Жоспар.
Кіріспе......................................................................................................................3
І. Ақша және ақша жүйесі.
1.1 Ақшаның қажеттілігі, мәні және
1.2 Ақша айналымы және оның
1.3 Инфляцияның себептері, мәні
ІІ. Жалпы экономикалық тепе – теңдік және
2.1 Жиынтық сұраныс және жиынтық
2.2 Инфляцияның экономикалық және әлеуметтік
2.3 1993 ж Қазақстандағы ақша реформасы......................................................28
ІІІ. ҚР инфляцияны реттеу және
3.1 Қазақстандағы инфляцияның процесін болжау...........................................32
3.2 Мемлекеттің инфляция деңгейін болдырмау үшін қолданылатын нақты
Қорытынды..........................................................................................................37
Пайдаланылған әдебиеттер...............................................................................38
Кіріспе
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптеген бері өмір сүріп
"Инфляция" термині (латынның inflatio сөзінен шыққан — кебіну,
Инфляцияның дәстүрлі ең жалпы анықтамасы — тауар айналымының
Инфляция дегеніміз қағаз ақшаның құнсыздануына байланысты болатын әлеуметтік
І. Ақша және ақша жүйесі.
1.1 Ақшаның қажеттілігі, мәні және
Біздің пікіріміз бойынша, нарықтық экономиканың әрекет етуі механизмін
Қоғамдағы ақшаның қажеттілігі тауар өндірісі тауар айналысының дамуынан
Демек, ақша - бұл тауар өндірісінің тарихи категориясы,
Ақша жалпыға ортақ балама ретіндегі тауар өндірісі мен
Байқап отырғанымыздай, ақша өндірістік қатынастардың барлық жиынтығының маңызды
Тауар мен ақшаның шығуында ортақ негіз бар, бірақ
Ақша – қоғамдық еңбек бөлінісі арқылы жекелеген тауар
Ақшаны өзен үстінен өткен көпірмен салыстыруға болады, оның
Қазіргі кездегі нарықта ақшаның қажеттілігін жақсырақ көрсету мақсатында
1 сызба. Тауарлар мен қызметтер ағымының сызбасы
Сызбада тауарлар мен қызметтер ағымы көрсетілген, оларды үй
Осы жағдайда барлық ресурстар үй шаруашылықтарына тиесілі, бұл
Ішкі айналымда ел масштабындағы жиынтық аймалымдағы ұлттық табыс
Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол шығындалған
шаруашылық қызмет нәтижелерін нақты өлшегіштерде ғана емес, сонымен
меншік нысандарының әр түрлі болуымен және оларға сәйкес
2005-2007жылдарға арналған ақша-несие саясатының негізгі көрсеткіштерінің болжамы
Көрсеткіштер 2005 2006 2007
Инфляция жылына орташа, %
жылына орташа 4-6 4-6 3-5
Қайта қаржыландыру
жылдың соңына 6-7 5-6,5 4,5-6
Алтын-валюта резерві
млн АҚШ доллары
өзгерістер, %
3355
11,5
3541
5,5
3673
3,7
Ақша базасы
млрд теңге
өзгерістер, %
237
14,8
268
12,9
304
13,9
Ақша массасы
млрд теңге
өзгерістер, %
865
22,4
1008 16,6
1168
15,9
Банк жүйесіндегі резиденттердің депозиттері
млрд теңге
өзгерістер, %
671
23,3
788
17,4
910
15,5
Экономикаға беретін банктің несиелері
млрд теңге
өзгерістер, %
571
30,1
718
25,7
866
20,8
Халықтың теңгедегі мерзімді депозиттерінің орташа өлшенген мөлшерлемесі, %
Заңды тұлғаларға берілген теңгедегі несиенің орташа өлшенген мөлшерлемесі,
1.2 Ақша айналымы және оның
Әр елдің өзінің калыптасқан ақша жүйесі болады. Ақша
Телем құралы функциясындағы қағаз ақша қозғалысы (тауарлар мен
Ақша айналымы мемлекеттік ақша жүйесінің заңды бекітілген формасында
Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы процесінен туындайтын тауар
Ақша төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына
Ақша өте ертеректе пайда болды, сондықтан да ақша
Қағаз ақшалар (қазыналык билеттер) - бюджет тапшылығы жабу
