуы да әсер етеді.
Каспий теңіз ретінде анықталған жағдайда оған 1982 жылғы Б¦¦
Ал Каспийде бес мемлекеттердің м‰ддесі және Каспий ресурстарына деген
Каспий мәртебесін анықтаудың ‰ш негізгі жолы қалыптасты:
Халықаралық теңіз құқының нормаларын қолдану. Араласып не қарсы жатқан
Каспийді шекаралық немесе халықаралық кµл деп танып мемлекеттердің егемендігі
Кондоминимум режімінде Каспий жаңа мемлекеттердің ортақ қолданысында болады. Бұл
Бірақ ескеретіні, кондоминиум мәртебе емес, мемлекеттердің су айдынында қызметін
Әрине Каспий ерекше су қоры екені сµзсіз. Тарихтың ағымы
2.2. Каспий минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий
Каспийдегі минералды ресурстарды игерудегі мемлекеттердің қызметі Каспий мәртебесін анықтау,
Иранның ұстанымын алғашында Ресей де қолдаған еді. Олар 1921
Енді сол шарттардың мазмұны мен тарихына кµз ж‰гіртейік. Орыс-парсы
Иран мен алғашында Ресейдің пайымдауынша, бұл шарттар кондоминиум режимін
‡шіншіден, Иранға кондоминиум режимін жақтаудан Астара - Гасан-Кули шекарасынан
1970 жылғы КСРО Мұнай µңдеу шаруашылығының министрлігі қаулы қабылдап,
КСРО ыдырағаннан кейін бұл шекаралар жаңа мемлекеттермен мойындалды және
Бұдан туындайтыны, Каспий мемлекеттер арасында ұлттық секторларға бµлінген, яғни
Кейбір зерттеушілер мұнай µңдеу шаруашылығы Министрлігінің шешімінің халықаралық құқықтық
Каспийде тек бір шекаралық сызық қорғалды. Ол Астара (Әзірбайжан)
Халықаралық құқық теориясы мен тәжірибесінде кµршілес мемлекеттермен іс ж‰зінде
Патшалық Ресейдің мирасқоры алдымен КСРО болғандықтан, кейін ол жағалауда
Тµртіншіден, Иран Каспий байлығы барлық жағалау мемлекеттердің меншігі;
19ғғ жылы Иран құрлықтық шельфтің табиғи ресурстарын барлау мен
Жалпы Иранның ұстанымын Т‰ркменістан да бµліседі. Ол Каспийді ұлттық
Дегенмен, жоғарыда айтылғандай, халықаралық құқық нормаларына сәйкес жаңа қалыптасқан
Қазақстан Республикасы µз тарапынан Каспий мәртебесі туралы Конвенцияның жобасын
Қазақстандық жобада әр мемлекеттің Каспий теңізі бµлігіне заңды
Жобаға сәйкес әрбір тарап территориялық теңізін белгілейді, бұл оның
Ресейдің µзі Каспий теңізінің мәртебесін анықтау процессінің барысында
Каспий - ішкі континенталдық су қоймасы. Ол ешбір
Каспий кеңестігін жаулау бойынша шараларға және жағалау мемлекетттердің
Барлық даулы сұрақтар Каспий маңы мемлекеттерінің ымырасы негізінде
Каспий тек жағалау мемлекеттердің стратегиялық м‰дделерінің т‰йісуі, µзге
Ресей Федерациясының Каспийдің құқықтық мәртебесіне қатысты ұстанымын байқайтын болсақ,
Каспийді тұйық ішкі континенталды су қоймасы деп атай отырып,
Ресейдің Каспий аумағына қатысты саясаты әлемдік мұнай рыногында,
_________________________0ғ8Қазақстан, Әзірбайжан, Т‰ркменістан - ішкі континенталды мемлекеттер болғандықтан
Каспийді тұйық теңіз деп 1982 жылғы Б¦¦ Конвенциясының оныншы
Мұнай мен газдың ірі экспортерларының бірі Ресей µзге Каспий
