Мазмұны.
Кіріспе.......................................................................................
1бөлім. Поли және моноэтностық топтарға арналған әдебиеттерді талдау.................................................................
1.1 Этномәдени орта және оның рөлі................................................................
1.2 Этнопсихологияда кездесетін категориялар...............................................
1.3 Этнопсихологиядағы өзіндік сананың және мәдениеттің психологиялық ерекшеліктері........................................................................................................
2 бөлім. Эксперименттік зерттеу бөлімі...........................
2.1 Зерттеудің мақсаты,міндеті,болжамы........................................................
2.2 Зерттелетін әдістемелердің сипаты...........................................................
2.3 Зерттеудің барысы және міндеттерді сандық өңдеу..............................
2.4 Зерттеу болжамын дәлелдеу.....................................................................
2.5 Мәліметтерді сапалы талдау қортындылау.............................................
Қорытынды....................................................................................................
Әдебиеттер тізімі............................................................................................
Қосымшалар.......................................................................................................
Кіріспе.
Қазіргі уақытта Қазақстанда мәденитке, тілге,ұлтқа ұлттық мінез-құлыққа көп көңіл
Полиэтникалық жағдайда этникалық толеранттылық мәселесі де мәнді.Басқа этникалық мәдениеттерді
Этномәдениеттің сондай-ақ бұл бағыттымен Қазақстанда айналысып жүрген ғалымдарымыз
Біздің зерттеу жұмысымыз поли және моно этностық топтардың мәдени
Зерттеудің мақсаты:поли және моноэтностық ортадағы мәдениеттің психологиялық ерекшеліктерін
Зерттеу пәні:поли және моноэтностық топ өкілдерінің психологиялық ерекшеліктерінің көріну
Зерттеу өзектілігі:Жұмыстың өзектілігі, қазіргі уақытта Қазақстан мәдениетті,әдет-ғұрыпты,мінез-құлықты дамытудан
Тәжірибелік маңыздылығы:Зерттеуден алынған мәдениетке тәрбиелеу және дамыту мақсатындаарнайы тренингтер
Болжам:Поли және моно этностық ортаның психологиялық ерекшелігі бар.
Зерттеу міндеттері:1.Этнопсихология мәселесіне арналған әдебиттерді
талдау.
2.Әдістемелер мен талдауларды жасау.
3.Әдістемелерді эксперименталды поли және моно
топтарға өткізу.
4.Зерттеу нәтижелері бойынша салыстырмалы талдау.
5.Салыстырмалы талдау негізінде қорытынды жасау.
Адамның этномәдени даму мәселелері.
Біздің елімізде болып жатқан
Қазіргі жаңа этно психологияда өз бетінше дамып жатқан бақтардың
Этномәдениетті түсінуге деген алғашқы ықпал
Мәднеиеттің этнос тағдырларындағы ролі қайшылықты болып отыр.Неге? «Неосфералық концепция»
В.К.Шабельниковтың пікірінше өркениет процесі екі құрылымның өзара әрекетіне байланысты
ХХ ғасырдың 60-70 жылдарынан бастап әлемдік масштабта халықтардың өз
Мәдениет ұғымы психологиялық ұғым ретінде түсінілуде. Этнос пен
Мәдениет элементтерінің ерекше болуы бірнеше факторлармен түсіндіріледі біз үшін
Полиэтникалық жағдайда этникалық толеранттылық мәселесі де мәнді.Басқа этникалық мәдениеттерді
Полимәдениет пен полиэтникалық өзара әрекет жағдайында европалық сананың ерекше
Отногенездегі этномәдени даму мәдениетті меңгерудің континумында өрістейді.Адам нақты мәдени
Біздің зерттеуге негіз болған адамның этномәдени даму мәселесін этномәдени
Болашақтағы зеттеудің мақсаты этномәдени парадигма міндеттерінің бірі-адамның этномәдени дамуының
1.2.Этнопсихология.Этнопсихологияда кездесетін категориялар.
