КІРІСПЕ 7
1 Мемлекеттің монополияны реттеу саласына қатысты негізгі ұғымдары мен
1.1 Монополия: мәні, түрлері, экономикадағы орны 9
Абсолютті монополия жағдайындағы фирманың 14
1.2 Қазақстан Республикасында монополиялық салалардың дамуы 20
2 Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілетті нарықты қалыптастырудағы монополияға қарсы
2.1 Монополияға қарсы заңдылықтың даму эволюциясы 27
2.2 Қазақстан Республикасындағы монополияға қарсы саясатының заңнамалық негіздері 34
2.3 Қазақстан Республикасының монополияға қарсы комитетінің негізгі мәні мен
2.4 Мемлекеттің монополияға қарсы саясатын жетілдіру әдістері 49
3 Мектептің жоғарғы сынып оқушыларында монополияға қарсы саясат жайында
3.1 Құқықтық және экономикалық білімдерді оқыту әдістемесі 52
3.2 «Монополиялық қызметті реттеу: мәні және ерекшеліктері» тақырыбы бойынша
Қорытынды 62
Қолданылған әдебиет тізімі 65
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикалық жүйенің тиімділігін жоғарылатын манызды фактор, және оның
Монополияға қарсы заңдылық – Қазақстанда салыстырмалы жаңа құбылыс. Осыған
Монополияға қарсы заң Қазақстан Республикасының бүкіл территориясында әрекет етеді.
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы заңы өзінің мақсаттық бағдарлары бойынша
Қазақстан Республикасының монополиялық саясатын одан әрі дамытуда құқықтық-нормативтік базалардың
Экономиканы мемлекет тарапынан басқаруда билікті дұрыс пайдалану Қазақстан халқының
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – монополияға қарсы саясаттың
Берілген мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер қойылады:
монополияның мәнін, түрлерін, экономикадағы орнын қарастыру;
Қазақстан Республикасының монополиялық құрылымдары басым салалардың дамуы және оларды
монополияға қарсы заңдылықтың даму эволюциясы талдау;
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы саясатының заңнамалық негіздерін зерттеу;
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы комитетінің негізгі қызметтері мен мәнін
мемлекеттің монополияға қарсы саясатын жетілдіру әдістерін көрсету;
. Мектептің жоғарғы сынып оқушыларында монополияға қарсы саясат жайында
Дипломдық жұмыстың ғылыми зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының монополияға
Зерттеудің теориялық-методологиялық негіздеріне тұжырым жасайтын материалдар мен құжаттар Президентіміздің
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қосымшалардан, қолданылған
1 Мемлекеттің монополияны реттеу саласына қатысты негізгі ұғымдары мен
1.1 Монополия: мәні, түрлері, экономикадағы орны
Нарықтық типті экономикалық жүйенің тиімділігін жоғарылатын манызды факторлардың бірі
Ең жиі кездесетін анықтамалар, бәсекені нарық қатысушылары арасындағы кез-келген
Бәсекені қарастыра отырып, оның екі типке бөлінетінін көреміз: жетілген
Екіншіден, әр өндіруші тауардың кез-келген санын сата алады және
Жетілген бәсеке өніміне сұраным
Сурет 1
Монополия (гр.monos – бір, poleo – сатамын) жалғыз сатушы
Монополияның экономикалық мәні – тауарды өндіруші немесе сатушының оны
Монополия деп келесі шарттарға жауап беретін нарықтық құрылымдарды түсінеміз:
1.Саладағы барлық тауарды шығару осы тауардың бір сатушысымен бақыланады,
2.Монополиямен өндірілетін тауар (тауар Х) жақын алмастырушылары жоқ
3.Монополия салаға жаңа фирмалардың енуіне жол толығымен жабық, сондықтан
Сонымен, монополия – салалық ұсыныстың барлық көлемінің жақын алмастырушысы
Бұндай жағдай тек салаға кірудің жоғары, қатаң кедергілері болғанда
Монополиялық билік көзі ретінде өндірушіге белгілі бір әрекетті немесе
Монополиялық билік көзі ретінде өндірістік ресурстарды бақылау болады. Егер
Монополиялық билік көзі масштаб әсері де бола алады, ол
Кейде монополиялық билік көзі сауда маркасына тұрақты икемді (лояльность)
Айтылып өткен монополиялық билік көздерінің пайда болу критериилерін қолданып,
Жабық монополия бәсекеден заңдық қаулылар мен шешімдер көмегімен қорғалады.
Ашық монополияға әдетте, нарыққа сапалы жаңа өніммен енетін фирманы
Табиғи монополия бір фирма немесе корпорация барлық нарыққа қызмет
Монопсония (ежелгі гр. тілінен аударғанда «жалғыз сатып алушы» деген
Екіжақты монополия сатушының монополиялық күші сатып алушының монополиялық күшімен
Нарық үлгісі ретінде таза монополияның анықтаушы ерекшелігі бір фирма
Монополист өніміне сұраным абсолютті икемді емес және оның сұраныс
Жетілген бәсеке (а) және абсолютті монополия (б) жағдайындағы фирма
Сурет 2
Бірақ бұндай құбылыс ерікті болып табылмайды. Біріншіден, сұраныс заңына
Монополияның мақсаты максималды пайда табу болғандықтан, ол пайданы шекті
Абсолютті монополия жағдайындағы фирманың қысқа мерзімді ұсынысы
Сурет 3
Монополисттің шекті табысының қисығы Dm нарықтық баға қисығынан төмен
Осылайша, жетілген бәсеке және монополия үлгілеріндегі фирмалар ұсынысты оңтайландырудың
Таза монополия жағдайында салаға басқа фирмалардың енуі жабық болғандықтан,
Абсолютті монополия жағдайындағы фирманың
ұзақмерзімді ұсынысы
Сурет 4
Тепе-теңдік саны сұраныс деңгейімен шарттасылған болғандықтан, монополия кезінде де
Сонымен бірге шығындарды минималдау көзқарасынан өндірістің қолайлы масштабын таңдау
Нарықтық сұраныс өскен жағдайда монополист бір зауытта өндірісті кеңейту
Монополиялық ұсыныс жағдайындағы шығарылымды оңтайландыру
Сурет 5
Жоғарыда айтылып өткеннің бәрінен келесі манызды нәтиже шығады, монополисттің
Монополисттің бағасы мен ұсынысының сұраныс икемділігіне тәуелділігі
а)
Сурет 6
Ұзақмерзімді уақыт аралығында бәсекелестері жоқ монополиялар өз пайдасын ұзақмерзімді
Осылайша, монополия нарық экономикасындағы жағымсыз құбылыстардың пайда болуының себепшісі
Монополияның пайда болуы мемлекеттің баға саясатына араласуын қажет етеді,
Монополист фирмалардың қанша жағымды жақтары болғанымен, олардың нарықтағы қызметтері
1) Лернер индексі. Монополиялық биліктің бір белгісіне бағаның шекті
М=P-MC/P
мұндағы М - монополиялық биліктің индексі;
Р – баға;
МС – шекті шығын.
Жетілген бәсекелі нарықта Р=МС болғандықтан, индекс нолге тең болады,
M=P-AC/P
мұндағы М – бағаға бөлінген бір өнімнен алынатын пайда.