¦лы державалық кейіптегі Ресейдің ұстанымы Каспийді ынтымақтастық пен келісім
Әзірбайжан мен Қазақстан Каспий теңізінің құрлықтық шельфтегі мұнай
Мынадай себептер бойынша Ресей µз ұстанымын жұмсартуға мәжб‰р болды
алдыңғы ұстанымның халықаралық құқық жағынан осалдығы;
Каспийде мұнай игеру жедел қарқынмен дамып келе жатқанда ресейлік
µз ұлттық секторларындағы мұнай игеру, тасымалдыуға егемен құқықтарын ескермей,
Каспий теңізінің ресурстарын игеруге инвестицияларын салып қойған батыс
Жаңа мемлекеттердің м‰дделерін қолдап отырған әлем қауымдастығы және әсіресе,
Жаңа ұстанымы бойынша Ресей Каспийді 4ғ мильдік ұлттық аймақтарға
1996 жылы қарашада Ашхабадта µткен кездесуде жағалау мемлекеттердің Каспийдің
Ресей ұстанымында белгілі бір µзгерістер байқалды. Ресейдің Сыртқы Істер
Кейін Ресей Каспийдің жаңа тұжырымдамасын дайындап, жағалау мемлекеттерге таныстыра
Ресей Каспий мәселелерін (кеме қатынасы, экология, биоресурстарды пайдалану, жағалау
даулы мұнай кен орындарын игеруде теңбе-теңдік қағидасын ұстанады. Мұнда
Каспий сәйкесінше жағалау мемлекеттерге тіркелетін ұлттық секторларға бµлінеді. Мұндағы
Каспий теңізінің болашақ халықаралық құқықтық мәртебесі сұрағы бойынша Каспийлік
штаб-квартирасы Әзірбайжан астанасы – Бакуда орналасатын Каспий мәселесі бойынша
бір мемлекет Каспий мәртбесін анықтау келіссµздерін µткізуге кедергі етпеуі
Иран Сыртқы Істер Министрі Али Акбар Велаяти Иранның алдыңғы
Т‰ркменістан ұстанымы Ресей мен Ирандікіне ұқсас болып қалды: жағалау
Әзірбайжан Сыртқы Істер Министрі Г.Гасанов Каспийді ұлттық теңізге балады.
Қазақстан Сыртқы Істер Министрі Қ.Тоқаев Каспий мәртебесін анықтауда
Алдында толық Ресейдің бақылауында болған Каспийдің халықаралық деңгейде µзекті
Каспий бассейні екіге бµлінеді: оңт‰стік бµлігі Әзірбайжан және Т‰ркменістанның
Каспий мәселесіне іліккен мемлекеттерді ‰ш топқа бµлуге болады:
табиғат ресурстарын игеретін, теңіздегі шекараларды бµлуге тікелей қатысатын Каспий
ашық теңізден алыс орналасқандықтан құбыр жолдарын µткізуде территориялары қолдану
инвестициялар салып пайда кµретін мемлекеттер (АҚШ, ¦лыбритания, Италия,... ).
Дауға іліккен µзге мемлекеттерді айтар болсақ, (мысалы АҚШ) Каспийді
Солайша, Каспий тек жағалау мемлекеттердің ғана емес АҚШ, ¦лыбритания,
Каспийдегі мемлекеттердің қызметтерін реттейтін ортақ танылған құжат әзірге жоқ.
Солайша, Қазақстан Республикасы Ресей Федерациясымен Каспий бассейніндегі шекаралық аймақтарда
Осыған ұқсас келісім Әзірбайжанмен де жасалып отыр. Бұл келісім
Қазақстан ‰шін мұнай-газ саласы қаржы т‰сірудің ‰лкен кµзі, экономиканы
Жалпы Каспий теңізінің мәртебесін анықтау, ондағы Каспий маңы мемлекеттерінің
Бірінші сатыда мемлекеттердің ынтымақтастығының негізгі қорытындысы – бұл Каспий
Бірақ дегенмен, неліктен мемлекеттер ынтымақтастығының бірінші сатысында-ақ ымыраға келмеді?
Екіншіден, бірінші саты Каспий мәртебесін анықтаудың ‰ш тәсілін айқындады.