Субьективтілік пен рухани элементтер элементтер ұлттық қауымның қалыптасуында және
Этнопсихология элементтерінің халықтар өмірінде және олардың басқа ұлттармен
Сондықтан, этнопсихологияның мақсаты мен қызметі гуманитарлық ғылымдардың қызуғушылығын
Этнопсихология өзінің даму жолында көптеген қиындықтарға кездесті.Ол басқа ғылымдардың
Ертеде рухани психологиялық аймақтағы этностық айырмашылық мәселесі және оның
Этнопсихологияға түбегеилі қызығудың жаңа кезеңі хх №
Ш.Монтескьенің гоеографиялық детерминизм принципіне сүйеніп,ұлттық мінез климаттық жағдайлардың әсерінен
Мінез теориясын жасауға белгілі үлес қосқан ағылшын
Сондай-ақ философ Д.Юм кез-келген ұлт топтарының
“Адам қоғамының тарихы табиғаттың даму нәтижесі болып табылады”,-деген
И.Канттың ізгі ойлары этнопсихологиялық зерттеулер т арихында үлкен орын
Автор ұлттық мінездің негізгі бағыты басқа халықтарға деген
Ұлы философтың кейбір еуропалық халықтардың ұлттық мінезіне салыстырмалы талдау
Ұлттық мінез туралы білімді дамытуға Г.Гегельдің шығармашылық
Жалпы жаңа этнопсихология ғылымының негізін салушылар М.Лацарис пен Х.Штейнталь
1.Халық рухының психологиялық мәнін тану:
2.Халықтардың өмір сүруі заңдылықтарын ашу;
3.Қандай да бір халықтың пайда болуы,дамуы жоғалып кету ерекшеліктерін
Ғалымдардың ойынша “Халықтардың психологиясы” ұғымы-жалпы тілдің,діннің,өнердің,ғылыми заңдардың және басқа
Олардың пікірінше ,халықтар психологиясы екі бөліктен тұрады:-бірінші “Халық рухы
-екінші, нақты белгілі халықтардың зерттейтін бөлік.
Авторлар айтқан:” бірінші барлық халықтар үшін қажетті заңдарды қояды,екінші
“Этнопсихология”ұғымы Батыстағы ғылыми әдебиттерде жиі кездесе бермейді.Ол психологияға В.Вунд
Ататы ғалымның айтуынша,негізгі халық азығына жататын тілді,аңызарды, салт-дәстүрлерді зерттеу
1927 жылы Г.Шпеттің айтқан ойы “Жалпы психологиядағы жетістіктер ,этнопсихологияда
Л.Н.Гумилевтың этнос және этногенез тұжырмдамысы қызықты.Себебі,ол өзінің
Сондай-ақ олар әрбір этностың жеке,ішкі тәжрибесі басқаларда
1883 жылы “Советская этнография” журналында этнопсихологияның нені зерттейтіні
Этнопсихологиядағы зерттеулердің мәселелерін талқылаған А.Ф.Дашдамировтың (1983) “Этнопсихологияның
Г.В.Старовойдың пікірі бойынша ,этнопсихология ғылым ретінде жалпы психологияның бір
А.А. Реаның этникалық психологияны жеке ғылым
Этнопсихологияның әдістамалық негізі,психикалық құбылыстарды зерттеудің іс-әрекеттік
70-80 жылдарда КСРО-дағы этнопсихологиялық ізденіс саласында
Тұлғаның өміріндегі ұлттық мінездің байқалуіын
Бүгінгі шетел этнопсихологиясы эмперикалық мәліметтерді талдау мен интерпритация тәсіліне
Батыс ұлтттық психологиясының дамуында 2фактор бар.
-жеке-тұлғалық тұрғыны көздеп,этикалық ортаның барлық мәселелерін біріктіруге ұмтылуы;
-зертеушілердің философиялық әдіснамалық серпіліс көрінісінің басымдылығы.
Шетел этнопсихологтарының алдындағы мәселелер;
-ұлттық мінездің қалыптасу ерекшеліктері;
-әртүрлі мәдениеттегі норма мен патологияның ара қатынасы;
-тұлғаның қалыптасуына жаскезіндегі тәжрибенің мағанасы.
Осы сарындағы зерттеулер ұлттық психологияның дамуындағы бірінші бағытты айқындайды;
-психоаналитикалық;
-әртүрлі мәдениеттегі тұлғаны зерттеу;
-әлеуметтік психология.