Қағаз ақшалар тек кана айналыс құралы және төлем
Несиелік ақшалар - тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды
Сонымен, нағыз акшалар - бұл номиналдық құны оны
Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегі Қытайда және
Ал, алтын айналысы тұсында кұнның қағаздай белгілерінің пайда
Жоғары кұнды алтын акшалар ұсақ құнды айналымға қызмет
Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысуының мынадай өзіндік себептері
металл акшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің нәтижесінде,
бағалы металдарды өндірудің қағаз акшаларды шығаруға карағанда өте
эмиссиондык табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың
Жай банкнота - бұл қазіргі кездегі айналысқа шығарылатын
Қазіргі айналыста жүрген орталық банктен шығатын банкноталар алтынмен
Қазіргі кезде банкноталардың эмиссиялануының келесідей үш жолын бөліп
шаруашылықты банктік несиелеу жолымен;
мемлекетті банктік
активті төлем балансы бар елдерде (Германияда, Жапония және
Бюджет тапшылығын жабу максатында қағаз ақшалардың шығарылуы. Сонымен,
Нағыз ақшаның орынбасарлары (құндық белгілері) - номинальдық құны
Оған мыналар жатады:
құнның металлдық белгілері - арзан бағалы металдардан жасалған
құнның қағаздан жасалған белгілері.
Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінеді:
қағаз ақшаларға
несиелік ақшаларға.
Қағаз ақшалар - бұл нағыз акшалардың өкілдері болып
Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: векселъ банкнота, чектер,
Вексель - белгілі бір соманы алдын ала келісілген
Вексельдің екі түрі болады:
жай вексель
аудармалы вексель.
Жай вексель - борышқордың қарыз берушіге берген төлеу
Жай вексель мен аудармалы вексель - коммерциялық вексельдің
Сонымен қатар, вексельдің мынадай түрлері болады: қаржылық, қазыналық,
Қаржылық вексель - белгілі бір соманы қарызға беруден
Қазыналық вексель — бұл қаржылық вексельдің бір түріне
Достық вексель - кейіннен банкте оларды есепке алу
Бронзалық вексель - нақты қамтамасыз етілмеген қарыздық міндеттемені
Вексельдің келесідей өзіне тән қасиеттері бар:
абстрактылық, яғни вексельде мәміленің нақты түрі көрсетілмейді;
даусыздық, яғни протест туралы актіні нотариуспен жасағаннан кейін
айналымдық, яғни баска
1.3 Инфляцияның себептері, мәні
Инфляция-жалпы баға деңгейі мен ақша белгілерінің нақты активтерге
70-80 жылдардағы баға өсуі үздіксіздігі,жалпыламалығы,бір қалыпсыздығы мен ерекшеленеді.
Экономикалық әдебиеттерде инфляцияны келесі түрлерге бөледі, мұны
Сурет №1
Инфляцияның түрлері
Экономиканы мемлекеттік реттеудің "тереңдігіне", антиинфляция саясаты құралдарына байланысты
Зерттеу объектісіне байланысты ұлттық,аймақтық және әлемдік инфляцияға бөлінеді.
Жүйеге қатынасы бойынша ішкі және сыртқы факторлар әсерімен
Бағаның өсу қарқынына байланысты:жылына 10%-қалыпты немесе баяу инфляция.Жылына
Инфляцияның қандай типі болып жатқанын анықтау үшін баға
Экономикалық баға өсу қарқынына бейімделуіне байланысты инфляцияны балансталған
Ал баланстанбаған йнфляция кезінде тауарға бағалар бірден жоғары
Инфляциялық процеске мемлекеттің әсер ету қабілетіне байланысты бақыланған
Экономикада сұраныстың өсуі жағдайында ЖҰӨ көрсеткішінің өзгеруіне байланысты
Болашақ бағаның өсу қарқынын және оған бейімделу дәрежесін
Инфляциялық процесті тудыратын және өрбітетін факторларға байланысты сұраныс
Осылайша инфляция- қоғамдағы жиынтық сұраныспен жиынтық ұсыныстың арасындағы
Инфляция процесінің дамуының бұл түрі сұраныс инфляциясы деген
- экономиканың өсуінің орташа жылдық қарқынымен.