Енді осы теңдікті Q/Q шамасына көбейтсек, келесі теңдікті аламыз:
M=[(P-AC)·Q]/P Q= пайда/жалпы табыс (3)
Демек, пайда монополиялық биліктің бір белгісі. Ұзақ мерзімде M
2) Херфиндаль индексі. Фирманың нарықта сатылатын өнімдердегі пайыздық үлесі
H = S12 + S22 + S32 + ...
мұндағы S1 – нарыққа ең көп өнім шығаратын фирманың
S2 – одан кейінгі фирманың үлесі.
Осы аталған белгілерге байланысты мемлекет монополиялық билікті әр түрлі
Монополия қызметін реттеу монополиялық көріністерді шектеуге бағытталады және бағаларды
Ол заңнамалық және экономикалық сипаттағы шаралар арқылы жүзеге асады.
Монополия әрекетін реттеудің заңнамалық шаралары – бұл нарықта монополиялық
Монополия әрекеттерін реттеудің экономикалық шаралары – бұл экономикалық құралдар
«Баға өсуінің жоғарғы шегін» қоюдың мақсаты болып төменірек бағада
Жоғарғы шек (төбе) біріншіден, сатушыны монополиялық пайдадан айыратындай, ал
Табиғи монополия жағдайында (сурет 7), ұдайы шығындардың үлкен үлесі
Табиғи монополия жағдайындағы ұсыныс пен баға
Сурет 7
Монополия өзінің нарықтық билігін пайдаланып, Pm бағамен ұсынысты Qm
Егер реттеудің мақсаты өндіріс көлемін оңтайлы ету болса, онда
Бірақ қолайлы өнім шығару QMC өндіріс тиімділігін қамтамасыз етпейді,
Нақты шаруашылық практикада табиғи монополия өнімінің бағаларын реттеуді қолдану
«Әділ бағаны» қою кезінде, көбінесе «шығындар плюс» принципі бойынша
Егер «әділ бағаны» орнатудың базасы ретінде оның капиталды активтері
Бағалар мен пайданы жанама реттеу не өнім, не пайдаға
Сондықтан өнімге салықты енгізу кезінде сұраныстың икемділігінің деңгейін есепке
Егер оның икемділігі жоғары болса, онда бағаның өсуі салық
Монополия пайдасын жанама реттеу
Сурет 8
Монополиялық пайдаға салық салудың бағалық реттеуден айырмашылығы, салық баға
1.2 Қазақстан Республикасында монополиялық салалардың дамуы
Бұл тарауда біз, табиғи-монополиялық пікірлер реттеудің қызмет ортасы мен
Қарастырылатын салаларға келесілер жатады: электр энергетикасы, табиғи газ өндірісі
Табиғи газ энергияны жеткіздің негізгі көздерінің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының газ саласы соңғы жылдары терең реформалауды басынан
Республикадағы газды тұтынудың төмендеуін келесідей түсіндіруге болады: Біріншіден, «Трактебель
Газды тасымалдау және жеткізуді қамтамасыз ету функцияларын бөлу нәтижесінде
Газды тұтынудың төмендеуінің жалғасуының себебі болып газтарату жүйесінде акционерлік
Ұлттық валюта курсының төмендеуі де газға төлемдерді тез төмендетті,
Өкінішке орай, үкіметаралық келісімдерді пайдаланып, мемлекеттік органдар басқармасының орын
Сондықтан соңғы кездерде газдың көтерме сатып ал және тасымалдау
Қазақстан табиғи газды өндіру бойынша әлемде 15 орын және
2002 ж. 11 қаңтар №25 Қаулысымен Қазақстан Үкіметі 2015
Концепция шешуге бағытталған мұнай өңдеу саласының дамуы барысында туындайтын
Бағдарлама жаңа газ кенорындарының белсенді құрастыруын қарастырады. Белгіленген мерзімде
Газ саласының стратегиялық бағыттары болып келесілер анықталды:
жолай орналасқан газдың артық өндірісі және электро генераторлық қуаттардың
газды қайтаөндіретін зауыттар құрылысын дамыту, сонын ішінде сығылған газды
сығылған газды өткізу нарықтарын кеңейтуді ынталандыру және сығылған газды
мұнайгазхимия өнеркәсібін дамыту;
газды өткізу нарықтарын кеңейту мақсатында Батыс және Солтүстік Қазақстанда
табиғи газдың аймақтық саудасын ынталандыру және кеңейту, сонын ішінде
Республика бойынша газға жылдық қажеттілік шамамен 5 млрд м3
Газ саласының қызметі, 2004 ж. 18 маусымда ҚР Үкіметі
Табиғи монополия теориясы – экономикалық реттеудің ең ескі және
Электрэнергиясы өнеркәсібі, кешені жарықтандыру және электрлі темір жолдары үшін
Қазақстан электроэнергетикасындағы бәсекелі принциптер дамуының негізгі импульсы ретінде 1995
Оған қосымша ретінде берілген заң механизмін іске қосуға мүкіндік
Нәтижесінде қазақстандық электр энергетикасын келесі негізгі бағыттар бойынша реформалау
-қызмет түрлерін бәсекелестік (электрэнергиясын өндіру, тұтыну және сату) және
-жекешелендіруді жүзеге асыру: ірі электр станциялары стратегиялық инвесторларға сатылды;
-электр желілерін басқару бойынша (ААҚ «КЕГОК») қазақстандық компанияның құрылуы,
-областық электрожелілерін тарату компанияларын (облгаздар) құру, олар аймақтық бөлшек
Жоғарыда аталған шараларды жүзеге асыру көтерме сауда нарықта олар
Бүгінгі күні Қазақстанда электрэнергиясының бәсекелі көтерме сауда нарығы қызмет
Қазіргі уақытта аймақтарда тұтынушыларға электрэнергиясын жеткізуді монополиялық негізде электрожелілерін
Республика масштабында электрэнергиясын жеткізумен КЕГОК Ұлттық электржелісі компаниясы айналысады.
ҚР энергетика және минералды ресурстар Министрлігі ақпаратына байланысты, бүгінгі
Байланыс ҚР экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымның ажырамас бөлігі болып
Саланың негізгі құраушылары болып телекоммуникациялар және пошталық байланыс табылады.
Соңғы жылдары байланыста елеулі өзгерістер болды: сала модернизацияланды, байланыстың
Қазақстан нарығына байланыстың ұялы байланыс сияқты түрі тез еңді
Соңғы 10 жылда «байланыс» саласы бірнеше ұйымдастырушылық өзгерістерге ұшырады.
ҚР көлік және коммуникация Министрлігі жүйесінде екі ірі мемлекеттік
Олар республикада байланыс бойынша табыстың жалпы көлемінің ең көп
Пошталық қызмет саласында дәстүрлі қызметтермен қатар қызметтің бірнеше жаңа
ААҚ «Қазпошта» базасында ҚР және шетел бойынша поштаны экспресс-жеткізуді
Қазақстандық коммуникациялардың ерекшелігі елдің ерекше географиялық жағдайымен анықталады.
Тұрғынтардың төмен тығыздығы кезінде Қазақстан арқылы үкен транзитті трафик
а) түрлі технологиялардың өзара бірігу және бірге қызмет атқару
б) «стандарттар соғысы» баға бәсекесін сапа бәсекесіне айналдырады;
в) «сұраныс ортасы» корпаративтік клиенттерден халыққа қарай жылжиды.
