МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
I. АҚШАНЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ, ҰДАЙЫ ӨНДІРІСТЕГІ АТҚАРЫМЫ
1.1. Ақшаның пайда болуы және оның тауар айырбасындағы
1.2. Ақшаның экономикалық мазмұны, атқарымдары 8
1.3. Ақшаның түрлері. 12
1.4. Ұдайы өндіріс процесіндегі ақшаның маңызы 17
1.5. Эмиссия, шаруашылық айналымға ақша шығару және эмиссияны
ІІ. Ақша жүйесі және оның негізгі элементтері 23
2.1. Ақша жүйесінің сипаттамасы және оның даму тарихы
2.2. Ақша жүйесінің негізгі элементтері 24
2.3 Қазақстан теңгесі туралы мәлімет 26
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 29
Мол ақша табу – батырлық;
оларды сақтай білу – ақылдылық,
ал тиісінше жұмсай білу - өнер.
Б. Ауэрбах
Ақша ашпайтын құлып жоқ.
Қазақ мақалы.
КІРІСПЕ
Ақша - адамзаттың ойлап тапқан керемет өнертапқыштығының бір
Ақша – бәріміздің де сұранымдарымызды қанағаттандырудың ортақ символы
Егерде адам өзінің ақшаға деген көзқарасын белгілі бір
Бай мен кедей адамның көзге ұратындай айырмашылығы жоқ.
Біреулері бай болуды мақсат етіп іске кіріссе, енді
Айтпақшы, реті келгенде бай адам мен дәулетті адамның
Ал ендігі мәселені осынау байлықтың көзі болып табылатын
I. АҚШАНЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ, ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ, ҰДАЙЫ ӨНДІРІСТЕГІ АТҚАРЫМЫ
1.1. Ақшаның пайда болуы және оның тауар айырбасындағы
Экономикалық санат ретінде ақша натуралдық шаруашылықтан тауарлы шаруашылыққа
Осымен байланысты жоғарыда көрсетілген қозғаушы күштердің (факторлары) салдарынан
Сонымен ақшаның пайда болуына алдын ала екі экономикалық
- натуралдық шаруашылықтың орнына тауарлық шаруашылық келді.
- Өнім өндірушілердің арасында бір жағынан мүліктік
Сонымен қатар бір тауарды, екінші тауарға тікелей ауыстырудың
- Бір тауарды екінші тауарға ауыстыру
- Бір тауарды екінші тауарға ауыстыру процесінде
Міне, сондықтан да, бара-бара тауар өндіру молайған сайын
Сөйтіп, айырбастаудың тауарлық нысаны ақшалай нысанға көшті. Оның
«Тәуекелсіз, талапсыз мал табылмас,
Еңбек қылмас еріншек адам болмас.
Есек к...тін жусаң да, мал тауып кел,
Қолға жұқпас, еш адам кеміте алмас», - деген
Бірақ, осының өзінде де айырбастауда көптеген қиыншылықтар кездесті.
Ақшаның пайда болуы айырбастау процесіне де бірқатар өзгерістер
Екіншіден, ақша пайдаланудың арқасында бір ғана
- бірінші әрекет, тауарды ақшаға сату (Т—А)
- екінші әрекет, алған ақшаға басқа жерде,
Үшіншіден, тауар өндірушілер сатқан тауардан алған ақшасын енді,
Осындай өзгерістердің нәтижесінде ақшаның қозғалыс жолы тауардың қозғалыс
Ақшаның осылай дербес айналуы өзіндік құны бар ақшаны
Ақша - бұл жалпы эквивалент ролін атқаратын ерекше
Бірнеше жүз жылдықтар бойы көптеген халықта ақшаның ролін
1) сапалық біртектілік;
2) сандық (еркін) бөлінуі;
3) қолайлылығы (алтынның аз мөлшеріне көп жұмыс күші
4) сақталуы.