Иранға келер болсақ, Каспий оның экономикалық жоспарларына енбегенмен, саяси
‡шіншіден, Каспийдің нақты географиялық атауы, теңіз немесе кµл екені
Тµртіншіден, әсіресе Баку мұнай саммиті мен ондағы 1994 жылғы
Солайша, мемлекеттердің бұл қарым-қатынастары Каспий мәртебесін анықтау аясында шоғырланып,
Екінші сатыны сынақ кезеңі деп атауға болады. Бұл жылдар
Иран кµршілес мемлекеттердің батыс инвестицияларының кµмегімен қарқынды қызмет етіп,
Ал Қазақтан, Әзірбайжан мен Т‰ркменістан µзінің ұлттық саяси дамуының,
Ресей мен Иран µздерінің геосаяси артықшылықтарын бекіткенше, Каспий бассейніне
1997-1998 жылдары µз ұстанымынан таймаған Ресей ымыраға бет бұрды.
Ресейдің Каспий теңізі мәселесіне сыртқы саясаты және саяси экономикалық,
2000 жылдардан жағалау мемлекеттердің кµп жақты қатынастарының ‰шінші сатысы
В.Путиннің Бакуда болған кездесуінің нәтижесінде Ресей мен Әзірбайжан арасында
Қазақстан алдында жасалған келісімінің сақталатындығына кепілдік ретінде В.Путиннің 9-10
Қазақстанның жалпы ұстанымы мынадай: Каспий не теңіз, не кµл
Сол себепті де, Қазақстан Каспий теңізін жағалау н‰ктелерінен бірдей
Иран Ресейдің ұсынысынан кейін де Каспийге кондоминиум режимін таратуды
Иран ұстанымы Ресейдікіне қайшы келеді, бұл Каспий мәртебесін анықтау
Т‰ркменістанның да ұстанымы берік әрі қарапайым. Біріншіден, мәртебені
Т‰ркмен Президенті С.Ниязовтың айтуы бойынша, Каспий мәселесінің к‰рделенгендігі соншалық,
Солайша, 2000 жылғы келіссµздерді қорытындылайтын болсақ, жағалау мемлекеттердің екі
Әрине мұндай теке-тірес, Каспийдің халықаралық құқықтық мәртебесіне қатысты бес
Дегенмен, Ресейдің ұсынысының бірқатар ақаулары бар. Алдымен мәселені шешуде
Ал Қазақстан мен Ресей арасындағы 1998 жылғы келісімінде секторларға
Қорытындылайтын болсақ, минералды ресурстарды игеруге қатысты әр мемлекеттің ұстанымының
Бұл шарттар қалған мемлекеттермен ымыраға келуде негізге алынары сµзсіз.
2.3. Каспий минералды ресурстарын әлемдік сауда рыноктарына тасымалдаудың
Бара-бара Каспий аймағы бай энергия қуатты қоры дәлелденіп, геосаяси
Сараптаушылардың айтуы бойынша, Каспий – планетамыздағы айрықша экож‰йе болып
Б‰гінгі к‰ні Каспийдің барлық ірі кµлік қатынастарының дәлізі бір
Бұдан соң „Трансмұнай” мемлекеттік компаниясы жұмысын µзгертіп, 2000 жылдың
2000 жылы магистралды мұнай құбырының тағы да басымдылығы жоғары
Балтық құбырлар желісі ж‰йесінің бірінші кезегінің ж‰к жµнелту м‰мкіндігі
Суходольная – Родионовская мұнай құбырының ұзындығы 2ғ0 км. Демек,
Каспий шельфінің Қазақстанға тиесілі бµлігінде мұнай µндірудің артуына байланысты
Қазіргі қалыптасқан кµлік инфрақұрылымы басым бµлігінде Ресейлік территорияға бағытталған,
Энергия халықаралық агенттігінің есептеуінше 2010 жылға қарай мұнай µңдеу
Кµріп отырғанымыздай, Қазақстанның ашық теңізге µз мұнайын тікелей жеткізу
Экспорттық құбыр жолдарын салу ‰кімет пен мұнай-газ консорциумдары арасындағы
Енді м‰мкін құбыр жолдары бағыттарын жеке-жеке қарайық.
Алғашқы келісім Оман мемлекетімен 17 шілде 1992 жылы құбыр
Жоспарға сәйкес КТК 2001 жылдан бастап құбыр жолымен Новороссийскідегі
Келісімге сәйкес, консорциумның жарты акциясына ие Оман оны қаржыландыру
Мұндай құбыр жолын іске қосу Қазақстанға Каспий мұнайын Қара
Тенгиз – Новороссийск құбыры дегенмен, барлық мәселелерді шеше қоймайды.