80-ші жылдардың екінші жартысы 90-шы жылдардың басында шектеледі ұлттық
Тұлғаның ішкі дүниесі мен мәдениетінің байланысы туралы түсінікті американдықтар
Қазіргі шетелдік этнопсихологтардың зерттеуі бүгінгі біздегі этнопсихологияның негізгі салаларымен
Ал,енді Қазақстандағы этнопсихологияның даму кезеңіне мән берсек, 18 ғасырдағы
Бұлардан бұрын өмір сүрген ғұлама ғалымдарымыз Әбу-Насыр Әл-Фараби әртүрлі
Ұлы отан соғыс жылдарынан кейін ұлттық мінез,халық
Біздің Республикамызда этнопсихологиялық мәселелер туралы сұрақтар екі негізгі бағытта
70-жылдардан бастап еліміздің бірталай ғалымдарының-профессор Н.Джандельдиннің “Ұлттық психологияның табиғаты”,
Бүгінгі этнопсихологиядағы міндеттерді айта отырып,В.К.Шабельников халықтардың өткен кезеңдегі психикалық
Б.А.Әмірованың этностық жаңсақ танымдарының оқыту процесіне әсер етеді,этнопсихологиялық эксперименталды
Біздің еліміздегі этнопсихологияның жалпы жағдайын
Этнопсихологияда кездесетін категорияларды төмендегідей 6 түрін қарастырамыз.
1.ӨЗІНДІК САНА.
Этнопсихологияның көптеген мәселелерін тұлганың өзіндік санасы
Тұлганың ішкі әлемі,оның өзіндік санасы әрқашанда зерттеушілердің
Өзіндік сананың табиғаты жайлы,оның қалыптасуы,қызметі мен механизімдері жайында А.Н.Леонтев
С.Л.Рубинштейн сана мәселесін зерттей келе ,өзіндік сана дамуының бірнеше
-өзінің ұқсастығының санасы
-өзінің «Менінің» санасы
-өзінің психикалық қасиеттерін ұғынуы
-өзінің әлеуметті-құлықтылық бағалауының белгілі бір жүйесі.
И.И. Чеснокова өзіндік сана құрылымындағы өзара байланысты 3 компонентке
-өзін-өзі тану
-өзіне деген эмоционалды-құндылықты қатынас
-тұлғаның мінез-құлқын өзіндік реттеу
Бұл аталған компоненттер И.С. Конның өзіндік сана құрылымындағы көрсеткен
1 танымдық (когнетивті)
2 эмоцианалды (өзінің қасиеттерін бағалау)
3 мінез құлықтық (өзіне деген практикалық қатынасы)
Басқалардың еңбектерінде де дәл осы компоненттер кездескенімен,біреулерінде олар форма
Өзіндік сананың басты қызметі-адамға өз әрекеттерінің мотиві мен нәтижелеріне
Өзіндік сана - бұл адамға тән бастапқы немесе алғашқы
Адамның өмірлік тәжірибесі жинауына қарай оны өмір жайлы қайта
Адамның қоғамдағы, еңбектегі, жеке өміріндегі кез-келген өзгеріс тек
2. Этноидентификация.
Этностық идентификация-әр адамның этностық топтағы басқа бір адаммен бірігудге
Этностық идентификация тұлғаның ішкі психологиялық қайшылықтарға қарым-қатынаста өз
Этностық идентификация үдерісі мен оның нәтижесі жеке
Психологияда иднтификация ұғымын З.Фрейд енгізді.Ол идентификацияны,үлгі бойынша
Д.Ранопорт идентификация ұғымын «мен» субъектінің өзіндік
Идентификация әр түрлі деңгейде:ең алдымен,адам идентификациясы туралы айтатын болсақ,
Екіншден, топпен идентификациясы (референтті топпен) ал ең соңғы
Бүгінгі психологияда идентификация ұғымы психикалық ақиқаттың қиылысатын
біріншіден идентификация-ол эмоциялық байланысты құру негізінде субъектінің өзін
- екіншіден идентификация-басқа адам
- үшіншіден идентификация-ол субъект өзінің басқаның
Сонымен бірге идентификация көпшіліктің мәдениетімен ассимиляция ретінде бағаланса,әрі
3. Этникалық бірдейлік.
