Мазмұны
Кіріспе………………………………………………………..………………3
1 Унитарлы басқару жүйе ......………........…………………..…………......4
1.1. Унитарлы басқару нысаны туралы түсінік….......………………..........4
1.2. Партиялар туралы.....................................................................................6
2 Унитарлы мемлекеттердегі бақылау функциялары: шетел тәжірибесі және
2.1. Унитарлы басқару нысаны бар елдердің конституциясы ...................8
2.2. Үкімет қызметін бақылау………………………………………..…….10
2.3. Бюджеттің орындалуын бақылау…........................…………….…….12
2.4. Батыс елдеріндегі унитарлы басқару ерекшеліктері ……....……….16
2.5 Унитарлы басқарудың қазақстандық ерекшелігі…………........……..22
Қорытынды………………………………………………………………...25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі……………………………………….26
Кіріспе
Парламент – билік деген сөз. Парламенттің басты міндетіне
Курстық жұмыстың тақырыбы – Парламенттік басқару нысаны бар
Курстық жұмыстың мақсаты – Парламенттік басқару нысаны бар
Осы мақсатқа сәйкес мен алдыма келесідей міндеттер қойдым:
Парламенттік басқару жүйесін қарастыру және оның ерекшеліктеріне анықату;
Парламенттік басқару нысаны бар елдердің мемлекеттік басқару жүйесіне
Шетелдердегі Парламент функциясын талдап, оның маңызын анықтау;
Қазақстан Республикасының аралас басқару жүйесін қарастырып, демократия одан
Парламенттік басқару нысанында билік парламенттің қолына жиналған. Кабинет
Сонымен, өкіметте парламенттің сенімі болған кезде ол өзінің
Параменттік жүйенің отаны Ұлыбритания болып табылады. Онда парламенттік
1. Унитарлы басқару жүйесі
1.1. Унитарлы басқару нысаны туралы түсінік
Мемлекеттің түрі деп оның ішкі құрылысын, ұйымдастырылуын және
бар:
Басқару түрі.
Саяси тәртібі.
Мемлекеттік құрылысы.
Басқару түрі жоғарғы өкімет билігі кімнің қолында екендігін
Дүние жүзінде басқарудың екі нысаны бар. Олар монархия
Монархия — елді мемлекеттік заңды басқаруды тек бір
Монархия абсолютті және конституциялық болып екіге бөлінеді. Конституциялық
Парламентгік монархияда монарх билігі заң шығарушылық процесінде болсын,
Республика деп – мемлекеттік биліктің барлық жоғары органдары
Республика президенттік және парламенттік болып бөлінеді.
Парламенттік тәртіпте елдің жоғарғы басшысы парламентке бағынады. Мұнда
Парламент екі палатадан тұрады. Жоғарғы палата сенат арқылы,
Бірпартиялық парламент кішкентай елдерде кездеседі. Мысалы: Финляндияда бірпартиялық
Әр елде парламентті әр түрлі атайды:
АҚШ, Филиппинде – конгресс;
Польша, Финляндияда – Сейлі;
Иран, Түркияда – Мәжіліс;
Израильде – Кнессет;
Швейцарияда – Ригстаг;
Францияда – Ұлттық жиналыс дейді [2].
Парламенттік республикада заң шығарушы органның құзіреті кең болады.
1.2. Партиялар туралы
Саяси партиялар өздерінің саяси бағдары бойынша солшыл, оңшыл
Американың белгілі тарихшысы, әрі саясатшысы, Пристон университетінің профессоры
Біздің тарихи тәжірибемізде бұрын-соңды парламенттік партия болып көрген
Партиялық күрес – саяси билік үшін күрес. Алайда,
Осыған орай парламенттік жүйе туралы айту керек. Параменттік
Парламент – билік деген сөз. Парламенттің басты міндетіне
Оның қате екенін тарихтын өзі дәлелдеп берді. «Құл
2. Унитарлы мемлекеттердегі бақылау функциялары: шетел тәжірибесі және
2.1. унитарлы басқару нысаны бар елдердің конституциясы
Израиль – парламенттік мемлекет. Мемлекет басшысы – президент.