Қазақстанның қазіргі телекоммуникация қызметтерінің нарығы телекоммуникация қызметін көрсететін келесі
георграфиялық (орналасқан орны – қала, аудан);
қызмет аясы (мемлекеттік органдар, зерттеу институттары, қаржылық құрылымдар);
құрылымы (аз филиалды, немесе филиалсыз);
қолданатын қызметтер түрі (хаттама бойынша ақпараттар ұсыну);
ақпараттық алмасу міндеті (мәліметтер базасымен айырбасталу, іскерлік хат жазысу).
Қазақстан Республикасындағы телекоммуникациялық қызметтер нарығы ондай кең дамымаған, алайда
1) Мәліметтер алмасу бойынша қызметтер:
хаттама бойынша ақпарат алмасу қызметі (АҚ «ЦМФТ», Astel);
электронды пошта қызметі (АҚ «ЦМФТ», Astel);
спутниктік байланыс қызметі (АҚ «ЦМФТ», Astel, Нұрсат, TNS+);
радио байланыс қызметі (Инстафон).
телефонды байланыс қызметі:
Дәстүрлі телефонды байланыс:
«ҚАЗАҚТЕЛЕКОМ» (98%), «TNS+», «НҰРСАТ», «РАТЕЛ»;
Мобильді телефон арқылы байланыc:
«АЛТЕЛ», «ТОЛҚЫН»» «GSM КАЗАХСТАНА», «АСПАН», «СПЕКТРУМ», «АКЦЕПТ».
Жаһандану дәуірінде Қазақстанның дүниежүзілік бәсекеге төтеп беруі үшін телекоммуникация
Атап айтсақ, АҚ «Қазақтелеком» директорлар кеңесі 2007-2009 жылға арналған
Бұл орайда компанияның негізгі міндеті мемлекеттің экономикалық стратегиясына сай
Сонымен биылға жылы телекоммуникация желілерін жаңарту жіне дамыту үшін
Сонымен бірге АҚ «Қазақтелеком» техникалық даму жөніндегі таяу болашақтағы
Компанияның табыстылықпен дамуындағы маңызды мәселелердің бірі икемдік тарифтік саясат
Таяу келешекте компания шетелдік операторлармен ынтымақтастықты барынша дамытуға бағытталмақ.
2 Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілетті нарықты қалыптастырудағы монополияға қарсы
2.1 Монополияға қарсы заңдылықтың даму эволюциясы
«Монополия» термині әдетте тек бір немесе сатушылардың шектелген саны
Монополия, еркін бәсеке принципін жоя отырып, экономикадағы барлық жағдайды
Спекулятивті монополияны тыюға бағытталған бұндай заңнамалық шаралар ортағасырлар кезінде
Монополияға қарсы заңдылықтың пионері АҚШ, трест формасында XIX ғ.
Антитресттік саясат өзімен монополиялық билікті құру, қолдану және қорғау
Антитресттік (монополияға қарсы) заңдылық – нарықтың сәтті қызмет етуіне
Антитресттік заңдылық – бұл өте қиын және кең таралымды
Алғаш рет монополияға қарсы заңдылық АҚШ-та құрыла бастады, онда
Негізгі екі секциясы өзіне федералдық антитресттік шараларды жүзеге асыру
Осы заңға байланысты, Секция 1: «трест немесе басқа формадағы
Егер мақаланың берілгендерін бүгінгі көзқарас бойынша түсіндірсек, онда біріншісі
АҚШ-тың федералды үкіметінің бұл заңға сәйкес фирмалар мен іскерлік
Сонымен қатар, өзін біреудің Шерман Заңын бұзуы нәтижесінде шығындалды
Қағаз жүзінде бұл прогрессивті акт болды, ал практикада ол
Кейінірек, 1900-ші жылдар басында, үкімет берілген заң ережелерін монополиялардың
Сол уақытта Жоғары сот негізгі ережелерді анықтады, осыған сәйкес
ХХ ғ. басында АҚШ-та басқа кәсіпорындармен бірігу, кіші бәсекелестердің
Шерман Заңының әсері шынында күнделікті болған жоқ. Әділдік Министрлігі
Антитресттік саясатты қаталдандыру 1912 жылғы президент сайлауларында негізгі сұрақ
Клейтон заңы Шерман Заңының әрі қарай мұқият жетілдірілуі болып
Оның негізгі сұрақтары келесі үш секцияда қарастырылған:
Секция 2. Саудамен айналысатын кез-келген тұлға үшін бірдей сортты
Секция 3. Саудаға қатысатын кез-келген тұлға үшін арендаға беру
Секция 7. Саудаға қатысатын бірде бір корпорация саудаға қатысатын
Секция 2 – бағалық дискреминацияға; секция 3 – орналастырудың
Сонымен қатар Клейтон Заңы келесі әрекет түрлеріне тыйым салады:
1914 ж. бастап Клейтон Заңына екі түзету қабылданды: 1936
Өткен жүзжылдық басында АҚШ-та сауда министірлігі шегінде корпорация Бюросы
Федералды сауда комиссиясы туралы Заң Клейтон Заңын толықтырды. Осыған
Сауда бойынша Федералды комиссия заңы (FTC) (1914 ж.) конгресстің
Жоғарыда айтып өткендей, федералды антитресттік заңдарды жүзеге асыру екі
Бұл заңдар жиі Антитресттік комитетке тұтынушы, иеленуші немесе менеджерлер,
ФТК бес арнайы өкілетті, тағайындалған президентпен және мақұлданған сенатпен
Қазіргі кезде АҚШ-та негізгі монополияға қарсы қызметтерді юстициялар министрлігі
Монополияға қарсы реттеуде негізгі орынды соттар алады. Сәйкес істерді
Германияда монополиялық жағдайға ие кәсіпорындар қызметіне бақылауды жүзеге асыратын
Францияда монополияға қарсы реттеу бойынша жұмысты бәсеке істері бойынша
Жалпы азаматтық немесе Сауда соттарына шағымдарын кез-келген заңды мүддесі
Париждің аппеляция соты қарастырады. Осылайша, Францияда монополияға қарсы саясат
Тұтынушылардың Ұлттық кеңесі бағаларға бақылау орнату бойынша кеңестер береді.
Үкімет белгілі бір мамандық немесе нарыққа енудің мүмкін шектеулеріне
Кеңес монополиялық құрылымдар жағынан қысым көретін кез-келген шаруашылық субьектілерге
Дамыған жеке елдерде заңнаманың ерекшеліктерін және оның орындалуының әдістерін
«Социалисттік лагерьдің» құлауы жаңа елдер алдына қажетті міндеттердің бірі:
Қазіргі кезде бұрынғы КСРО-ның барлық дерлік республикалары шамамен
Әлемде экономикалық дамуда қандай да елеулі жетістіктерге жеткен, арнайы
Әлемдік банк пен Валюталық қордың Қазақстан Республикасының Жоғары кеңесі
Сонымен берілген тарауды қорытындылайтын болсақ, монополияның мәнін, түрлерін,
2.2 Қазақстан Республикасындағы монополияға қарсы саясатының заңнамалық негіздері
Республикада тұтынушылар қызығушылығын қорғауды қамтамасыз ететін, монополиялардың қызметтер мен
Бұндай әсер экономиканы мемлекеттік бақылау көмегімен жүзеге асырылады, оның
Қазіргі жағдайда монополияға қарсы реттеудің маңызды формалары нормативтік және
Нормативтік реттеудің әдеттегі көрінісі ретінде Қазақстан Республикасының монополияға қарсы
Монополияға қарсы заңнама үнемі жетілдіру, даму және толықтыру стадиясында
Қазақстан Республикасы Конституциясы;
Қазақстан Республикасы «Бәсекені дамыту және монополиялық әрекетті шектеу туралы»
Қазақстан Республикасы «Жосықсыз бәсеке туралы» Заңы (09.06.1998);
Қазақстан Республикасы «Табиғи монополия туралы» Заңы (09.07.1998);
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары мен өкімдері.