Дифференциация идентификацияның біртұтас процесі әлеуметтік ұқсастықты қалыптастырады. Тәшфелдің
сол мүшеге тән құндылықтары мен эмоционалды мәнділіктерін ұғындыратын
«Мен концепциясының» бөлігі болып табылады.Сондай-ақ жалпы мағынасында әлеуметтік ұқсастық
Этникалық ұқсастық – тұлғаның әлеуметтік ұқсастығының құрамды бөлігі, психологиялық
Этникалық (этничностъ) аскритивті (қоғамға тән) сипатқа ие болса, этникалық
Осы түсініктерді дәл бейнелейтін әсерленушілік термині десек болады, бұл
Шпет ұжымдық әсерленушілік ұғымын енгізсе, осы ұғымға ұқсас түсінікті
Этникалық ұқсастықты әлеуметтік ұқсастықтың құрамды бөлігі ретінде қарастыра отырып,
Этникалық ұқсастық құрылымында екі негізгі компонентті бөліп көрсетеді:
-когнитивті (өз тобының ерекшеліктерін білу, әрі жекелеген белгілерінің негізінде
-аффективті (өз тобының қасиеттерін бағалауы, ондағы мүшелерге деген қатынасы)
Әр түрлі зерттешілер ұсынған моделъде этникалық ұқсастықтың когнетивті компонентінің
Бірақ этникалық ұқсастық-бұл тек өзінің этникалық қауыммен ұқсастығын ұғып
Өзінің этникалық қауымына деген қатынас этникалық аттитюдерде көрінеді.Позитивті аттиюдтер
Керісінше, топқа қатынасына байланысты негативті аттитюдтардың көп болуы өзінің
Соңғы жылдары бұлар өз тарихи тағдырына байланысты көптеген нәрселерден
Тұтастай өз халхына деген ұят сезімдерін өркөкіректік сезіміне алмастырудан
Кейбір авторлар этникалық ұқсастықтың мінез-құлықтың компонентін де ерекшелеп, оны
Көптеген зерттеулердің нәтижесінің көрсетуінше, өзін этникалық топ мүшесі ретінде
Сонымен қатар, шынайы өмірде пайдалануға, үлгілеуге боларлықтай өзінің
Басқа сөзбен айтқанда, этникалық ұқсастықтың (идентичности) мінез-құлық компонентін
Сонымен, қазіргі кезде этникалық ұқсастық топпен өзара әрекеттесуді әрқашан
4. Эгоцентризм.
Эгоцентризм-айналадағы болып жатқанды ескермей,адамның зейіні мн ойлауын тек өзін
1.Қабылдау және ойлау процестерімен сипатталатын танымдық эгоцентризм.
2.Өзінен басқалардың моральдық іс-қимылы мен
3.Субьктінің басқа адамдарға ақпарат беруі кезіндее тезаурустардың,ұғымдардың мағаналық
Этноцентризм дегеніміз не? У.Самнердің көзқаратары.
Халыөтардың салт-дәстүрлері туралы өзінің классикалық кітабында У.Самнер алғашқыладың бірі
У.Самнердің пікірінше этноцентризмнен топтардың провинциалимі және көзқарастарымен мәдениеттің тарлығы
Этноцентримге өзінің тобына деген жағымды құрылымдары мен бөлек әлеуметтік
Этноцентризмде өз тобының мүшелерін нағыз адам деп, ал бөтендерді
Әр түрлі ұлттар мен этностардың өкілдері басқа этностың өкілдерін
Этноцентризмнен жеке және сонымен ұқсас расоцентризм кездесетіндіктен адамдар бір
Топтың нарцизм (этнонарцизм) және агресивтілік
Этникалық топтың мүшелері өздерін құнды адамдар деп ойлай отырып,
Осы орайда жаңа идея туындайды әрбір этникалық топ белгілі
Саяси психологияның дәлелдеуі бойынша тұлғаның нарцизмі оның жоғары агресивтілігінің
Эталондар мәселесі.
Эталондар мәселесін, оның салыстыру көрсеткіштері жекелеп және терең зерттеу
Этноцентризм әсіресе тұрмыстық сферадан, салт-дәстүрден , және әдеттерден көрінеді.(тамақтану,
Этноцентризмді зерттеудегі психологияның міндеттері.
Этноцентризм бұл кешенді құбылыс. Ол туралы құнды мәліметтер әлеуметтену,
Этноцентризм мәселесі мен айналысқан психологтар Р.Броунның қойған сұрағы өз
Д.М.Евансонның идеясы бойынша этноцентризм табиғатын білу – тұлға аралық
2.этноцентрикалық тұлға өзінің топ мүшелерінен конформизмді және бағынуды, топқа
3.Этноцентрикалық тұлға үшін кез-келген өзара қатынас иерархиялық емес және
Этноцентризм теориясының негізін салушылардың ойынша, жоғарыда сипатталған этноцентрикалық тұлғаның
Мәдениет арасындағы ұқсастықты абсолютизациялық, Мысалы психологиялық феноменнің бірі –
Универсализм тенденциясы бойынша барлық халықтарда базалық психологияның роцестері
Психологияда этникалық шиеленістердің себебін әртүлі тұрғыдағы көзқарастар негізінде талдайды.
