МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ..............................................................................................................3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ФОНЕТИКАНЫ ОҚЫТУ
1.1 Фонетиканы оқыту әдістемесі...................................................................5
1.2 Морфологиялық әдістеме..........................................................................7
1.3 Сөз жасау әдістемесі..................................................................................9
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ДЫБЫСТАРДЫ ОҚЫТУ
2.1 Дыбыстардың айтылу үлгілері.................................................................11
2.2 Дауыссыз дыбыстарды үйрету.................................................................14
2.3 Сөйлеудің фонетикалық бірліктері.........................................................16
2.4 Буын. Дауыс ырғағы, екпін туралы түсінік........................................... .17
2.5 Дыбыс , әріп, фонема туралы түсінік.......................................................19
2.6 Фонетикалық заңдар..................................................................................22
ҚОРЫТЫНДЫ................................................................................................26
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ...................................................................................27
КІРІСПЕ
Фонетика гректің фоне деген сөзі негізінде қолданысқа еніп
Қазақ тілінде дыбыс деген сөздің мағынасы әр түрлі.
1) дыбыс шығаратын дене;
2) дыбыс шығаратын денені қозғалысқа келтіретін күш;
3) ауа толқырлық кеңістік. Сөйлеу тілінің дыбыстарының пайда
1) дыбыс шығаратын дене- сөйлеу мүшелері,
2) қозғалысқа келтіретін күш - өкпеден шығатын ауа,
3) кеңістік – тыныс мүшелері, тамақ, ұуыс мүшелері.
Сөйлеу мүшелері дегеніміз – тіл дыбыстарын жасауға қатысатын
Адамның сөйлеу органы үш бөліктен тұрады. 1. тыныстау
Зерттеу өзектілігі Еркіндік пен демократия қанатын жайып, экономикасы
Зерттеудің пәні : Бастауыш сыныптарда қазақ
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабағында
Зерттеу міндеті: Фонетиканы оқыту әдістемесі туралы толық мағұлмат
Зерттеудің болжамы: Фонетиканы
Зерттеу құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер
1ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ФОНЕТИКАНЫ ОҚЫТУ
1.1 Фонетиканы оқыту әдістемесі
Тілдің дыбыстық жағының сырын оқушыларға түсіндіріп, онын лексикалық
Сондықтан да фонетика грамматиканың лексикамен саз тудыру сияқты
Мектепте фонетиканы оқыту, практикалық мақсаттарды да көздейді. Мысалы,
Фонетика курсының мазмұны. Фонетика дыбыстың үш жағын қамтиды:
a) физиологиялық (жасалу);
ә) акустикалық (естілу);
б) қызметі (сез жасау).
Мектеп оқулығында дыбыстың бұл үш ерекшелігі тұтас бірлікте
Оқушылар сөйлеу мүшелерінен мағлұмат алып, дауысты я дауыссыз
Бірақ дыбыстардыд жасалуы жайында мектепте толық мағлұмат берілмейді,
Акустикалық (дыбысталу) тұрғыда тіл дыбыстары естілетін фонетикалық құбылыс
Қазақ тілінің дыбыстар жүйесі және оны оқыту әдістемесі.
Бұл дыбыстар іштей екі топқа (жүйеге) бөлінеді:
1) дауысты дыбыстар тобы немесе жүйесі — оның
2) дауыссыз дыбыстар тобы — оның құрамында 25
Дауысты және дауыссыз дыбыстарды жүйе тұрғысынан қарағанда:
1) қазақ тілінде айтылатын сөздердің бәрінде кездеседі,
2) сөйлеу мүшелерінде әр дыбыстың жасалу орны, әрқайсысынын
3) әрбір дыбыс белгілі бір сапалық ерекшелігімен екінші
4) сөз ішінде дыбыстардың бір-бірімен тіркесу заңдылығы қалыптасқан.