Алтын - еңбек сыйымды және сирек металл. Әлемдегі
Әдеттегі тауар ретінде алтын тұтыну құнына және құнға
Алтын жалпы эквивалент ретінде мынадай қасиеттерге, ерекше тұтыну
Ақшаның осы заманғы концепциялары ХVІІ-ХVІII ғасырларда пайда болған
Бірақ, алдыңғы теориялар жаңа жағдайға сәйкес басқа формада
Ақшаның металдық теориясы капиталдың алғашқы қорлану кезеңінде пайда
Ақшаның номиналды теориясын құрушылар римдік және ортағасырлық юристер
Ақшаның сандық теориясының негізін қалаушылар Дж. Локк (ХVІІ
1.2. Ақшаның экономикалық мазмұны, атқарымдары
Жоғарыда айтылғандай, бір тауарды екінші тауарға айырбастау мүмкін
Осылайша бір тауардың құнын екінші бір тауардың құнымен
Бұл жөнінде К.Маркс былай деген: "Натуралдық нысаны балама
Ақша - тауардың ерекше қасиеті, оның кез келген
Ақшаның мәнін көрсетуші оның атқарымы болып есептеледі. Экономиканың
1) Ақша құнды өлшеуші ретінде.
2) Ақша, айналым құралы ретінде.
3) Ақша төлем құралы ретінде.
4) Ақша қорлану құралы ретінде.
5) Дүниежүзілік ақша атқарымы ретінде,
Айта кететін нәрсе, көрсетілген атқарымдарды тек ақша ғана
Ақша құн өлшемі ретінде. Ақшаның бұл атқарымы оның
Осыдан біз ақшаның құн құралы ретіндегі атқарымын көреміз.
Ақша айналым құралы ретінде. Барлық тауарлар, қай жерде
Сонымен, ақшаның айналым құралы ретінде жұмыс істеуі ақшаның
Бұл атқарымның өзіне тән бір ерекшелігі, ақша мен
Айта кететін бір жайт, осы айналымның құралы ретінде
Ақша төлем құралы ретінде. Бұл атқарымға тауардың қозғалысы
Тарих тұрғысынан қарағанда, ақша төлем құралы ретіндегі атқарымда
Бұл жөнінде К.Маркс былай деп жазған: "Бір тауардың
Ақшаның бұл атқарымы, несие беріп және оны қайтарғанда,
Ақшаның осы атқарымында, қолма-қол ақшасыз есептесетін жеке тұлғалардың
Ақшаның төлем құралы ретінде атқарымының жоғарыда айтылған айналыс
Ақша қорлану құралы ретінде. Бұл атқарымды, айланыс құралы,
Ақшаның қорлану кұралы ретінде атқарымын орындайтын артық ақша
Осының арқасында шаруашылықтардың, жеке тұлғалардың уақытша артық (бос)
- несиеге берілген ақша кедергісіз іске пайдаланылады;
- несиенің уақытында қайтарылуына күмән жоқ;
- несиеге берген ақшадан жоғарғы деңгейде пайда
Дүние жүзілік ақша атқарымы. 1976 жылы, ақшаның алтын
1.3. Ақшаның түрлері.
Ақша, пайда болғаннан бері бірнеше рет өзгеріске ұшырады.
Ең бірінші метал ақша, біздің заманымыздан бұрынғы, үшінші
Алтын ақшаның жеке өзіндік құны бар. Сондықтан ол
Дегенмен, алтын ақшаны пайдаланудың бірқатар киындықтары бар. Біріншіден,
Қағаз ақша. Ең бірінші қағаз ақша ХІ-ғасырда Қытайда
Қағаз ақшалар алтынға, не күміске айырбасталынбайды және оны
Несиелік ақша (банк билеттері). Несиелік ақшаны айналысқа шығару
Қолма-қол ақшаны несиелік айналым құрамымен ауыстыру, несиенің басты
Қолма-қол ақшасыз айналымдағы ақша. Қолма-қол ақшасыз айналым дегеніміз,
Бірақ қолма-қол ақшасыз
- Кейбір құнды қағаздар арқылы жүргізілетін қолма-қол
- Кейбір ақша алушылармен есептескенде төлеушінің банктегі
- Егер, қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға қатысушылар,
Өз ретінде, қолма-қол ақшасыз
- Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуда 3 жақ
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысушылар банкпен несиелік байланыста болады.
Сонымен қатар, қолма-қол ақшасыз есеп айырысу мен қолма-қол
Айналымдағы ақша жиыны және ақша базасы. Осы екі
Бұл заң нарық кезінде үйлеспейді деген пікірмен соңғы
Бұлай болудың басты себебі нарық жағдайында қолма-қол ақшамен
Қазақстан бойынша бұл көрсеткіш 2000 жылы 45,9 пайызға
ақша агрегаттары
Елдегі айналымда жүрген ақша жиынының бөлігін құрайтын ақша
Типтік ақшалы агрегаттарды жалпы сипаттайық.