1.Топ арлық шиеленіс(конфликт) адамның тума берілген агрсивтілікке бейімділігі секілді
Зигмунд Фрейд пен К.Лоренцтің айтуынша, адамдардың агресивті мінез құлқы
2. Миллер мен Д.Доллардың фрустация – агрессия гипотезасы
3.Басқа топтарға қатынасы баланың ерте кездегі әлеуметтену процесі мен
4.Реалды шиеленіс теориясының (М. Шериф) дәлелдеуінше топ аралық шиеленіс
5.Әлеуметтік ұқсастық теориясының ( А.Темфол.) дәлелдеуінше топ аралық дұшпандықтың
5. Этностық стереотиптер.
Этностық стереотиптер- Әртүрлі этностық қауымдастықтардың өкілдріне тән моральдық,ақыл-ой,дене
Қазіргі таңда халықаралық қатынасты құру практикасы үшін осы қатынастың
Әлеуметтік және этнопсихологиялық әдебиеттерде этникалық стереотиптер , ең алдымен
Шиеленіс жағдайында топтар арасында өрістік бейнелер құралады. Т.Стефаненконың дәлелдеуінше
Осыларға байланысты психологияда этностереотиптердің екі түрін бөледі: Автостереотиптер мен
Автостереотиптер дегеніміз – бұл басқалар үшін өзінің этникалық тобының
6.Ұлттық мінез
Ұлттық мінез-бұл әрбір ұлттың ішкі рухани дүниесінің нгізгі
Ұлттық діл, ұлттық мінез проблемалары.
Жалпы, «ұлт» терминінің мәніне келсек,бұл – этникалық топтар ұғымынан
Белгілі жазушы, ғалым М.Әуезов этнопсихология, ұлттық мінез туралы тұжырымдарында
М.Жұмабаев: «... жас өркендерді жерге шырылдап түскен кезден есейіп,есі
Қазіргі білім мен тәрбие беруде негізгі талаптар үш түрлі
М.Жұмабаев: «... адам баласын тәрбие қылу дегенде, әрине,
«Өркениеттің адасуы», «Жазагер жады космоформуласы» (Шыңғысқанның пенделік құпиясы) атты
Біздің бойымызда ұлтжандылыұ сезім, ойымызда өз ұлтымызға деген мақтаныш
Қазақстан-2030 стратегиясында шет елдегі замандастарынан білімі мен білігі жағынан
Қазақ елінің әлемдік өркениет көшіне ілесіп, дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты
Білім ордаларында қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарына негізделген патриоттық
Қазіргі кезеңде ақпараттар ағыны заманы және Интернет империясы билей
Егеменді елдің әрбір азаматы ұлттық шеңберде қалмай бүкіл әлемдік,
Халықтың мінез-құлқы туралы.(И.С.Кон.)
“Халықтың мінез-құлқы”ұғымы бастыпқыда белгілі бір халықтың өмір сүру
Біріншіден этностық мінезі дегеніміз-оның жекелеген өкілдері
Екіншіден, қандайда бір қаситтерді жекелеген этникалық қауымның жетістігі ретінде
Үшіншіден мінез қырларын әлеуметтік–экономикалық және географиялық жағдайға, халықтың
Халық мінезін интерпритациялаудағы көзқарастардың ішінде әлеуметтік немесе мәдени детерминизм
Халықтық мінезін зерттеудің тарихы көрсеткендей, олордың мәдени арнаулы каситтерін
1.ӨЗІНДІК САНА.
Этнопсихологияның көптеген мәселелерін тұлганың өзіндік санасы
Тұлганың ішкі әлемі,оның өзіндік санасы әрқашанда зерттеушілердің
Өзіндік сананың табиғаты жайлы,оның қалыптасуы,қызметі мен механизімдері жайында А.Н.Леонтев
С.Л.Рубинштейн сана мәселесін зерттей келе ,өзіндік сана дамуының бірнеше
-өзінің ұқсастығының санасы
-өзінің «Менінің» санасы
-өзінің психикалық қасиеттерін ұғынуы
-өзінің әлеуметті-құлықтылық бағалауының белгілі бір жүйесі.