1.2 МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕ
Тілді оқып үйрену үшін, оның негізгі компоненттерін (дыбыстық
Оқушылар сөздердің жасалуы жайында түсінік алғаннан кейін,
Сөздердің түрленуі түсінікті болмайынша оқушылар синтаксис
Сөз таптарын оқыту оқушыларды синтаксистік жүйелі курсын етуге
Сонымен бірге, сөз таптарын оқып үйрену оқушылардың логикалық
Сөз таптарын оқытқанда кездесетін қиыншылықтар;
1) оқушылар «сөз таптары» мен «сөйлем мүшелері» ұғымдарын
2) бір сөз табынан екінші сөз табына ауысқандығын
3) аттас формаларды ажырата алмау (жатыс септігі -да,
1.3 Сөз жасау әдістемесі.
1992 жылы қазақ тілі бағдарламасына «Сөздердің жасалуы» атты
Тіл туралы ғылымның бір саласы ретінде сөздердің жасалуы
Сөз—мағыналық, бөлшектерден тұратын құрылым. Қазақ тіліндегі атауыштық сөздер
Туынды сөздердің құрамында түбір және қосымша (жұрнақ) болады.
Мектепте сөздердің жасалуын оқытудың танымдық әрі практикалық зор
Сөздердің жасалуымен танысуы біріншіденсөз құрылымының дамуы мен сөздердің
Сөздердің жасалуы бойынша жұмыстар жүргізу орфографияны білуге, орфографиялық
Өйткені орфографиялық принциптердің ішінде негізгісі морфологиялық принцип болса,
Туынды сөздерді талдаудың түрлері. Сөздердің жасалуын оқыту кезінде
Морфемалық талдау: білімділік. Сөз тудырушылық талдау: білімділік—білімді-білім.
2 ДЫБЫСТАРДЫ ОҚЫТУ
2.1 Дыбыстардың айтылу үлгісі
Дыбыстың аккустикалық қызметі. Аккустика дегеніміз дыбысты зерттейтін физиканың
Акустикалық тұрғыдан алғанда дыбыс қандай да болсын бір
1)Дыбыс ырғағы.
2)Дыбыс күші.
3)Дыбыс әуені.
4)Дыбыстың созыңқылығы.
Дыбыс ырғағы уақыт мөлшерінің ішіндегі дірілдің санына байланысты
Тіл дыбыстарының түрлері. Тілдің барлығында да тіл дыбыстарды
Дауысты дыбыстар жүйесі вокализм терминімен аталады. Дауысты дыбыстарға
Оның 1-физиологиялық классификация;
2-акустикалық классификация.
Физиологиялық классификация акустикалық классификацияға қарағанда әлдеқайда қолайлы. Дауыстылар
Тілдің артқы таңдайға қарай жиырылып, бүктеліңкіреп айтылуынан жуан
Еріннің қатысуына қарай еріндік және езулік болып бөлінеді
Жақтың ашылу қалпына қарай дауыстылар ашық және қысаң
Қысаң (ұ,ү,ы,і).
Тілде келте, қысқа, созылыңқы дауыстылар да болады.
Дауысты дыбыстар кестесеі
Еріннің қатысына қарай Иектің (жақтың) қатысына қарай Тілдің
Еріндік дауыстылар Езулік дауыстылар Ашық дауыстылар Қысаң дауыстылар
О, Ө, У, Ұ, Ү А, Ә, Ы,
Бұл кестедегі и, у дыбыстары сөз немесе буын
Дауыссыз дыбыстар (Консонантизм)
Дауыссыз дыбыстардың артикуляциялық ерекшелігі:
а) дауыссыздарды айтқанда өкпеден шыққан ауа әйтеуір бір
ә) дауыссыздарды айтқанда үн бәсең, солғын болады.
б) дауыссыз фонемалар буын құрай алмайды.