Новороссиск пен Туапсе порттарының қабілеттігі кейін Қазақстан мен Әзірбайжанның
1994 жылы Т‰ркияның ірі тоннаждағы танкерлерге Босфор мен Дарданелла
Болгар Бургас портынан Грецияның Александруполис портына т‰рік бұғаздарын айнала
Қазақстан Ресей бақылауында, ертең Ресей квотаны шектеуі немесе салықты
Батысқа бағытталған КТК мұнай құбырынан µзге 60 жыл
2010 жылға қарай µндіріс дәрежесі 12ғ млн.тоннаға жетеді деп
1992 жылдан бастап Қазақстан Экомикалық Ынтымақтастық ¦йымына м‰ше болады.
Дегенмен, темір жол арқылы қарқынды тасымалдаудың µзі құбырмен тасымалдадың
Солайша ЭЫ¦ шеңберінде қалыптасқан халықаралық құқықтық негіз Қазақстанның энергетикалық
Қазақстан – Т‰ркменістан – Афганистан - Пәкістан мұнай
Мұнымен салыстырғанда Қазақстан – Т‰ркменістан – Иран - Парсы
Парсы шығанағына жетудің µзге жолы Ақтаудан Иранның Нека портына,
Арадағы келісімге сәйкес Қазақстан жылына µңдеуге жарамды минималды 2
Б‰гінгі к‰нде АҚШ Иран арқылы құбыр жолын салуға қарсылық
Бұл жобаны Иранға қарағада АҚШ қолдауына ие Т‰ркия қолдайы.
Қазақстан, Т‰ркменістанға, Азербайжанға ұсынылған Баку – Джейхан құбыры тасымалдаудың
Кейіннен Каспий т‰бімен Бакуға қарай құбыр µткізу кµзделіп отыр.
Жерорта теңізі мен Иранға бағытты салыстырайық. Джейхан бағыты бойынша
Баку – Джейханнан басқа 1999 жылы салынып біткен Баку
Сондай-ақ Супса немесе Новороссийск танкерлерімен Самсун (Т‰ркия)
Мұнайды тасымалдаудың соңғы жолы шығыс бағыттағы Кенқияқ – Құмгµл
Осы жылдың наурыз айында Кенқияқ – Атырау құбыр жолының
4 маусым 1997 жылы Қытай ұлттық мұнай-газ компаниясы «Ақтµбемұнай»
Қорытындылайтын болсақ:
Батыс - КТК мен Қара теңіз бен Жерорта
Шығыс Қазақстан – Қытай: Шығыс Қытай экономикасына бағытталған;
Оңт‰стік - Парсы шығанағына Иран құбыры, Аравия теңізіне
Шынайы істеп жатқан қазірде тек Тенгиз – Новороссийск. Атырау
Мұнай бағасының тµмендеп, Қазақстанның одан жеңілу қаупі жоғары екені
30 наурыз бен 1 сәуір аралығында 1998 жылы µткен
Ауғанстандағы тез µзгеретін жағдайды ескере отырып, трансазиаттық бағыт жақын
Қорыта келгенде, экономикалық және саяси мәселелерден µзге к‰рделі мәселелер
Құбыр жолын жан-жақты бағытта салу мемлекеттің тәуелсіздігіне негіз болып
Қорытынды
Каспий құрлықтық шельфінің минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелерін зерделей
халықаралық деңгейдің µзінде әлем мұхиты минералды ресурстарын игерудің құқықтық
Бітіру жұмысында келтірілген µзге мемлекеттердің құрлықтық шельфті бµлуге қатысты
Каспий - ерекше су айдыны. Оны нақты кµл немесе
Каспий құрлықтық шельфінің минералды ресурстарын игеруге қатысты әр мемлекеттің
Қазақстан мұнайын тасымалдау тек Ресей жерімен µтеді. Бұл
Каспий аясында қызып келе жатқан қатынастар мәселе реттеліп, толық
Библиография
1. Халықаралық-құқықтық актілер:
1.1.Конвенция ООН по международному морскому праву 1982 года.
1.2.Договор между РСФСР и Персией от 26 февраля 1921года.