И.И. Чеснокова өзіндік сана құрылымындағы өзара байланысты 3 компонентке
-өзін-өзі тану
-өзіне деген эмоционалды-құндылықты қатынас
-тұлғаның мінез-құлқын өзіндік реттеу
Бұл аталған компоненттер И.С. Конның өзіндік сана құрылымындағы көрсеткен
1 танымдық (когнетивті)
2 эмоцианалды (өзінің қасиеттерін бағалау)
3 мінез құлықтық (өзіне деген практикалық қатынасы)
Басқалардың еңбектерінде де дәл осы компоненттер кездескенімен,біреулерінде олар форма
Өзіндік сананың басты қызметі-адамға өз әрекеттерінің мотиві мен нәтижелеріне
Өзіндік сана - бұл адамға тән бастапқы немесе алғашқы
Адамның өмірлік тәжірибесі жинауына қарай оны өмір жайлы қайта
Адамның қоғамдағы, еңбектегі, жеке өміріндегі кез-келген өзгеріс тек
1.3.Ұлттық және этникалық өзіндік сана (сана сезім)
Ұлттық сана сезім
Ұлттық сана сезім дегенде адамның белгілі бір ұлтқа қатысты
Ұлттық сана сезімге ұлттық ар-намыс, отанға деген махаббат, Ұлттық
Австриялық әлеуметтанушы және саясаттанушы Отто Бауэр ұлтқа тән табиғи
Ұлт - бұл өзінің шығу тегімен, тілімен, территориясымен,
Ұлттық қатынас көптеген кешенді сипатқа ие. Қатынасқа түсуші субъектілер
4.2.Этникалық сана сезім (өзіндік сана)
Адамдардың бірлескен ұзақ тіршіліктерінің үрдісінде әрбір топтың аймағында бір
Тұлға деңгейіндегі этникалық өзіндік сана
Жекелеген адамның этникалық «Мен концепциясы»-өзіне белгілі, өзінің этносы бейнесімен
Адамның этникалық «Мен бейнесі»оның жалпы «Мен концепциясының» құрлымының
-ол мыңдаған және миллиондаған этностардың ішіндегі өз этносының бір
-осы этностың көптеген басқа өкілдерімен өзіне тән қандайда бір
-ең бастысы сол қауымға , оның мүшелеріне ұқсау, эмпатия
Э. Эриксонның тұлғаның даму теориясынан белгілі болғандай, адамдардағы «Менінің»
Тұлғаның этникалық «Мен -концепциясының» элементтері «Мен концепциясының » барлық
ІІ ТАРАУ Поли және моноэтностық ортадағы мәдениеттің психологиялық
Біздің еліміздегі этнопсихологиялық мәселелер туралы зерттеулерді екі негізгі бағытта
70 жылдардан бастап еліміздің бірталай ғалымдарының профессор Н.Джандельдиннің "Ұлттық
Бүгінгі этнопсихологиядағы міндеттерді айта отырып В.К. Шабельников халықтардың өткен
Сондай-ақ бұл бағытта Б.А.Әмірованың этностық жаңсақ танымдарының оқыту процесіне
Зерттеу мақсаты: Поли және моноэтностың ортадағы мәдениеттің психологиялық ерекшеліктерін
Зерттеу объектісі: Поли және моноэтностық топ мүшелері.Эксперимент №15
Зерттеу пәні: Поли және моноэтностық топ өкілдерінің психологиялық ерекшеліктерінің
Зерттеу әдістемелері: 1. Мәдени құндылық бағдар тесті (Л.Г.Почебут)
2. Топтағы нормалық қалауларды өлшеу
(О.И. Комиссарова)
3. Тұлғаның өз-өзіне қатынасын зерттеу
(В.В. Столин)
2.2. Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы мен зерттеу барысы.
1. О.И. Комиссарованың "Топтағы нормалық қалауларды өлшеу" атты әдістемесіне
Берілген тест индивидтің әртүрлі нормаларды қалауын зерттеуге арналған. Тест
Нұсқау: "Сіздердің алдарыңызда бірнеше сауалдардан тұратын сұрақнама. Егер Сіз
Берілген тесті топтағы индивидтердің міне-құлығын болжауға мүмкіндік беретін құрал
Зерттеу құрылғанына 1 жыл болған топта жүргізіледі.