- еңбек нарығындағы жағдаймен және толық жұмысбастылық деңгейімен.
- жиынтық сұраныс компоненттерінің өсу динамикасы қарқынымен.
- шаруашылық агенттерінің болашақтағы баға өсуін болжай алу
Сурет №2
Сұраныс инфлияциясының өсуі.
Нақты өндіріс көлемі
Экономикада инфляция жиынтық ұсыныстың өзгеруімен болуы да мүмкін.Схемада
Экономикада сұраныстың өсуі бағаның,еңбекақының,жұмысбастылықтың нақты көлемінің өсуіне әкеледі.Бұл
ІІ. Жалпы экономикалық тепе – теңдік және
2.1 Жиынтық сұраныс және жиынтық
Макроэкономикалық тепе-теңдік ақша рыногында белгілі бір пропорциялардың болуын
Ақшаға сұраныс шаруашылық агенттерінің сақтап жүрген ақша қаржыларының
Ақшаға деген сұраныстың монетарлық теориясы неоклассикалық дәстүрлерге сүйеніп,
Монетаристер экономиканы дамытуда ақшаның рөліне үлкен мән береді.
М-S = KRY
Мүнда M-S— ақшаның номиналды саны: k — номиналды
Егер К мен Ү — өзгермейтін тұрақты мөлшер
Американ профессоры И. Фишер өзінің "Ақшаның сатып алу
Теңдіктің екі бөлігін V-ге белсек,
Ақшаға сұраныстың неоклассикалық теориясы математикалық тұрғыдан үш тендік
М2 = KRY
Екіншіден, бұл теңдеу ақшаның ұсыну қызметін сипаттайды:МS =
Үшіншіден, бұл теңдеу нарықтағы теңдіктің жағдайларын көрсетеді:
МS = МД яғни ақшаға деген жоспарлы
Демек, неоклассиктердің түсінігінде ақша рыногының макроэкономикалық үлгісі мынаған
График түрінде бұл үлгіні былай көрсетуге болады.
МSМS — ақшаны ұсыну қисық сызығы.
ОМД — ақшаға сұраныстың қисық сызығы.
Р
РА
РВ
0
Суретте ақшаға сұраныстың (М) баға дәрежесіне тәуелділігі (Р)
Баға РA — деңгейінде тағайындалғанда ақшаға сұраныс пен
Мұндай жағдайда ақша құнсызданып, бағалар өсіп РА деңгейіне
Кейнсиандық теория ақшаға сұранысты түсіндіргенде неоклассиктерден мүлдем алшақтайды.
Трансакциондық (ағылшынның trancaction — іс жасау) қалдық қаржыларды
Сонымен Дж. М. Кейнс ақшаға сұранысты түсіндіруде неоклассиктер
r
М1Д
а) б)
Мына сурет ақшаға деген трансакциондық сұранысты білдіреді. Ол
Ақшаны ұсыну егер ол экзогенді автономиялық ақшаға сұраныс
Мд және МS сызықтарының қиылысы ақша рыногындағы тепе-теңдік
30-жылдардагы Кейнс вдеяларының кеңірек таралуы неоклассикалық теорияның деградацияланып
r
r1
Ms
M0
M0 және Мs
қалпында дүниеге келтіруге болмайтындығын түсінді., Сондықтан да осы
МД = Рf (rв, rе , Р, һ,
мұндағы МД — номиналды ақша қалдығына жоспарланған сұраныс.
2.2 Инфляцияның экономикалық және әлеуметтік
Ақша тауарларды сатып алу қабілеті күшті валютамен салыстырғанда
Сонымен,баға өсуінің инфляциялық себептеріне нені жатқызамыз?
Біріншіден, мемлекеттік шығыстар мен кірістердің тепе-теңдігінің бұзылуы,баланстың болмауы.Ол
Екіншіден, осындай жолмен,әдіспен инвестицаны қаржыландыру жүргізілген жағдайда да
Үшіншіден, баға деңгейінің жалпы өсуі қазіргі нарықтық экономиканың
Төртіншіден, елдің экономикасының ашық болуы оның бірте-бірте әлемдік
Бесіншіден, инфляция өзіне-өзі дем беретін сипат алпды,ол "инфляцияны
Дүниежүзілік қоғамдастықтың барлық елдерінде де инфляция өршуінің сан
Кесте-1
Инфляция себептері мен зардаптары
Инфляция себептері Инфляция зардаптары
1 2
Мемлекеттік монополия (қағаз ақша эмиссиясы, ішкі сауда).