в) дауыссыз фонемаларды айтқанда дауыс шымылдығы баяу дірілдейді
2.2 Дауыссыз дыбыстарды үйрету
Дауыссыз дыбыстар дегеніміз - өкпеден шыққан ауаның кедергіге
Қазіргі қазақ тілінде 25 дауыссыз дыбыс бар: б,в,г,ғ,д,ж,з,й,к,л,м,н,п,р,с,т,(у),
Дауыссыз дыбыстарды айтқанда өкпеден шыққан ауа сөйлеу мүшелеріне
Дауыссыз дыбыстар кестесі
Қатаң дауыссыздар Ұяң дауыссыздар Үнді дауыссыздар
П,ф,к,қ,т,с,ш,щ,х,ц,ч Б,в,г,ғ,д,з,ж,һ Р,л,,й,у,м,н,ң
Айтылу ерекшелігіне байланысты
Шұғыл Ызың
п,б,т,д,қ,к,г,ч,ц;
в,ф,г,ғ,з,ш,щ,ж,х,һ
Қазақ тілінің дауыссыз дыбыстары жүйесі, олардың топтастырылу жүйесі
Орыс тілінде де дауыссыздар қатаң, ұяң, үнді болып
Мысалы: стп,т,м,б,зл,иг,н,р сияқты дауыссыздарды оқыту қиындық келтірмейді. Ал
Оқушы мұғалімнің бұл дыбыстарды айтуыға еліктейді, мұғалімге қосыла
Бірақ дауыссыздардың сөзде жуан иемесе жіңішке айтылуы дауысты
Дауыссыз дыбыстардың бұл ерекшелігі салыстыру, тыңдау, жаттықтыру, қайталау,
Қатаң
П,Т, К-Қ.Ш, һ
Уяң
Б, Д, Г. 3, Ж
Үнді
М, Н, Ң, Ү. Р, Л, Й, У
Қазақ тілінің дауыссыз дыбыстары жүйесі оқушыға топтастырылу арқылы
Сонымен бірге дауыссыздардың. бұл топтарының ішінде екі тілге
Мысалы: с,п,т,м,б,з,д,ш,н.р сияқты дауыссыздар оқытуда қиындық келтірмейді. Қатаң,
Оқушы бұл дыбыстарды* ана тіліндегі к,г,и, х дыбыстарына
2.3 Сөйлеудің фонетикалық бірліктері
Сөйлеудің фонетикалық жақтан мүшеленуі.
Дыбысталу жағынан алып қарағанда сөйлеу жік-жігімен айтылған дыбыс
Хабарлы сөйлемде паузаның алдындағы сөз көтеріңкі дауыспен айтылады
2) Сөйлеудің темпі – шапшаң немесе баяу болуы;
3) Сөйлеудің үдемелілігі, айтылудың күштілігі немесе әлсіздігі (демнің
4) Сөйлеудің әуені айтылудың мақсатына қарай «көңілді», «ойнақы»,
Такт - фразаның бір екпінге байланысты бөлшегі. Фраза
2.4 Буын. Дауыс ырғағы, екпін туралы түсінік .
1. Буыннның түрлері
2.Фразалық екпін
3. Логикалық екпін
4.Интонация
Сөз айтылғанда тұтас, бірден айтылмайды. Сөздердің айтылуында ауа
Ауамен тікелей байланысты болады. Сондықтан сөздің буынға бөлінуі
Буынға тән негізгі белгілер:
буын болу үшін оның құрамында дауысты дыбыс болу
. 2. буында мағына болмайды.
Кейбір сөздердің әрбір буыны лексикалық немесе морфологиялық мағынасы
Бір дыбысты, екі дыбысты, үш дыбысты, төрт дыбысты.
Буынның түрлері
Буын құрамының түрліше болуына байланысты буынның қазақ тілінде
Жеке дауыстыдан болған немесе дауыстыдан басталып, дауыстыға бітетін
Дауыстыдан басталып, дауыссызға бітетін буын тұйық буын деп
Дауыссыздан басталып, дауыссызға аяқталған, екі жағынан дауыссызбен қоршалған
Сөз құрамындағы буындардың барлығы бірдей айтылмай,біреуі басқаларына қарағанда
1. Буынның біруі басқа буындардан айрықша күшті айтылуы
2. Басқа буындардың ішінен бір буын айтылу тонының
3. Квантитативті екпін (количество).Басқа буынның ішінен бір буын
2.5 Дыбыс. Әріп. Фонема.