Топтың біріккен іс-әрекетте тәжірибесі болуы керек.
Сұрақнама парақтары әрбір зерттелушімен жеке түрде толтырылады.
2. Мәдени құндылық бағдар тесті (Л.Г. Почебут)
Біз этностық «Менді» зерттеу барысында кез келген тұлға өзінің
Ұсынылып отырған әдістеменің басты авторы Дж. Таусенд болып табылады.
Этнопсихологиялық зерттеулер көп жағдайда халық мәдениетін зерттеу деп түсіндіріледі.
Тест бес сұрақтан тұрады және әрбір сұрақ үш варианттың
Екінші тип - қазіргі заман мәдениеті (ҚЗМ) адамдардың қазіргі,
Адам тәні қарама-қайшылықты көрініс деп түсініледі. Осы мәдениеттің құндылығы
Үшінші тип динамикалық дамып жатқан мәдениет (ДДМ), адамдардың
Әлеуметтік ортадан дербес болу, тәуелсіздік пен ерекшелік алға қойылған
Әсіресе «Мен-концепцияның» - «Мен–бейненің» когнитивті компоненті- адамның өзі жайлы
Зерттелушілерге төмендегідей нұсқау беріледі: "Әрбір тараудан Сіздің мәдениетіңіздің бағдарын
1. Біздің мәдениетімізде шешім қабылдау кезінде маңызды фактор ретінде
адамдар мынаны санайды:
а) өткенді
б) қазіргіні
в) болашақты
2. Біздің мәдениетімізде адамдар өздері туралы былай ойлайды:
а) табиғат күштерінің құрбандары
б) табиғатпен ықыласта тұратындар
в) көптеген табиғат күштерін басқаратындар
3. Егер менің мәдениетімдегі адамдарды басқармаса, онда олар мынаны
істейді:
А) жаман қылықтарды
Б) жаман мен жақсы қылықтарды
В) жақсы қылықтарды
4. Менің мәдениетімдегі адамдар өздерінің қарым-қатынастарында ең негізгі
ретінде:
А) тұқым және шыққан тегі
Б) үлкен жанұя
В) тұлғаның ерекшелігі мен көнелігі
5. Менің мәдениетімнің адамдары былай санайды:
А) тіршілік ету өз өзімен өмір сүруге жеткілікті
Б) тұлғаның дамуы мен өсуі өмірде ең басты мақсат
В) тәжірибелік іс әрекет пен ерекшелікке жету ең жақсы
3. В.В. Столиннің «Тұлғаның өзіндік қатынасын зерттеу» сұрақнамасы
Моно және полиэтностық топтардағы студенттердің өз өзіне қатынасын анықтау
Сұрақнаманы жасау үшін тоғыз өлшем алынған. Олар өзіндік қатынасты
1)«Меннің» саналығы
2)Өз өзін сыйлау және өзіндік сенімділік
3)Өзіндік басқару және «Меннің» реттілігі
4)Басқалардың үміттері
5)Шартсыз өзіндік қабылдау
6)Өз тұлғасының құндылығын уайымдау
7)Өзіндік «Менмен» байланыс сезімі
8)Өзіндік түсінбеушілік, «Меннің» даулығын сезіну
9)Өзіндік айыптау сезімі
Осы тоғыз өлшем тоғыз шкалаға бөлінген:
Шкала 1-ішкі шынайылық. Шкала 11 пунктен тұрады. Шкаланың төмен
Шкала 2- өз- өзіне сенімділік 14 пунктен тұрады.
Шкала 3-Өзіндік басқару -12 пунктен тұрады. Белсенділіктің көзі адамның
Жоғары көрсеткіштер адам өзіндік «Менін» анық сезінетінін көрсетеді.
Төменгі көрсеткіштер адамның өзіндік «Мені» уақытша жағдайларға тәуелді екенін
Шкала 4- өз - өзіне қатынастың айнасы-11 пунктен тұрады.