Президент Кнесет мүшелері арасынан бес жылға екі мерзімге
Кнесет – бір палаталы. Ол – 120 депутаттан
Юрисдикция (Әділет соты) неке және отбасы мәселелерімен айналысады.
Конституцияда Израильдің тәуелсіздігі жөніндегі мәселе ерекше қойылған. Декларацияда
Ұлыбритания – парламенттік монархия. Мемлекеттік тұтас конституциясы жоқ.
Мемлекеттің басшысы – Королева. Корольдық ұрпаққа мұрагерлікке қалатын
Германия — парламенттік басқару формасындағы республика. Елдің іс
Елдің ең жоғарғы заң шығарушы органдары (Германия парламенті)
Германия – федеративтік республика. Мемлекеттің басшысы – президент.
Бендестаг тікелей сайлау арқылы 4 жыл мерзімге сайланады.
Италия – парламенттік республика. Заң нормалары шіркеу құқығының
Канаданың мемлекеттік басқару формасы – парламенттік федерация. Заң
1982 жылға дейін Канадада Ұлыбританияның конституциясы қолданыста болды.
2.2. Үкімет қызметін бақылау
Парламенттік институттардың қалыптасуы елдің саяси жүйесін демократияландырудың құрамдас
Бұл өкілеттік басқару нысанына қарамастан барлық шетел парламенттерінің
Әдетте атқару билігі парламенттік бақылау объектісі болып табылады,
Парламенттік бақылауды жүзеге асырудың негізгі әдістері мыналар:
1. Сенімділік туралы мәселе қою – Үкімет Парламент
2. Интерпелляция – бұл Үкіметтің қызмет уәждеріне, үкіметтік
Интерпелляция кейде қандай да белгілі бір факті бойынша
Көпшілік тарапынан болатын интерпелляция көпшілік кабинетті тастап кетуге
Интерпелляция азшылыққа өз құқығын асыра пайдалануға мүмкіндік
Интерпелляцияның қарапайым депутаттық сауалдан айырмашылығы бар, депутаттық сауал
Интерпелляция көптеген елдердің парламенттік қызметінде кеңінен қолданылады (Италия,
3. Ауызша және жазбаша сұрақтар. Парламенттің орнаған тәжірибесі
4. Айып қарарының сенімсіздік білдіруден айырмашылығы ол палаталардың
5. Тергеу комитеттері мен комиссияларының қызметі. Айрықша
2.3. Бюджеттің орындалуын бақылау
Шетелдік Еуропа елдерінің конституцияларында билікті бөлу принципі негіз
Көптеген шетелдік Еуропа елдерінде бюджеттің орындалуын және мемлекеттік
Конституцияға байланыстан осындай функцияларды Дания парламентінің лауазымдық тұлғасы
Еуропа мемлекеттерінің конституциялары Есеп палаталарын парламенттің бюджеттің орындалуына
Бюджеттің орындалуын бақылайтын бұл органдарға тән ерекшелік олардың
Конституциялар мен олардың негізінде қабылданған заңда парламенттік бақылау
ГФР-дің негізгі заңына сәйкес «Мүшелерінің сот тәуелсіздігі бар
Ұлыбританияда мемлекеттік бюджеттің орындалуын қаржылық басқару мен бақылаудың
Ағылшын парламентінің бюджеттік құқығы шектеулі. Оның бюджеттік бастама
Ұлыбританияның мемлекеттік қаржы саласындағы ұлттық парламенттік бақылау екі
Біріншісіне Қаржы министрі әзірлейтін және Ұлыбритания Парламентінің қарауына
Егер қауымдар палатасы қабылдаған және кем дегенде сессия
Бақылаудың бұл түрі қабылданған актілердің орындалу процесіндегі бақылаудан
«Қаржы туралы» акті мен «Бөліністер туралы» актінің жобаларын
Ұлттық парламенттік бақылаудың екінші түрі – бұл
Бақылаудың бұл түрі мемлекеттік қаражаттың жұмсалуына аудитті және
Бас бақылаушы мен аудитор парламенттің қауымдар палатасының қаржылық
Парламенттің қауымдар палатасының айрықша рөлі Ұлыбританияда қаржыны парламенттік
Сонымен «Қаржы туралы» актіні бекітетін және Англияның бюджеттік
Ұлыбританияның парламенттің рәсімдері мен қаржылық бақылау жүйесі бюджет
АҚШ конгресінде үкіметтік аппарат қызметін бақылау. «Әмиян билігі»
Конгрестің тұрақты және тергеу комитеттерінің үкіметтік органдар қызметіне
Таяу уақытқа дейін конгресс қолында заң шығару тармағы
АҚШ конгресінде өзінің бақылау функцияларын іске асыруды қамтамасыз
Бас есеп беру басқармасы (БЕБ) 1921 жылы құрылды.