Профсоюзды монополия.
Бағаларды белгілейтін ірі фирмалар монополиясы. Байлық
Мемлекеттік бағаның нарықтық бағадан төмендеуі.
Нақты пайыздың төмендеуі.
Экономикалық мәліметтердің тұрақсыздығы.
Мемлекеттік конфискацияның жасырынуы.
Ағылшын экономисті Филипс 50жылдардың соңында жұмыссыдық нормасымен еңбекақының
Филипс қисығы жұмыссыздық пен инфляцияның арасында тұрақты және
Сурет-2
Филлипс қисығы
W – номиналды еңбекақы өсу қарқыны.
P – инфляция деңгейі.
U – жұмыссыздық деңгейі %.
Филлипс қисығына екі түрлі қатынас бар. Біріншісі бойынша
Екіншісі бойынша экономикада инфляция мен жұмыссыздық арасында тұрақтылық
Диаграмма-1. 2003 — 2004 жылғы жұмыссыздар саны және
жұмыссыздық деңгейі.
Филипс қисығының мәні жиынтық сұраныс пен ұсыныс қисықтарының
2.3 1993 ж Қазақстандағы ақша реформасы.
Ақша реформасы валюталардың тұрақтылығын, ақша айналымын күшейту және
Жаңа ақша бірлігін енгізумен байланысты ақша реформасы -экономиканы
Әлемдік тәжірибеде ақша реформасы нуллификация, ревальвация, девальвация және
Латынның «nullificatio» сөзінен нуллификация шығады және ол «жою»
Осы процедура есепке алуды жеңілдетеді, өйткені материалдық құндылықтардан
Қазақстанда ақша реформасы нуллификация әдісімен-жүргізілді, яғни ескі құнсыздалған
Девальвация латынша «dе» - төмендеу, «valko» - тұрмын
Қазақстанда, 1999 ж. қыркүйегінде Оңтүстік-Шығыс Азия мен Ресейдегі
Ревальвация латынша «rе» - жаңару және « valко»
Қазақстанда теңгенің ревальвациясы, мұнай мен металға әлем бағаларының
Латынның «сіепотіпаііо» сөзін аударғанда деноминация «қайта атау» дегенді
Деноминация тауарлар мен көрсетілетін кызметтердің, тарифтердің, жалақылардың, зейнетақы
Деноминация бүгінгі таңдағы Қазақстанда өткізілмеген, бірақ Ресейде 1998
Қазақстанда ақша реформасын өткізу қажеттілігі бірқатар ерекше себептермен
- көп жыл бойы әкімшіл-әміршіл және жоспарлы-орталықтандырылған
- бағалау көп жағдайда төмендеген немесе нақты орындалған
- орталықта бекітілген баға өнімнің өзіндік құнынан көп
- экономикның шығындылығынан, үлкен өнімсіз ысыраптардан мемлекеттік бюджеттің
КСРО ыдырауы, экономика құдырауы, КСРО ақша жүйесінің құлауы,
Қазақстанның тэуелсіздік алғанына байланысты ұлттық ақша жүйесін құру
16-ға толған және одан ересек Қазақстан азаматтарының бар-лығы
ҚР Ұлттық банк теңгенің валюталық бағамын бекітті: 1
1994 ж. бастап 200, 500, 1000, 2000 теңге
Қазақстандық теңгенің өткен жолына ретроспекторлы сараптама жүргізетін болсақ,
ІІІ. ҚР инфляцияны реттеу және
3.1 Қазақстандағы инфляцияның процесін болжау
1993 жылы бүрынғы кеңестік республикалардың (егемендіктер парадының) басталуы
Үкімет стратегия «2030» сәйкес инфляция қарқынының жыл ішінде
Мынандай нәтижеге жету үшін үкімет:
• ақшалай несиелік-бюджеттік саясаты қатал заңдырылады.