2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап, жоғарыда аталған «Жосықсыз бәсеке
Аталып өткен актілер келесілерді қамтамасыз етеді:
нормативтік реттеу – шаруашылық қызметті жүргізу тәртібін орнатуды, сонымен
ұйымдық реттеу – ол мемлекеттің әртүрлі ұйымдық құрылымдарды, бәрінен
Заңға сәйкес реттеу – бұл нарықтық қатынастардың тиімділігін қамтамасыз
Сонымен, Қазақстан Республикасы Конституциясының 26 бабының 4 тармағында «Әркімнің
кәсіпкерлік әрекет субьектісінің кәсіпкерлік әрекетті кез-келген рұқсат етілген орта
шынайы экономикалық ақпаратты алу, пайдалану және беру құқығы;
басқа шаруашылық етуші субьектілер жағынан сияқты, мемлекет (оның органдары)
шаруашылық әрекет барысында экономикалық әлсіз жақтың қызығушылықтарын қорғау құқығы;
кез-келген кәсіпкерлік субьектілерінің мемлекеттік билік органдары мен лауазымды тұлғалардың
Қазақстан Республикасы Конституциясының 39 бабының 1 тармағында «адамның және
11 маусым 1991 ж. Қазақстан Республикасында, берілген саладағы әлемдік
«Бәсекені дамыту және монополиялық әрекетті шектеу туралы» Заңы (әрі
бәсекені қорғау және қолдау;
нарықта елеулі экономикалық билікке ие шаруашылық субьектілерге бақылау жүргізу;
тұтынушылардың құқықтары мен қызығушылықтарын қорғау;
кіші кәсіпкерлікке жәрдемдесу.
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы заңы өзінің мақсаттық бағдарлары бойынша
Монополияға қарсы заңның көмегімен тек заңға қарсы келетін монополиялық
Заң ерекше құқық обьектілерімен байланысты қатынастарға, осы қатынастарды қолдану
Монополияға қарсы заңды жүзеге асыру арнайы құрылатын мемлекеттік органдарға
Бәсекенің дамуын реттейтін және монополиялық әрекетті шектейтін заңнаманың көпсалалық
Жосықсыз бәсеке туралы заңнама ҚР Конституциясына сүйенеді және ҚР
Заңның 5 бабында жосықсыз бәсеке түрлері көрсетілген. Жосықсыз бәсеке
кәсіпкердің фирмалық атауын, тауар белгісін, қызмет көрсету белгісін және
бәсекелестің тауарының сыртқы рәсімдеуі, оның фирмалық атауын, тауар маркировкасын,
бәсекелес тауарлары (жұмысы, қызметі) туралы біле тұра өтірік мәліметтер
бәсекелесі жоқ сатушының сатып алушыға өзінің сипаты немесе коммерциялық
басқа бәсекелестің тауарлары (жұмысы, қызметі) немесе әрекетімен қате салыстырмасы
тауардың (жұмыс, қызмет) нақты қасиеттері, сапасы туралы жарнамалық ақпаратты,
бәсекелестер арасындағы бәсекені жою немесе елеулі шектеуге бағытталған, баға,
коммерциялық және (немесе) қызмет бабындағы құпияны құрайтын ғылыми-техникалық, өндірістік
бәсекені жою немесе шектеуге, негізсіз артықшылықтарды беру және (немесе)
Берілген заңның 6-бабының 2-тармағына сәйкес Заңды бұзған жағдайда нарықтық
Өкілетті орган бұйрығына сәйкес жосықсыз бәсеке факты бойынша бұзушылықтарды
Заңнама тәртібімен белгіленген жосықсыз бәсеке нәтижесінде келтірілген шығындарды (зиянды)
Қазақстан Республикасының «Жосықсыз бәсеке туралы» заңының 8 бабына сәйкес
Заң келесі жосықсыз бәсеке формаларын қөрсетеді:
Жосықсыз кәсіпкерлік әрекет;
Бәсекелестің кәсіпкерлік әрекетінің беделін түсіру;
Бәсекелестердің жосықсыз келісімдері;
Қажет тауарлардың сыртқы рәсімделуін көшіру;
Топтық байкот;
Бағалық келісім;
Бәсекелестердің бірігуі, бұның нәтижесі монополисттің немесе бәсекені шектеудің пайда
Бірақ бұдан берілген заңның негізгі кемшіліктерінің бірі шығады –
1998 ж. 9-шілдеде Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы бойынша «Табиғи
Заңның мақсаттары болып келесілер табылады:
табиғи монополия субьектілері қызметінің (тауары, жұмысы) бағасы мен тарифтерін
табиғи монополия саласында өндіріс шарттарын және қызмет (тауар, жұмыс)
Заңның 4-бабында табиғи монополияның қызмет ету ортасы анықталған:
мұнай және/немесе мұнай өнімдерін магистральды құбырлар арқылы тасымалдау;
магистральды және/немесе тарату құбырлары арқылы газ және газ конденсатын
электр және жылу энергиясын тарату және/немесе бөлу;
жылу энергиясын жылыту пештерімен, өндірістің қиыстырылған типті станцияларында өндіру;
басты теміржол желілерінің қызметтері;
әуенавигациясы, порттар, аэропорттар қызметтері;
жергілікті линияларды қолдану арқылы телекоммуникация қызметтері;
су шаруашылығы және/немесе канал жүргізу жүйелерінің қызметтері;
жұрттың қолы жетер пошталық байланыс қызметтері.
Заңның 5-бабына сәйкес табиғи монополия субьектісіне келесілерге тыйым салынады:
табиғи монополия субьектілерінің негізгі әрекетіне жатпайтын қызметтерді көрсетуге және
табиғи монополия субьектілері өндірісімен және қызмет (тауар, жұмыс) көрсетуімен
акцияларға (үлестерге) ие болуға немесе басқа коммерциялық ұйымдардың әрекетіне
өзі тұтыну үшін емес, транспорттау немесе сату үшін тауарларды
ұсынылатын қызметтер (тауар, жұмыс) үшін, өкілетті орган белгілеген ақы
өкілетті органмен келіспей негізгі құралдарды сыртқа шегеруге;
табиғи монополия субъектілерінің қызметтеріне қол жеткізу шарттарын тықпалау немесе
Берілген өкілеттерге сәйкесінше табиғи монополияларды реттеу және бәсекені қорғау
ҚР Азаматтық Кодексінің (Жалпы бөлім) 10-бабының 2-тармағында «Мемлекет кәсіпкерлік
Заңды бәсекені шектеуге немесе жоюға, негізсіз артықшылықтар алуға, тұтынушылардың
Монополияға қарсы саясатта күштік шаралар да қолданылады. Осылайша әкімшілік
Қазақстанда оны дамыту мақсатында жүргізілетін реформалар монополия әрекетін бақылайтын
Монополиялық жоғары немесе монополиялық төмен бағаны қою немесе қолдау,
2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап, жоғарыда аталған «Жосықсыз бәсеке
Заң мазмұнына сәйкес Қазақстан Республикасының тауарлар нарығындағы жосықты бәсеке
Берілген заңға сәйкес жосықсыз бәсекеге келесі әрекеттер жатқызылады:
1) Тауар белгілерін, қаптаманы заңсыз қолдану;
2) Өзге өндірушінің тауарын заңсыз пайдалану;
3) Өнімнің сырт пішінін көшіру;
4) Нарық субъектісін дискредитациялау;
5) Алдын ала жалған жосықсыз және шынайы емес жарнама;
6) Тауарды күштеп ассортименттеу арқылы өткізу;
7) Өндірушіге (жабдықтаушыға) қарсылық тудыруға шақыру;
8) Сатып алушыны (жабдықтаушыны) дискриминацииялауға шақыру;
9) Бәсекелеспен келісімді бұзуға нарық субъектісін шақыру;
10) Сатушының (жабдықтаушының) қызметкеріне пара беру;
11) Сатып алшының қызметкеріне пара беру;
12) Коммерциялық құпияны құрайтын ақпаратты заңсыз қолдану (5 бап).