1.3.Договор о торговле и мореплавании между СССР и Ираном
1.4.Договор о сотрудничестве и взаимной помощи между Республикой Казахстан
1.ғ.Соглашение между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о разграничении
1.6.Декларация о вечной дружбе и союзничестве от 6 июля
1.7.Декларация между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о сотрудничестве
1.8.Совместное заявление президентов Республики Казахстан и Российской Федерации о
1.9.Проект Соглашения между Республикой Казахстан и Российской Федерацией о
2. ғылыми әдебиет:
2.1.Барсегов Ю.Г. Мировой океан: право, политика, дипломатия. Москва: Транспорт,
2.2.Butler W.E. The law of the soviet territorial waters.
2.3.Блищенко И.П. Прецеденты в международном праве. – Москва: Международные
2.4.Борзиков О. Првавовые вопросы делимитации территориального моря. Москва: Светоч,
2.ғ.Броунли Я.Международное право. Москва: Прогресс. 1977г. кн. 1.
2.6.Бунич П.Г. Экономика мирового океана: ресурсы, их освоение, эклогия,
2.7.Военно-морской международно-правовой справочник / Сост. Белли В.А. Москва: Военмориздат.
2.8.Военный словарь международного морского права. Под. ред. Горшкова Г.С.
2.9.Волосов М., Розина Т. Правовой режим континентального шельфа.Москва: Знание,
2.10.Высоцкий А.Ф. Морской регионализм. Киев:Наукова думка, 1986г. Dinch N.Q.,
2.11.Глазунов Г.А., Марков Ю.Б. к вопросу о режиме замкнутых
2.12.Захарова Р.Ф. Правовой режим подводных трубопроводов. Вопросы международного морского
2.13.Калинкин Г.Ф., Островский Я.А. Морское дно: кому оно принадлежит?
2.14.Касенов У. Каспийское море: правовой статус, нефть и международная
2.1ғ.Клименко Б.М. Государственная территория. Москва: Международные отношения, 1974г.
2.16.Коломбос Д. Международное морское право. Москва: Юридическая литература, 197ғг.
2.17.Колодкин А.Л. мировой океан. Международно-правовой режим. Москва: Прогресс, 1973г.
2.18.Комаровский Л.А., Ульяницкий В.А. Международное право. Москва: Прогресс, 1908г.
2.19.Корзун В.А. Биоресурсы мирового океана: международные аспекты. Москва: Светоч,
2.20.Мамедов Р.Ф. международно-правовой режим Каспийского моря: Автореф. Дис. канд.
2.21.Мартенс Ф. Современное международное право цивилизованных народов. Санкт-Петербург 1904г.
2.22.Международное право. Под. ред. Ю.Н.Колосова, Кузнецова. Москва: Международные отношения,
2.23.Международное право. под. ред. Г.И.Тункина. Москва: Юридическая литература. 1974г.
2.24.Мешер В.Ф. Советское морское право. Москва: Транспорт. 1980г.
2.2ғ.Мировой океан и международное право. Правовой режим
2.26.Мовчан А.П. международное морское право. Москва: Наука, 1997г.
2.27.Молодцов С.В. Международное право. Москва: Международные отношения, 19ғ7г.
2.28.Молодцов С.В. Международно-правовой режим открытого моря и континентального шельфа.
2.29.Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. Алматы: Сак, 2003ж.
2.30.Николаев А.Н. Проблема территориальных вод в международном праве. –
2.31.Опенгейм Л. Международное право. Т.2. Москва: Наука, 1949г.
2.32.Родионова В.А. Территория в международном праве. Москва: Наука, 1974г.
2.33.Салимгерей А.А. Дис. Канд. Правовые аспекты участия Казахстана в
2.34.Салимгерей А.А., Ерджанов Т.К., Сарсембаев М.А. Морское право и
2.3ғ.Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций, заключенных СССР с
2.36.Свиридов Э.П. Границы континентального шельфа. Москва: Прогресс, 1981г.
2.37.Словарь международного морского права. Москва: Воениздат. 198ғг.
2.38.Спивакова Т.И. Право и природные ресурсы прибрежных зон. Некоторые
2.39.Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации –
2.40.Уусталь А.Т. Международно-правовой режим территориальных и внутренних морских
2.41.Шестопалов В.Я. Проблема делимитации континентального шельфа Персидского залива. Москва:
3.Мерзімдік басылым:
3.1. Аскеров Э.И., Лазарев М.И. Нефтяные камни Азербайджана: правовой
аспект// Советское государство и право. 197ғг. №12
3.2. Барсегов Ю.Г. Статус Каспия:
3.3. Гасанов Г. Позиция Азербайджана // Нефть России –
3.4. Гасанов Г. Позиция Азербайджана // Нефть России
3.ғ. Гиззатов В.Х. Правовой статус Каспийского моря: кондоминиум или
3.6. Дабири М.Р. Правовой режим Каспийского моря: экономическое развитие
3.7. Дьяченко С.Б. Проблема правового статуса Каспийского моря //
3.8. Егизбаева Ж. Каспийский вопрос // Саясат 1999г. №2.