М0 ақша агрегаты қолма-қол ақшаны сипаттайды. Демек, бұл
М1 ақша агрегаты айналымдағы қолма қол ақшаны және
М2 ақша агрегаты М1 ақша агрегаттарынан және
М3 ақша агрегаты М2 ақша агрегатымен қоса
L ақша агрегаты ең кең ауқымды ақша агрегаты
Қазақстанда қатаң монетарлық саясат қолданылып отырғанын байқауға болады.
Ақша базасы дегеніміз айналымда жүрген қолма-қол ақшаның екінші
Қазақстанда бұл қосынды 2001 жылдың басында 134 млрд
Алтынды кредит ақшамен ығыстыру ары қарай дамуын ақша
Кредиттік карточка ақшаның төлем құралы қызметін атқарады.
Кредиттік карточкалардың түрлері:
1. Жаңартылатын карточкалар. Магазин, ресторандарда қолданылады. Карточкалардың қарыздары
2. Бір айлық карточкалар. Туристік фирмалармен есеп айырысу
3. Фирмалық карточкалар. Әр түрлі фирмалар әр түрлі
4. Сыйлықтық немесе алтын кредиттік қарточкалар. Олар тек
Кредиттік карточкалар 1915 жылдан бастап пайдаланылады, ол кезде
Ақша эволюциясының осы заманғы кезеңіне электронды ақшалар жүйесі
Қазақстанда электронды ақшалар жүйесі қалыптасу сатысында.
Бірінші пластикалық "ақшалар" шектелген көлемде 1989 ж. Сыртқы
1.4. Ұдайы өндіріс процесіндегі ақшаның маңызы
Ақша тауарлы өндіріске қызмет етеді. Қоғамдық ұдайы өндірісте,
Сондықтан ақшаның тауар-ақша қатынасына көрсеткен қызметінің нәтижесі және
Осындай ықпалдың ішінде алдымен оның, тауардың бағасын анықтауға
Әрбір шаруашылық жүргізуші субъектінің іс нәтижесін анықтауда да
Бір тұрмыстық орындық жасап шығару үшін 0,3 куб.
Ақшаның маңызы барлық мемелекеттік органдарының қызметінде де байқалады.
Халықаралық экономикалық қарым-қатынасты іске асырғанда да, басқаша айтқанда
Егер сауда балансы пассивтік болса, Үкімет Отандық тауар
Мемлекеттің сыртқы экономикалық қатынасындағы ақшаның маңызына Ұлттық валютаның
Мысал:
а) - ішкі нарық та белгілі бір тауардың
- Қазақстан теңгесінің долларға айырбас бағамы 147 теңге;
- Шетелдік фирма тауардың әр данасын 20 доллардан
Ақшаның сыртқы экономикалық қатынастағы мазмұны осындай. Ақшаның ішкі
Қазіргі нарықтық экономикада өндіріс құралдарына меншіктің нысаны өзгерумен
Нарықтық экономика кезінде ақшаның маңызының көтерілуінің тағы бір
1.5. Эмиссия, шаруашылық айналымға ақша шығару және эмиссияны
Ақша айналымын ұйымдастыруға байланысты екі ұғым бар: эмиссия
Айналымға ақша күнбе күн шығарылып отырады: банктен қолма-қол
Қазақстанда белпленген тәртіп бойынша, қолма-қол емес ақшаны айналымға
Егер, қолма-қол ақшаның эмиссиясы шаруашылық айналымға жұмыс жасаса,
Өзіндік құны жоқ қағаз ақшаның айналымда шамадан тыс
Ақша айналымын реттеу тәртіптері мынандай:
а) Әр облыстық, аудандық орталықта және басқа да
б) Әрбір бөлімшеде, есеп айырысу орталығында (РКЦ) кассалық
Ұлттық банк өзінің бөлімшелеріне де, екінші дәрежелі банктерге
Банк, оның бөлімшелері, ертеңгі жұмыс күні клиенттеріне, тек
Міне, осындай айналым кассасы мен резервтік қордың арасындағы
Осыған арналған ережелер - эмиссиялық ереже болып табылады.