Осылайша, монополияға қарсы заңдылық – бұл нарықтық қатынастарды мемлекеттік
Біздің елімізде монополияға қарсы заңнаманың пайда болуы, өндіріс және
Монополияға қарсы заңдылық нормаларының тиімділігінің мәселесінің үлкен практикалық мәні
Осылайша, құқықтық нормалар нәтижелілігін бағалау эталоны ретінде оларды қолдану
Бұл мәселелерді шешудің құқықтық базасы болып «Бәсекенің дамуы және
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы нормативті-құқықтық базасы келесі Заңдарда заңнамалық
2.3 Қазақстан Республикасының монополияға қарсы комитетінің негізгі мәні мен
Монополияға қарсы органдар – тауар нарықтарын және әділ бәсекені
Монополиялық қызметті шектеу, бәсекені дамыту және жосықсыз бәсекені тыю
1993 ж. бұл комитет атауы монополияға қарсы саясат бойынша
1998 ж. – Қазақстан Республикасының старатегиялық жоспарлау және реформалау
1998 ж. ортасында ҚР Президенті Н.А.Назарбаев өз Жарлығымен Монополияға
1998 ж. 21-мамырдағы ҚР Президенті Н.А.Назарбаевтың «Қазақстан Республикасында мемлекеттік
Үкімет құрамына кірмейтін, старатегиялық жоспарлау және реформалар бойынша Агенттік;
Қазақстан Республикасының энергетика, индустрия және сауда Министрлігінің экономикалық жоспарлауы
энергетика, индустрия және сауда Минисітрлігінің табиғи монополияларды реттеу және
1999 ж. 13 қазанының № 235 «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
Агенттік заңды тұлға болып табылады, есеп айырысу шоты, фирмалық
Территориялық агенттіктер заңды тұлға құқықтарына ие, есеп айырысу шоты,
Агенттік бағытталуы келесіден құралады:
Қазақстандағы бәсекені дамыту мен сақтау;
монополиялардың пайда болуынын алдын алу;
сәйкес монополиялардың монополиялық билікті теріс пайдалануын болдырмау;
шектеулерсіз, өз таңдауы бойынша кәсіпкерлердің нарыққа ену мүмкіндігін қамтамасыз
жосықсыз бәсекені жоюдан, тұтынушы сұраныстарын өтеу және тұтынушылармен адал
бәсекелес бағалар бойынша сапалы тауарлардың кең ассортиментіне қазақстандықтардың қол
Агенттік өз қызметінде ҚР Конституциясы, ҚР заңдары, мемлекет аралық
Агенттікті төраға басқарады, ол белгіленген заңнамалық тәртіппен қызметке тағайындалады
Агенттік қызметінің маңызды сұрақтарын талқылау үшін коллегия құрылады, оны
Коллегия (алқа) шешімдері қаулы формасында шығарылады және Агенттік төрағасы
Агенттік жүйесіне табиғи монополияны реттеу және бәсекені қорғау бойынша
Табиғи монополияны реттеу және бәсекені қорғау бойынша аумақтық Агенттіктер
Аумақтық Агенттіктер төрағалары қызметке Агенттік төрағасымен тағайындалады және қызметтен
Эксперттік кеңесті қабылдағанға дейінгі Агенттіктің шешім қабылдау жүйесі
1
2
4
Сурет1.
1) Кәсіпорын-монополист өзінің тарифтері мен бағаларын қайта қарастыруға өтініш
2) Монополияға қарсы Агенттік кәсіпорын-монополисттің өтінішін қарастырады.
3) Агенттік сұрау салуын қанағаттандыру немесе қабылдамау туралы шешім
4) Шешім тұтынушылардың әлеуметтік-экономикалық жағдайына әсер етеді.
Эксперттік кеңесті еңгізгеннен кейінгі шешім қабылдау жүйесі
5
2 3
1
4
Тікелей өзарабайланыс
Ақпараттық өзарабайланыс
Сурет 2
1) Кәсіпорын-монополист Агенттікке тарифтер мен бағаларға өзгертулерді қарастыруға өтініш
2) Агенттік монополист өтінішін қарастырады және қажетті құжаттарды зерттеу
3) Кеңес эксперттері тарифтер мен бағаларды өзгерту негіздемелерін зерттейді
4) Агенттік өзгертілетін тарифтер мен бағалар туралы қоғамдық отырыстарын
5) Агенттік өкілдері кәсіпорын-монополисттің тарифтер мен бағаларды өзгертуге өтінішіне
Эксперттік кеңестердің персоналды құрамы Агенттік, Қазақстан Республикасының басқа министрліктері
Басқаша айтқанда, халықаралық-құқықтық актілерді қадағалау міндеттемесін өзіне жүктеген
Агенттік бәсекені, шаруашылық субьектілерінің дербестігін шектейтін, жеке кәсіпорындарға негізсіз
Монополияға қарсы агенттік әрқашан шаруашылық субьектілерінің меншік формасына қарамастан
табиғи монополия субьектілерінің әрекетін реттеу;
монополиялық әрекетті, нарықтағы басымдылық жағдайын теріс пайдаланудың алдын алу
тауарлық өндіріс ортасында бәсекенің дамуына жәрдем және мемлекеттік қолдау
Мемлекеттік органдар мен мемлекеттік кәсіпорындар ұсынатын ақылы қызметтер тәртібін
Мемлекеттік монополияға жатқызылған сферада өз әрекетін жүзеге асыратын мемлекеттік
табиғи монополия субьектілерінің, нарықта басымдылық жағдайға ие шаруашылық субьектілер,
Агенттік 1 017 табиғи монополия субъектілерінің қызөметін реттейді, оның
Монополияға қарсы әкімшілдіктің қазіргі құрылымын, сонымен қатар оның формалары
Мемлекеттік монополияға қарсы әкімшілдіктің құрылымы, формалары мен әдістері
Сызба 3
Қазақстанның кәсіпорын-монополисттерінің әрекетін реттеудің жүйесі қанағаттандырылмаған жағдайда, өйткені оның
Монополияға қарсы реттеудің қазіргі әдістері өзімен ХХ ғ. ортасында
Монополияға қарсы әкімшілдік жүйесі әрдайым дамиды және қазіргі уақытта
Әлі күнге дейін құрылымдық-функционалдық сұрақтар, бақылау саласында әрекеттің, бақылаушы
Анықталған мәселелер және әкімшілдік жүйенің кемшіліктері тек мемлекеттік ведомстволардың
Қазақстандағы реформалар тәжірибесі мемлекеттің кәсіпорын-монополисттер лоббизміне, трансұлттық компаниялардың қысымына