3.9. Касенов У.Т. Перемена Российской позиции в каспийском вопросе
3.10.Клокова П., Бурый А., Куда потечет казахстанская нефть //
3.11.Ковалев Ф.Н. Нефть, Каспий и Россия. // Международная жизнь
3.12.Мамедов Р.Ф. Новые предложения России по поводу определения международно-правого
3.13.Мерзляков Ю. Правовой статус Каспийского моря // Международная жизнь.
3.14.Mohammed-Reza Dabэrэ. A new approach to the legal regэme
3.1ғ.Нургожин М. Пять стран, одно море и много, много
3.16.Пастухов Д. Море раздора? // Континент 2001г. 29август-11 сентябрь.
3.17.Смирнов С. Нефть и газ Казахстана: 10 лет самостоятельного
3.18.Тимурина О.П. Мировой экономический кризис и падение цены на
Омарова Д. Каспийское море – центр притяжения интересов.// Казахстанская
Алиев П. Позиция Ирана. // Деловая неделя. 1997г. 26
Касенов У. Каспийское море: правовой статус, нефть и международная
Калинкин Г.Ф., Островский Я.А. Морское дно: кому оно пренадлежит?
Спивакова Т.И. Право и природные ресурсы прибрежных зон:
Коломбос Д. Международное морское право. Москва: Юридическая литература, 1975г.
Калинкин Г.Ф., Островский Я.А. Морское дно: кому оно пренадлежит?
Международное право. Под. ред. Колосова Ю.Н., Кузнецова . Москва:Международные
Колодкин А.Л. Автореф.докт.дис. Международно-правовой режим морских пространсв. Москва, 1971г.
Военный словарь международного морского правв. Под. ред. Горшкова Г.С..
Барсегов Ю.Г.Мировой океан.: право, политика, дипломатия. Москва: Транспорт,
Колодкин А.Л. Автореф.докт.дис. Международно-правовой режим морских пространсв. Москва, 1971г.
Коломбос Д.Международное морское право. Москва: Юридическая литература. 1975г. с.
Калинкин Г.Ф., Островский Я.А. Морское дно: кому оно пренадлежит?
Волосов М.,.Розина Т Правовой режим континентального шельфа. Москва: Знание,
Блищенко И.П.Прецеденты в международном праве. Москва: Международные отношения, 1997г.
Захарова Р.Ф.Правовой режим подводных трубопроводов. Вопросы международного морского и
Высоцкий А.Ф.Правовые проблемы свободы научных исследований в мировом океане.
Мамедов Р.Ф.Автореф.дис.канд. Международно-правовой режим Каспийского моря. Москва, 1989г. с.
Волосов М., Розина Т.Правовой режим континентального шельфа. Москва: Знание.
Спивакова Т.И.Право и природные ресурсы прибрежных зон: некоторые тенденции
Осы єдебиетті ќарањыз.
Борзиков О.Правовые вопросы делимитации территориального моря. Москва: Знание, 1973г.
Свиридов Э.П.Границы континентального шельфа. Москва: Наука, 1981г. с. 46.
Молодцов С.В.Международное морское право. Москва: Международные отношения, 1987г. с.
Корзун В.А. Биоресурсы мирового океана: международные аспекты. Москва: Книга,
Калинкин Г.Ф., Островский Я.А. Морское дно: кому оно пренадлежит?
Опенгейм Л.Межждународное право. Т.2. Москва:Иностранная литература. С. 27.
Молодцов С.В. Международно-правовой режим открытого моря и континентального шельфа.
Радионова В.А. Территория в международном праве. Москва: Международное право,
.Блищенко И.П Прецеденты в международном праве. Москва: Международные отношения,
Блищенко И.П.Прецеденты в международном праве. Москва:Международные отношения,1997г. С.53.
.Свиридов Э.П Границы континентального шельфа. Москва:Прогресс, 1981г. с. 65
Словарь международного морского права. Москва: Воениздат. 1985г. с.170.