Фонема туралы түсінік. Тілдегі сөздер бір-бірімен мағыналары мен
Фонема дегенімізде тіл дыбыстары,бірақ ол тіл дыбысы болғанда
Ал орыс тіліндегі дауыссыздардың қасиеті түркі тілдердегі дауыссыздардан
Сөздердің айтылуы мен жазылуы бірдей емес. Көзбен көріп
Сөз бен дыбыстың бірлігі мынада: 1. сөз болмаған
1. әріп дыбысты тек шартты түрде таңбалаумен бірге,
2. әріп құбылмалы емес. Үнемі бір белгімен таңбаланады,
Тіл дыбыстары сөздер мен морфемаларды ажыратуға қызмет ететін
Қазақ тілінде дыбыстардың айтылуындағы ауытқулардың сөздің мағынасы мен
2.6 Фонетикалық заңдар
1. Фонетикалық заңдар.
Тілдегі фонетикалық құбылыстар және олардың өзгеруі мен дамуының
Түркі тілдерінде дауысты дыбыстардың не біркелкі жуан, не
Тілдің фонетикалық жүйесі үшін дыбыстық өзгерістердің ішінде фонемалардың
Фонетикалық заңдар туралы ұғым көбінесе белгілі бір тілдің
Тілдің тарихын және оның өзгеруі мен дамуын жете
Сөздік
Агглютинация – қосымшалардың бірінен соң бірінің жалғануы
Ассимляция – дауыссыз дыбыстардың өзара үндесуі мен бір-біріне
Грамматика – тілдің грамматикалық құрылысы туралы ілім
Дивергенция – ажырасу деген сөз бойынша жасалған термин
Конвергенция – бірдейлесу сөзі бойынша жасалған термин
Лексикология – тілдің лексикасы және оның тарихи даму
Лексика – тілдегі барлық сөздердің жиынтығы
Лингвистика – тіл туралы ғылым
Лингвист – тіл маманы
Морфология – тілдегі сөздің формаларын, өзгеруін, түрленуін зерттейтін
Морфема – сөз формасының ең қысқа мағыналы бөлшегі
Ономасиология – заттың аталу себебін, аталуы мен белгіленуін
Омофон – грек тілінің біркелкі, бірдей және дыбыс
Омограф - грек тілінің біркелкі, бірдей және жазу
Пунктуация – тілдегі тыныс белгілерін зерттейтін сала
Просодия – сөйлеу легін мүшелеу принциптері мен құралдары
Проклитика-өзінен кейінгі атауыш сөздердің фразалық екпіні ішіне кіре
Семиотика – таңбалар жүйесі
Семантика – мағына деген ұғымды білдіреді
Сема – морфеманың семантикалық жағының ең қысқа бөлігі
Семасиология – сөз мағынасын зерттейтін тіл білімінің саласы
Синтаксис – сөз тіркестері, сөйлем құрылысы мен жүйесін
Синхрония – гректің бір кездегі
Супплетивизм – итілдегі грамматикалық мағына білдірудің синтетикалық тәсілі
Сингармонизм – сөз ішіндегі дауыстылардың бір-бірімен үндесуі
Фразеология – тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін ілім
Фонетика – тіл дыбыстарын зерттейтін тіл білімінің саласы
Фузия – аглютинацияға қарама-қарсы құбылыс
Этимология – жеке сөздердің шығу тегін, даму жайын
Энклитика - өзінің алдындағы атауыш сөз екпіні ішіне
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ тілінен саналы әрі тиянақты алған білімдерін
әдістің іске асырылу жүйесі объектіні меңгертудің психологиялыќ басќыштарына
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ :
Абілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі А.Әбілќаев.- Алматы.
Абішева А. Ой белсенділігін арттыру А. Әбішева //
Бакірова А. Қазақ тілі оқулығына әдістемелік нұсқау А.
Кулиманова М. Білім негізгі бастауышта қаланады / М.
Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы / С.
Таубаева Ш. Мұғалімдердің педагогикалық жаңалықтарды меңгеруін ұйымдастыру. /
Ералиева М. Жаңа буын оқулықтарының алғашқы қадамы /
Адамбаева Ж. Қазақ тілі сабақтары тиімді жоспарлы тәсілмен
Оралбаева Н. Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту
Қазақ тілі мен әдебиеті.-2001- №3,6,5,7
1