Сондықтан реформаны жасау мен өткізу кезінде ол кәсіпорын-монополисттердің тауарлары
Кәсіпорын-монополияларды басқарудың әкімшілдік жүйесінің реформасы оқшау емес, комплекстік жалпымемлекеттік
Монополияға қарсы саясат – монополиялардың өздерімен емес (монополиялар -
2.4 Мемлекеттің монополияға қарсы саясатын жетілдіру әдістері
Қазақстан Республикасында монополияға қарсы саясатты дамыту және жетілдіру үшін
1) Монополиясыздандыру – бәрінен бұрын ұйымдастырушылық-басқарушылық құрылымдарды, содан кейін
2) Кәсіпорын-табиғи монополиялардың өніміне бағаларды мемлекеттік бақылау және реттеуді
Бағалық саясат өздігінен емес, экономиканы көтеру бойынша шаралар жиынтығымен
Бірақ жекешелендіру салалық және аймақтық монополизмді күшейтті, өйткені оның
Европалық Эксперттік Қызметі мамандарының қатысуымен жасалған, Қазақстан Республикасында «Бәсекені
заң мазмұнындағы тауарлы нарық ұғымын ол тек республикалық қана
үстемдік етуші жағдай түсінігін нақтылау, сонымен қатар Европалық Бірлестік
монополияға қарсы заңдылықты бұзғаны үшін айып-пұлдар тиімділігін арттыру үшін
басқа елдердің монополияға қарсы заңдарында кең қолданылатын «шешілген монополия»
Шешілген монополия – бұл осы кезде жою мүмкін емес
бағала қағаздар нарығының дамуымен Заңға нормалар енгізу қажеттігі
заңның жеке бабында нарықта басымдылыққа ие шаруашылық субъектілердің мемлекеттік
нарықта басымдылықтарға ие шаруашылық субъектілердің құрылтайшылары болатын заңды тұлғаларды
антимонопольды заңдылықтың орындалуын жалпы бақылауды жүргізу барысында тұтынушылар қоғамы
шағын бизнесті қолдау мақсатында Заңда оның осы шаруашылық субъектілер
Табиғи монополисттердің шығындарының құрамына қатаң бақылау қажет.
Экономикада баға масштабын анықтайтын және баға тұрақтылығы міндетін шеше
Мемлекеттік басқару тек кәсіпорындар-табиғи монополисттер, немесе нақты монополияларға қатысты
Ірі және өте маңызды мемлекеттік кәсіпорындар үшін бас Басқарушымен
Табиға монополияларды мемлекеттік реттеудің қажетті механизмдерін құруды қамтамасыз ететін
монополиялық өнімнің әр бір түрін өндіру үшін жеке кәсіпорын
табиғи монополиялар олардың негізгі қызметіне жатпайтын тауарларды өндірмеу, қызметтер
табиғи монополиялар бәсекесіз ортада қызмет ететіндіктен, мелекеттік реттеу ережелері
Осылайша, монополияға қарсы заңдылықты дамыту үшін табиғи монополисттер үшін
Және де табиғи монополисттер үшін негізгі реттеуші индивидуалды салықтық
Табиғи монополиялар үшін тарифтерді дифференцияциялау реттеудің қажетті шарасы болып
тұтынушылардың жеке категориялары үшін жеңілдетілген немесе нольдік тарифтер;
экспорттық немесе басқа маңызды өнім өндіретін, ерекше энергияны- транспортты
мемлекет аралық немесе трансұлттық келісімдермен тағайындалатын, Қазақстанның транспорттық және
тұтынушылық тарифтер, олар жоғарырақ болуы керек және табиғи монополия
Бекітілген бағалар мен тармфтерді бекітуде мемлекеттік экспертиза, мемлекеттік тексеріс
Осы жағдайды жүзеге асырудағы маңызды принцип мемлекеттік басқару мен
Мемлекеттің келісімді бағалар орнатудағы құзыретті органы салалық, аймақтық, ведомстволық
Берілген тарауды қорытындылайтын болсақ, Қазақстан Республикасындағы монополияға қарсы саясатының
3 Мектептің жоғарғы сынып оқушыларында монополияға қарсы саясат жайында
3.1 Құқықтық және экономикалық білімдерді оқыту әдістемесі
Қазақстанның экономикалық, саяси, мәдени дамуына үлес қосатын, әлемдік цивилизацияға
Жеке тұлғаны тәрбиелеп шығару үшін, орта мектептің тигізетін әсері
«Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай
«Ұстаз өз тарапынан қашанда барынша ынталылық пен табандылық көрсетуі
Мұғалімнің кәсіптік қызметі арнаулы, пәндік білімдермен ғана шектелмей, педагогика
Қоғамдағы қазіргі кездегі қайта құрулар, экономикалық дамудағы жаңа стратегиялық
«Білім туралы» Заңда қабылданған білім беру жүйесінің жаңа моделі
Оқыту әдістері ұғымының мазмұнын анықтауда құрал, жол, тәсіл
Құрал дидактикада дербес терминологиялық мәні бар сөз. Мысалы, дидактикада
Әдіс (методос деген грек сөзінен туады – зерттеу немесе
Әдіс – оқыту процесінің негізі деп айтуға болады, ол
Оқыту әдістері – бұл педагого пен оқушының, оқу мақсатына
Оқыту әдістері күрделі, көпөлшемді, көпсалалы білім. Педагогикалық энциклопедияда
Демек, оқыту әдістері бұл мұғалім мен оқушылардың тәрбие жұмысының
Сонымен оқыту әдістері оқушылардың қабілеттерінің дамуына мүмкіндік туғызады, яғни
Оқыту әдістері ғылыми таным әдістеріне байланысты, өйткені оқытуда ең
Оқыту әдісі мақсатқа жетудің саналы түрде қолданылатын тәсілі,
Мектепте сабақтан оқытуды ұйымдастырудың бірнеше формалары бар: оқу саяхаты,
Саяхат пәндер бойынша жоспарланып, мектептің жалпы іс жоспарларына кіреді.
Семинар сабақтары оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге үйретеді: зерттелген
Практикумдар – курс тарауы аяқталғанна кейін оқушылардың өз бетімен
Мұғалім оқу бағдарламасының материалдарын және мектептің нақтылы жағдайын есепке
Факультативтік сабақтар – оқудың формасы оқушылардың қалауы бойынша жүргізіледі.
Үй оқу жұмысы – бұл жұмыста оқушылардың дербес қасиеті
Форма – сыртқы пішін, түр, қалыптасқан белгілі бір тәртіп.