Мамедов Р.Ф. Международно-правовой режим Каспийского моря: автореф. Дис. Канд.
Соны ќарањыз.
Dinch N.Q., Dailer P., Pellet A. Droit international public
Молодцов С.В. Международное морское право. Москва: Международные отношения. 1987г.
Молодцов С.В. международное морское право. Москва: Международные отношения. 1987г.
Хазрат С. Международное публичное право. Тегеран: тегеранский
Мартенс Ф. Современное международное право цивилизованных народов. Санкт-Петербург 1904г.
Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций, заключенных СССР с
Военно-морской международно-правовой справочник / Сост. Белли В.А. Москва: военмориздат.
Международное право./ отв.ред. Кожевников Ф.И. Москва: госюриздат. 1957г. с.222.
Логунов В.Д. Международно-правовой режим Каспийского морского театра // Военно-морской
Бойцов Ф.С:, Иванов Г.Г:, Маковский А.Л. Морское право. Москва:
Шестопалов В.Я. Персидский залив: проблемы континентального шельфа. Москва: Наука.
Нгуэн Нгок Мина Международное морское право. Москва: Прогресс. 1981г.
Мешер В.Ф. Советское морское право. Москва: Транспорт. 1980г. с.56.
Международное право./ под. ред. Г.И.Тункина. Москва: Юридическая литература. 1974г.
Butler W.E. The law of the sovıet terrıtorıal waters.
Dewlatchahı A, op,cıt, p,37
Броунли Я. Международное право. Москва: Прогресс. 1977г. кн. 1.
Аскеров Э.И., Лазарев М.И. Нефтяные камни Азербайджана: правовой аспект//
Договор о дружбе между Ираном и РСФСР, от 18
Касенов У. Каспийское море: правовой статус, нефть и международная
Узаков Р.Туркмения создала экспертную группу по Каспию. // Панорама,
Мамедов Р.Ф.Международно-правовой режим Каспийского моря: Автореф. Дис. Канд. Москва-
Нургожин М. Пять стран , одно море и много,
Мамедов Р.Ф. Международно-правовой режим Каспийского моря: Автореф. Дис. Канд.
Салимгерей А.А.. Правовые аспекты участия Казахстана в определении правового
Пастухов Е. Море раздора? // Континент 2001г. 29август-11 сентябрь
Коломбос Д. Международное морское право. Москва: Юридическая литература. 1975г.
Салимгерей А.А., Ерджанов Т.К., Сарсембаев М.А.Морское право и внутриконтинентальные
Касенов У. Каспийское море: правовой статус, нефть и международная
Еще один контракт века // Казахстанская правда. 1998г. 15
Бврсегов Ю.Г. Статус Каспия: Внутриконтинентальное или межнациональное озеро. //
Мамедов Р.Ф. Новые предложения России по поводу определения международно-правого
Caspian ban gives Iran a cavier corner // International
Гасанов Г.Позиция Азербайджана // Нефть России -Нефтегазовая вертикаль.№2.
Егизбаева Ж.Каспийский вопрос // Саясат 1999г. №2.
Дьяченко С.Б. проблема правогого статуса Каспийского моря // Московский
Касенов У.Каспийское море: правовой статус, нефть и международная безопасность.
Mıchael H. Ccroıssant, Cynthıa M.Croıssant. The Caspıan sea status
Ковалев Ф.Н.Нефть, Каспий, Россия. // Международная жизнь.1997г. №4
Киямпур С.Моква и Астана начали раздел дна Каспия по
Мамедова Л.Россия впервые согласиласьс основным казахстанским принципом раздела Каспийского
Седой Каспий станет черным // ХХ1 век , 15
Смирнов С. нефть и газ Казахстана: 10 лет самостаятельного
Chole Arnold. Experts debate ailing Caspian sea // BBC
Клокова Л.., Бурый А. Куда потечет казахстанская нефть //
Газизова А.Казахстан и ОЭС: масштабы взаимодействия нарастают// Казахстанская правда
Материалы «Казахойла» Архив за 1997г. с.17.
Joseph Fitchett. Can Caspian find make a reality of
Абазов Р. Безопасность в Каспийском регионе. // Сборник материалов
Апрохов И.Каспий: реальность и перспектива. // Казахстанская правда 2003г.
60