• ішкі инвестициялық мүмкіндіктерді өрістеуге көмектесетін қаржылық механизмді
• жинақтаушы зейнетақы қорларға ақшалай қаржылардың айтарлықтай бөлігін
• бюджеттік жетіспеушілікті қаржыландыруға құнсызданбайтын көздерді пайдаланылады.
3.2 Мемлекеттің инфляция деңгейін болдырмау үшін қолданылатын нақты
Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2006 жылғы 1 наурыздағы «Қазақстанның әлемдегі
Баға өсуі және факторлары. Қазақстанда реформаның алғашқы жылдары
Кесте
1995-2006 ж.ж. инфляция деңгейі
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
60,3% 28,7% 11,2% 1,9% 17,8% 9,8% 6,4% 6,6%
2-диаграмма. 2005 жылдың тұтыну тауарлары және қызмет көрсету
Бірақ 2006 жылдан бастап бағаның жаңадан көтерілуі байқалады.
Жекелеген сарапшылардың пікірінше мемлекеттік шығыстардың өсуі айналыстағы ақша
Инфляция бізде ақшаның молшылығын ғана емес, негізінен алғанда
Диаграмма-2. Инфляция және шетел валюта бағамының 2006 жылғы
Инфляция импортының көрнекті мысалдарының бірі ағымдағы жылы қант
Нарық жағдайында бағаны адал ниетті бәсекелестік негізінде ғана
Қазақ Үкіметі алдағы үш жылдағы негізгі тетіктерді айқындап
2008 жылы бұл көрсеткіш 5600 АҚШ долларына теңесуі
Үкімет инфляция деңгейін 2006 жылы 5,7-7,3 пайыз. 2007-2008
Мемлекеттік бюджеттің ағымдық шығындарын қысқарту арқылы да инфляцияны
Инфляциялық үдерістерді реттеуде антимонополиялық саясаттың орны өте зор.
Көптеген монополистeр өз делдалдары арқылы жұмыс істейтіні жасырын
Қорытынды
Жоғарыда келтірілген деректерді ескере отырып, келесідей қорытындыға келуге
Инфляция дүниежүзіндегі барлық елдердің экономикасындағы ең күрделі, қиын
Қазіргі таңда Елбасының қолдауымен инфляцияның төменгі деңгейіне жету
Ақша құнының тапшылығы макроэкономикалық түрақсыздыққа әкеп соғады. Мемлекеттік
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
ҚР Президентінің 31.08.1998ж. «ҚР банктер және банк қызметі
ОҚО Ұлттық банк филиалының дайындаған статистикалық мәліметтері, 2005ж.
«Қазақстан қаржыгерлерінің IV конгресі». Алматы, 2004.
Банковская система Казахстана. 2006. /Финансы и кредиты. 2006
К.Маркс, Ф.Энгельс. Таң. Шығ. 23т. 188б.
Маркова О.М. Коммерческие банки и их операции. –М.,
Льюис К.Ф. Методы прогнозирования экономических показателей. –М., Финансы
Лаврушин О.И. Банковские операции. –М., Инфро, 1998.
Баян Көшенова. Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастары: Алматы,
Мақыш Серік Биханұлы. Ақша айналысы және несие: Алматы,
Қазақстан ұлттық банкі. 2000ж.
Қазақстан және оның өңірлері. №1. 2006. Алматы, 2006.
Статистикалық баспасөз – бюллетень №2. Алматы, 2005.
Қазақстан – цифрларда. 2005 жыл. Статистикалық жинақ. Алматы,
Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. –Алматы, «Экономика»,
Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Микроэкономика: Оқулық. –Алматы: Экономика,
«ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңы. 30.03.1995.
«ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы.
38
ресурстар
ресурстар – ақша
Ұлттық
табыс
Ресурстар нарығы
Ресурстардың төлемі
Отбасы шаруашылығы
Фирмалар
жиынтық
шығын
Өнім нарығы
ұлттық өнімнің шығындары
тауарлар
тауарлар
Инфляция критерийлері
Баға өсу
қарқыны
Әртүрлі топтардағы тауарлар бойынша баға өсу деңгейінің айырмашылығы
Күтім және болжамдық инфляция
Инфляция түрлері
Ұстамдық инфляциялары
Балансталған инфляция
Күтілген
инфляция
Галопириялық инфляция
Гиперинфляция
Балансталмаған инфляция
Күтілмеген
инфляция
Баға деңгейі