оқушылардың жас және дайындық деңгейлерінің шамалас болуы;
әр сынып жылдық оқу жоспары бойынша жұмыс істеу;
оқыту процесі - бірлескен бір-бірімен жалғасқан сабақ жүйесі;
әр сабақ бір пәнге ғана арналуы (монизм);
сабақтың арнайы кесте бойынша өтуі;
мұғалімнің жетекшілік ролі;
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеттері қалыптастыруда оқушылардың оқу іс-әрекеттерін ұйымдастырудың әр
Дамыта оқыту әдісінің мақсаты – балаларды дамыту, өз бетімен
Дамыта оқыту – күрделі құрылымды, біртұтас педагогикалық жүйе. Оның
Мұғалім бала бойындағы жаратушылық сапалардың болатындығын мойындату, әрі қарай
Дамыта оқыту арнайы педагогикалық технологияларды қажет етеді. Ол технологияларда
Дамыта оқытудың дәстүрлі оқытудан айырмашылығы: көздеген мақсатында, мәнінде, мазмұнында,
Салыстырмалы түрде сипаттай кетсек. Дәстүрлі сабақтарда мұғалімнің міндеттері, атқарар
Ал дамыта оқытуда барлығын өзі айтып түсіндірмейді, ол мәселе
Дамыта оқыту сабағында білім дайын күйінде берілмейді, балалар шығармашылық
сабақтың мақсаты тек қана материалды игертіп, білім, білік, дағдысын
балалардың өз бетімен ойлауына күш салынады.
Балаларға үйретуде әртүрлі ойындар (дидактикалық, логикалық т.б.), пікірталастар, ойлау,
Деңгейлік саралау әдісінің мақсаты - өз бетімен дами алатын,
Түсіндіре отырып, оза оқытудың мақсаты – тірек әдісі арқылы
Білім мен шеберлікті баянды да тереңірек игеру, оқылатын әр
Әрбір оқушыны барлық сабаққа белсенді араластырып, өтіліп жатқан тақырып
Тірек үлгілері – сабақты түсіндіру сәтінде оқушылардың көз алдында
Тірек үлгілері мен түсіндіре басқару бүкіл сыныптың ынталы жұмысы
Бағдарламаны оза оқыту – заңды құбылыс. Ол оқулық материалын
Түсіндіре отырып, оза оқыту технологиясында жаңа материалды меңгерту 3
Жаңаны біртіндеп таныстыру;
Жаңа ұғымды нақтылау, тұжырымдап қорытындылау;
Оқу әрекеті мен ойлау қисынының жылдамдығын дамыту. Балаларды дамыту
Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлау технологиясының мақсаты
Бұл бағдарлама – бірлескен еңбек тәжірибені жүйеге келтірген Л.Джинна
Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлау технологиясының ішкі
Бұл құрылым- 3 деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің моделі.
Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой
Ынтымақтастықта оқыту технологиясының мақсаты – талап ету педагогикасынан қарым-қатынас
Ынтымақтастықта оқыту, шағын топтарда оқыту Батыс Германияда, Нидерландыда, Ұлыбританияда,
Оқушы әртүрлі болады – біреулері мұғалімнің айтқандарын бірден «қағып
Егер мұндай жағдайда балаларды шағын топтарға (3-5 адамнан)
Мұның үлкен мәні бар. Сондықтан нашар оқитын оқушылар жақсы
3.2 «Монополиялық қызметті реттеу: мәні және ерекшеліктері» тақырыбы бойынша
Мұғалімнің педагогикалық еңбегінің мәдениеті. Өз - ісіне жан тәнімен
Осы тұрғыда «Құқық және экономика негіздері» пәні бойынша келесі
Сабақтың түрі: классикалық сабақ.
Өткізу уақыты: берілген тақырып бойынша бірінші сабақ.
Сабақтың көрнекіліктері:
тақта;
қағаздағы материал;
Сабақтың мақсаттары:
1) «Монополиялық қызметті реттеу: мәні және ерекшеліктері» тақырыбы бойынша
2) Негізгі тұжырымдарды дәптерге конспектілеу;
3) Қарастырылған тақырып бойынша тапсырмаларды орындау.
Міндеттері:
1) Тәрбиелік мақсаты – танымдық қызығушылықты дамыту, ақпараттық мәдениетті,
2) Білімділік мақсаты – талдауға берілген жағдайларды меңгеру және
3) Дамытушылық мақсаты– логикалық ойлауды дамыту, көзқарасты кеңейту, білімді
Сабақ жоспары:
1) Алдыңғы тақырыпта берілген тапсырманың орындалуын тексеру;
2) Жаңа тақырыпты жариялау және оны оқудағы мақсаттар мен
3) Тақырыпты түсіндіру;
4) Жоспар конспек түрінде негізгі тұжырымдарды жазу;
5) Жаңа тақырып бойынша тапсырмалар орындау;
6) Үй тапсырмасы.
Сабақ барысы:
1) Алдыңғы тақырыпта берілген тапсырманың орындалуын тексеру (7 мин.).
2) Жаңа тақырыпты жариялау және оны оқудағы мақсаттар мен
Сабақтың тақырыбы: «Монополиялық қызметті реттеу: мәні және ерекшеліктері.». Тақырыпта
1) Монополия мәні мен түрлері.
2) Монополияға қарсы саясат шаралары.
3-4) Тақырыпты түсіндіру және оқушылардың параллельді сабақтың жоспар конспектісін
Сұрақтардың мазмұны келесідей түсіндіріледі:
1) Монополия (гр.monos – бір, poleo – сатамын) жалғыз
Экономисттер екі индексті әдісті қолдана отырып, нарықтағы монополиялық биліктің
Лернер индексі. Монополиялық биліктің бір белгісіне бағаның шекті және
М=P-MC/P
мұндағы М - монополиялық биліктің индексі;
Р – баға;
МС – шекті шығын.
Жетілген бәсекелі нарықта Р=МС болғандықтан, индекс нолге тең болады,
Херфиндаль индексі. Фирманың нарықта сатылатын өнімдердегі пайыздық үлесі өскен
H = S12 + S22 + S32 + ...
мұндағы S1 – нарыққа ең көп өнім шығаратын фирманың
S2 – одан кейінгі фирманың үлесі.
2) Монополия қызметін реттеу монополиялық көріністерді шектеуге бағытталады және
Монополия әрекетін реттеудің заңнамалық шаралары – бұл нарықта монополиялық
Монополия әрекеттерін реттеудің экономикалық шаралары – бұл экономикалық құралдар
«Баға өсуінің жоғарғы шегін» қоюдың мақсаты болып төменірек бағада
Жоғарғы шек (төбе) біріншіден, сатушыны монополиялық пайдадан айыратындай, ал
5) Тақырыпты түсіндірген соң оны бекіту мақсатында сұрақтар талқыланады.
Тақырыпты талқылау мен бекіту сұрақтары:
1) Монополияның қандай артықшылықтары мен кемшіліктері бар?
2) Біздің аймақта қызмет ететін қандай монополистерді білесіздер?
3) Мемлекеттің экономикаға араласуы не үшін керек?
4) Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың қандай түрлерін білесіздер?