Технологиялық бағалау басқармасы (ТББ) 1972 жылы құрылды. Оны
Конгрестің бюджеттік басқармасы (КББ) 1974 жылы құрылды. Басқарма
2.4. Батыс елдеріндегі унитарлы басқару ерекшеліктері
Үкіметті бақылау – Британия парламентінің қауымдар палатасының аса
Парламенттің бақылау нысаны – депутаттардың министрлерге сұрақтары, ұсыныстар
Үкіметтің парламенттік жауапкершілігі – бақылаудың барлық жүйесінің өзегі.
Палатада одан кейін отставка жүргізілуі тиіс қауымдастықтар жеңілген
Министрліктер қызметінің негізгі бағыттарын бақылау тапсырылған арнайы комитеттерден
Министрліктердің қызметтерін тексеру жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін арнайы
Жоғарғы бақылау палатасы – 1919 жылғы 7 ақпанда,
Поляк заңнамасының қолданыстағы ережелері бойынша Жоғарғы бақылау палатасы
Жоғарғы бақылау палатасы бақылауды департаменттер мен өкілеттіктер арқылы
• Мемлекеттік әкімшілік департаменті;
• Бюджет және қаржы департаменті;
• Экономика, қазынашылық және жекешелендіру
• Коммуникация және көлік департаменті;
• Ұлттық қорғаныс және ішкі
• Еңбек, әлеуметтік саясат және
• Қоршаған орта, ауыл шаруашылығы
Өкілеттіктерге бөліну елдің аумақтық бөлінуімен байланысты. Сонымен Жоғарғы
Жоғарғы бақылау палатасы өз бастамасы бойынша, Сеймнің немесе
Қауымдастықтар палатасының регламенті үкіметті бақылаудың мынадай нысандарын көздейді:
Министрлерге депутаттардың сауалдары – барынша жиі қолданылатын рәсім.
Регламентке сәйкес күн сайын депутаттар қойған сұрақтарға министрлердің
Ресми түрде әрбір депутаттың күн сайын министрлерге үш
Палата спикері депутаттың «рұқсат етілмеген» сұрағын (мысалы, құпия
Кез келген министр өз тарапынан депутаттың сұрағына жауап
Дәстүрге сәйкес, депутаттардың сұрақтарына жауап беру кезінде
Депутаттардың сұрақтары мен министрлердің жауаптары (ауызша және жазбаша)
Трондық сөздер бойынша пікірталастар. Ағылшын королевасының атынан Канада
Мәселенің мәні бойынша пікірталастар үкіметтің трондық сөз ережелерін
Сегізінші күн аяқталғанға дейін 30 минут бұрын спикер
Депутаттардың ұсыныстары ол арқылы депутат оны қарауды және
Ұсыныс енгізуге ниет білдірген қауымдастықтар палатасының мүшесі палатаға
Қауымдастықтар палатасының регламенті, бұдан өзге депутаттардың аса маңызды
Үкіметке сенім білдіру туралы нақты мәселені қоятын депутат
Тергеу комитеттері арнайы комитеттерінің бір түрі болып табылады
Заңнама бойынша өкілеттік берілген актілерді және мемлекеттік лауазымдарға
Таяу уақыттан беру Қауымдастықтар палаталарының тұрақты комитеттері федералдық
Парламент бекіткен қаржы қаражатын үкіметтің жұмсауына бақылаудан тұратын
1990-жылдардын басында Москвадан тәуелсіздік алған экс-советтік республикалардың дерлік
20 жыл бұрын парламенттік басқаруға өткен Шығыс және
Чехия үшін биліктің парламенттік басқарудан басқа формасы мүмкін