Айта кететін нәрсе, әрбір банк эмиссиялық операция жасағанда
ІІ. Ақша жүйесі және оның негізгі элементтері
2.1. Ақша жүйесінің сипаттамасы және оның даму тарихы
Әр елдің тарихы қалыптасқан және тиісті заңмен бекітілген
Ақша жүйесі - бұл әрбір елде тарихи қалыптасқан
Негізінде ақша жүйесі көпшілік елдерде 16-17 ғасырларда қалыптасты,
Биметалды ақша жүйесі. Бұл жүйеде валюталық метал болып
Монометалдық ақша жүйесі. Бұл жүйеде валюталық металл ретінде
Алтын монометалдық ақша жүйесінің үш түрі болды:
алтын - монеталық стандарт. Бұл стандартта алтың ақшаның
алтын — құйма стандарты. Бұл стандарт бойынша банкноттар
алтын — девиздік стандарт. Бұл стандартта жеке елдердің
Бұл жерде айта кететін маңызды нерсе - алтын
Өткен ХХ-ғасырдың отызыншы жылдарының басында дүние жүзінде айырбасталмайтын
Кейінгі кезеңдерде, несиелік ақша белгілерінің айналымы негізінде, екі
1 СДР - арнаулы өзара қарыз құқықтары 1969
Тек, әшейін көзбен салыстырғанның өзінде, келтірілген айырмашылықтар, осы
2.2. Ақша жүйесінің негізгі элементтері
Қазіргі жағдайда ақша жүйесі бірнеше элементтерден құралады. Оның
Елдің ақша бірлігінің аты. Бұл элемент, әр елдің
Ресейде ХVIII-ғасырда, кейбір княздықтарда қолданылған күмісқұймалар "рубль" деп
Қазақстанда, егемендік алғаннан кейін 1993 жылдың 15-қазанында шығарылған
— Ақша белгілерін қамтамасыз етудің тәртібі. Қазақстанда жоғарыда
~ Эмиссия тетігі. Ақшаны айналымға шығару және оны
а) қолма-қол емес ақшаның айналымға шығару және оны
б) қолма-қол ақшаны айналымға шығару және оны айналымнан
— Айналымдағы ақша жинағының құрылысы. Бұл ұғым екі
— Ақша мен несиені реттеу тетігі. Бұл ақша-несие
— Ақшаның құнын белгілеу тәртібі. Бұл, осы елдің
— Касса тәртібін ретке келтіру. Кассалық операцияларды жүргізу
2.3 Қазақстан теңгесі туралы мәлімет
Қазақстанда ақша бірлігі теңге деп аталады. 1991 жылы
Қазақстан жерінің тарихына көз салатын болсақ, белгілі Жібек
Біздің теңгемізді алғашында Ұлыбританиялық «Харрисон және оның ұлдары»
Қазақстанның теңгелеріндегі жазу екі тілде жазылған: орыс және
Биылғы жаздың орта шенінде айналымға 10 000 теңгелік
ҚОРЫТЫНДЫ
Ақшалы, «қалталы» болу көпшіліктің арманы, бірақ арманмен байлыққа
Бай адамдардың көп болғаны біздің мемлекетіміз үшін өте
Байлық бір мәселені шешкенімен екіншісін тудырумен болады.
байлық бұрын қол жеткізе алмаған затыңызды алуыңызға мүмкіндік
Байлыққа қол жеткен соң «тамақ табу» мәселесі шешіледі
Байлық сізге арман еткен жеке меншіктің иесі болуыңызға
Бос уақытыңызды керемет өткізуіңізге мүмкіндік туады, бірақ оған
Денсаулығыңызды дұрыстауға, оны «сатып алуға» мүмкіндік туады, бірақ
Дегенмен, бай болған кедейліктен бәрібір де жақсы екені
Біздің заманымызда ақша көптеген адамдар үшін өмірдің негізгі
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Пашку Ю.В. "Деньги: прошлое
2. Фишер С., Дорнбуш Р.,
3. Поляков В.П., Л.А.Московкина "Основы денежного обращения
4. Красавина Л.Н. "Денежное обращение и кредит капиталистических
5. Жуков Е.Ф. "Общая теория денег и
6. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
7. Мельников В.Д., Ильясов К.К. «Финансы» Алматы 2001г.
8. Омирбаев С.М. «Финансы» Астана 2002 г. Гл.-17.
9. Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасының айналыстағы ақша белгілерін
10. Аманжолова С. Қазіргі кездегі ақша-несие саясаты және
29