Талқылау барысында туындаған айқын емес жауаптарды оқытушы түзетуге және
6) Сабақтың қорытындысы жасалады. Сабақ соңында оқушыларға үй тапсырмасы
Есеп. А саласында бес фирма әрекет етеді делік, олардың
Бұл есеп Герфиндаля индексін және оны есептеу әдістемесін меңгеруге
Сонымен соңғы бөлімді қорытындылайтын болсақ, біз оқыту процесін ұйымдастырудың
Қорытынды
Берілген дипломдық жұмыстың міндеттеріне сәйкес келесідей қорытындылар жасауға болады:
Монополия (гр.monos – бір + poleo – сатамын) жалғыз
2. Табиғи-монополиялық пікірлер реттеудің қызмет ортасы мен мәнін анықтауда
Қарастырылатын салаларға келесілер жатады: электр энергетикасы, табиғи газ өндірісі
Газ саласының стратегиялық бағыттары болып келесілер анықталды:
жолай орналасқан газдың артық өндірісі және электро генераторлық қуаттардың
газды қайтаөндіретін зауыттар құрылысын дамыту, сонын ішінде сығылған газды
сығылған газды өткізу нарықтарын кеңейтуді ынталандыру және сығылған газды
газды өткізу нарықтарын кеңейту мақсатында Батыс және Солтүстік Қазақстанда
табиғи газдың аймақтық саудасын ынталандыру және кеңейту, сонын ішінде
Қазақстандық электр энергетикасын келесі негізгі бағыттар бойынша реформалау мүмкіндігі
қызмет түрлерін бәсекелестік (электрэнергиясын өндіру, тұтыну және сату) және
жекешелендіруді жүзеге асыру: ірі электр станциялары стратегиялық инвесторларға сатылды;
өнеркәсіптік мақсаттағы ЖЭС ірі өнеркәсіптік комплекстерге;
жалпы қолдануға арналған ЖЭС жеке компанияларға сатылды немесе коммуналды
Қазақстандағы телекоммунмкация нарығын қарастыру кезінде келесідей жағдайларға ерекше назар
а) түрлі технологиялардың өзара бірігу және бірге қызмет атқару
б) «стандарттар соғысы» баға бәсекесін сапа бәсекесіне айналдырады;
в) «сұраныс ортасы» корпаративтік клиенттерден халыққа қарай жылжиды.
3. Бүгінгі монополияға қарсы заңдылық, әрекеті сауда еркіндігін шектеуді
Әлемдік банк пен Валюталық қордың Қазақстан Республикасының Жоғары кеңесі
4. Нормативтік реттеудің әдеттегі көрінісі ретінде Қазақстан Республикасының монополияға
- Қазақстан Республикасы Конституциясы;
- Қазақстан Республикасы «Бәсекені дамыту және монополиялық әрекетті шектеу
- Қазақстан Республикасы «Жосықсыз бәсеке туралы» Заңы (09.06.1998);
- Қазақстан Республикасы «Табиғи монополия туралы» Заңы (09.07.1998);
- Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары мен өкімдері.
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы заңы жасампаздық, ескерту және бұлтартпау
5. Монополиялық қызметті шектеу, бәсекені дамыту және жосықсыз бәсекені
Агенттік өз қызметінде ҚР Конституциясы, ҚР заңдары, мемлекет аралық
6. Қазақстан Республикасында монополияға қарсы саясатты дамыту және жетілдіру
1.Монополиясыздандыру – бәрінен бұрын ұйымдастырушылық-басқарушылық құрылымдарды, содан кейін монополиялық
2.Кәсіпорын – табиғи монополиялардың өніміне бағаларды мемлекеттік бақылау және
Аталып өткен сала тауарлары экономиканың барлық саласының дайын өнімінің
7. Мектепте сабақтан оқытуды ұйымдастырудың бірнеше формалары бар: оқу
Мектепте сабақтан оқытуды ұйымдастырудың бірнеше формалары бар: оқу саяхаты,
Қолданылған әдебиет тізімі
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Астана. 2006
Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жетіжарғы – 2000. –
Қазақстан Республикасының «Бәсекені дамыту және монополиялық әрекетті шектеу туралы»
Қазақстан Республикасының «Жосықсыз бәсеке туралы» Заңы 9 мамыр 1998
Қазақстан Республикасының «Табиғи монополия туралы» Заңы 9 шілде 1998
Закон Республики Казахстан «О конкуренции» от 25 декабря 2008
Закон Республики Казахстан «Об естественных монополиях» от 29 декабря
Авилхан А., Кубаева Б.Н. Кәсіпкерлік қызметті монополияға қарсы реттеудің
Айдарбаев С.Ж. Принципы антимонопольного регулирования, лежащие в основе законодательства
Амиргалиева Л.Е. Проблема применимости опыта США и ЕС в
Ахметов Н.Ж. Конституционные основы антимонопольного регулирования в РК. //
Бабашкина А.М. Государственное регулирование национальной экономики: Учеб. пособие. –
Байсұлтанова К. Нарықтық экономикадағы монополияға қарсы саясат жайында. //
Байсұлтанова К. Қазақстан Республикасы монополияға қарсы саясатының қалыптасуы және
Ботанова А.М. Международное сотрудничество в области антимонопольной политики и
Джумагельдиева Т.А. Антимонопольная политика и развитие конкурентных отношений в
Долан Э. Дж., Линдсей Д. Микроэкономика / Пер. с
Есенбаев, М. Роль антимонопольной политики в защите бизнеса //
Жаныбаева З.К. Мамиров Ж.А. Критика методологических основ антимонопольного регулирования
Жилкибаева Э.К. Антимонопольный комитет. // Предпринимательство и право. –
«Қазақтелеком» - Қазақстан бәсекелестігінің тұғыры // Егемен Қазақстан –
Жилкибаева Э. Антимонопольное законодательство Республики Казахстан: Учеб. пособие /
Ивашковский С.Н. Микроэкономика: Учеб. – 2-е изд., испр. и
Казбайкызы А. Регулирование деятельности монопольных структур в РК. //
Малый и средний бизнес: законодательство Республики Казахстан: В 4
Максимова В.Ф. Микроэкономика. Учебник. Издание третье, переработанное и дополненное
Мамыров Н.К., Саханова А.Н., Ахметова Ш.С., Брузати Л. Государство
Мамыров Н.К., Саханова А.Н., Ахметова Ш.С., Брузати Л. Государство
Микроэкономика. Құдайбергенова К.С. Оқу құралы. – Көкшетау: 2005. –
Микроэкономика: Учебник. - ред. Е.Б.Яковлевой – М.: АКАЛИС –
Омурзаков, Т.Последствия недобросовестных форм конкурентной борьбы и политика хозяйствующих
Орысша-қазақша сөздік / Жалпы редакциясын басқарған Ғ.Мұсабаев. 65000 сөз.
Розанова Н. Поддержка конкуренции и промышленная политика. // Мировая
Сагиева Р.К. Государство и естественная монополия: проблема принципа и
Статистикалық мәліметтер // http: www. stat.kz.
Турло О. Административная ответственность за нарушение антимонопольного законодательства. //
8
Шешім
Табиғи монополияны реттеу бойынша Агенттік
Кәсіпорын-монополист
Кәсіпорын-монополисттердің қызметтері мен тауарларын тұтынушылар
Шешім
Табиғи монополияны реттеу бойынша Агенттік
Кәсіпорын-монополисттің тауарлары мен қызметтерін тұтынушылар
Эксперттік кеңес
Кәсіпорын-монополист
Қазақстан Республикасының үкіметі
Қазақстан Республикасының табиғи монополияларды бақылау Агенттігі
Бәсекелі нарық
Табиғи монополиялар
Мемлекеттік монополиялар
Монополисттерді монополия-сыздандыру және қайта құру
Нарыққа шаруашылық субьектілердің кіруіне қарсы әрекеттерді шектеу
Құрылымды қайта құру
Жосықсыз бәсекені бұлтартпау
Әрекетті және бағақұруды бақылау
Ақылы қызметтерге бағақұру тәртібін орнату
Бағалық және қаржылық мониторинг
Әрекетті бақылау
Бағалардың дұрыс қолданылуын бақылау
Монополиялық көріністермен күрес
Бағалық дискреминацияны жою
Нарықтарды монополияландыру мүмкіндігін шектейтін әкімшілік және экономикалық санкциялар