Парламенттік демократияның мұндай саяси тұрақтылығына қарамай, жиырма жыл
2.5 Унитарлы бақылаудың қазақстандық ерекшелігі
Бүгінгі күннің тұрғысынан безбендей келгенде, сол бір мемлекет
1993 жылы алғашқы Конституцияның қабылдануы бұған дейін қызмет
Елбасы Конституцияның барлық ережелері қазақстандықтардың болмысына, қазақ халқының
1995 жылы қабылданған Конституциямыз бойынша күшті Президенттік басқару
Президенттік институттың қалыптасуы мен нығаюына және оның қазақстандық
Конституциялық реформа нәтижесінде 2007 жылы Қазақстан Парламенті өз
Елдің негізгі заңына енгізілген түзетулер Парламенттің және Мәжілістің
1) Парламент Палаталардың бірлескен отырысында, Үкіметтің республикалық бюджеттің
2) Мәжіліс өз депутаттарының жалпы санының басым дауысымен
Бұдан өзге, ҚР Конституциясының 57-бабына сәйкес «Парламенттiң
Қазақстан Республикасының Парламентіне жоғарыда көрсетілген өкілеттіктерді беру Үкіметтің
Сонымен қатар, біздің көзқарасымыз бойынша осы талдамалық жазбаның
Шамамен 15.6 миллион халқы бар Қазақстан Республикасында Президент
Қорытынды
Әлемде 130-дан астам ел бар. Алайда, олардың саяси
1990-жылдардын басында Москвадан тәуелсіздік алған экс-советтік республикалардың дерлік
Парламенттік тәртіпте елдің жоғарғы басшысы парламентке бағынады. Мұнда
Парламент екі палатадан тұрады. Жоғарғы палата сенат арқылы,
Бірпартиялық парламент кішкентай елдерде кездеседі. Мысалы: Финляндияда бірпартиялық
Парламенттік республикада заң шығарушы органның құзіреті кең болады.
Сонымен қатар аралас республикалар да болады. Басқарудың мұндай
Президенттік институттың қалыптасуы мен нығаюына және оның қазақстандық
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Азамұлы А. «Чехия, Литва, ендігі кезек Қырғызстанда» баяндамасы
Жатқанбаев, Е.Б. Мемлекеттік басқаруды ұйымдастырудың теориясы
Жұмахметұлы Е. Негізгі заңды басшылыққа алатын кейбір елдердің
Испания: Конституция и законодательные акты. М. Прогресс, 1998
Италия: Конституция и законодательные акты. М. Прогресс, 1998
Конституция зарубежных стран. М. Юрид.лит.1992 г.
Қазақстан Ұлыбританиямен жоғары деңгейде экономикалық та, саяси да
Лазарев В.В. Конституционный суд в Австрии // Государство
Михалева Н.М. Новые Конституции стран СНГ и Балтии.
Омарбек Б. Қазақстан – аралас басқаруды таңдаған ел
Парламенттің бақылау функциялары: шетел тәжірибесі және жаңа конституциялық
Реформирование системы государственного управления: зарубежный опыт. – А,
3. Руйе К. Швейцарский федеральный суд и надзор
Садықова Р. Ұлыбританияның мемлекеттік басқару саласындағы жетістіктері Қазақстанның
Сәрсенбаева Ж. Қазақстан Республикасының билік жүйесін демократияландыру саясаты
Үсен А. Конституция – тәртіп пен тұрақтылық кепілі
Французская Республика: Конституция и законодательные акты. М. Прогресс,
ФРГ: Конституция и законодательные акты. М. Прогресс, 1991
24