Шкала 5 - өзіндік құндылық-14 пунктен тұрады.Жоғары көрсеткіштер өзіндік
Шкала 6- өзіндік қабылдау-12 пунктен тұрады. Жоғары полюс өзіне
Шкала 7 - өзіндік байланыс-11 пунктен тұрады. Жоғары көрсеткіштер
Шкала 8-ішкі даулық -15 пунктен тұрады. Жоғары көрсеткіштерішкі даулардың
Шкала 9- өзін-өзі кінәләу -10 пунктен тұрады. Жоғары көрсеткіштер
Зерттелінушіге 110 пункттен тұратын тестік буклет және жауаптардың
Шкалалық мағыналар арнайы трафареттің кілтімен бланкіге қою арқылы есептелінеді.
Зерттелушінің өзіне, ұлтына, мәдениетіне эмоциялық-бағалық қатынасы – жалпы адамның
Екінші компоненттің негізін өзіндік сыйлау немесе өзіндік намыс,өзіндік құндылық
Даму үшін тұрақты және тұрақсыз өзіндік бағаның саналы
Адамзат тарихының қайғылы беттері осы ұғыммен байланысты. Халықтар мен
Өзіндік баға қажеттіліктер деңгейімен, яғни адам өз алдына қоятын
Осы жағдайларда өзіндік бағаның адекваттылығы жайлы айтуға болады. Өзіндік
Егер адам(этнофор) көтеріңкі өзіндік бағада болса және өз алдына
Бірақ мынаны түсіну маңызды, жоғары немесе төмен өзіндік
Тұлғаның дамуы үшін оптималды болып өзіндік сыйласымның, жалпы өзіндік
Керісінше, өзіндік сыйласымныі төмен деңгейі, өзіндік кемшіліктің сезімімен, өзіндік
Әдістемені жүргізгеннен кейін, алған мәліметтердің нәтижесін кестеге орналастырдық.
2.3. Зерттеу мәліметтерінің сандық және сапалық өңделуі
1. Л.Г. Почебуттың "Мәдени құндылық бағдар" атты әдістемесінің негізіне
тип дәстүрлі мәдениет (ДМ)
тип қазіргі заман мәдениеті (ҚЗМ)
тип динамикалық дамып жатқан мәдениет (ДДМ)
1-кесте Моноэтностық және полиэтностық топтағы қазақ студенттерінің мәдени құндылық
Р/с Типтер Моноэтностық топтағы қазақтар Полиэтностық топтағы қазақтар
1 Дәстүрлі мәдениет (ДМ) 75 % 55 %
2 Қазіргі заман мәдениет (ҚЗМ) 62 % 60 %
3 Динамикалық дамып жатқан мәдениет (ДДМ) 55 % 57
Сонымен, біз эксперименттің нәтижесінде моно және полиэтностық ортадағы мәдени
Қазіргі заманның тез ағымы өмір салты мен дәстүрлерді де
Біздің мемлекетіміз ондай даму қарқынына әлі жете қойған жоқ.
Зерттеу нәтижелерінің көрнекілігін қамтамасыз ету мақсатында алынған мәліметтерді "Мәдениет
Зерттеудің келесі кезеңінде топтағы нормалық қалауларды анықтау үшін О.И.Комиссарованың
Кесте 2 Моно және полиэтностық топтағы қазақ студенттерінің нормативті
№ Р/Р Нормативті қалаулар Моноэтностық топтағы қазақтар Полиэтностық топтағы
1 Іскерлік қалаулар сферасы 47,3 % 53 %
2 Коммуникациялық қалау 45,4 % 42,3 %
3 Шынайылық шкаласы 19,2 % 18,5 %
Кестеде екі топ өкілдерінің нормативті қалауларының көрсеткіштері берілген.Ең алдымен
3 кесте Моноэтностық және полиэтностық топтағы қазақ студенттерінің өзіндік
№ Р/Р Шкалалар Моноэтностық көрсеткіштері Полиэтностық топтағы қазақтар көрсеткіштер
1 Ашық 49 % 48,6 %
2 Өзіне сенімді 45,4 % 46,8 %
3 Өзіндік басқару 51,2 % 57,8 %
4 "Меннің" айнасы 52,4 % 53,7 %
5 Өзіндік баға 53 % 47 %
6 Өзіндік қабылдау 55,3 % 54,9 %
7 Өзіндік байланыс 44,4 % 45,2 %
8 Даушылдылық 35,3 % 39,3 %
9 Өзін кінәлау 30,7 % 33,8 %
Бірінші шкаланың төмен көрсеткіштері "Меннің" терең түсінілетінінің көрсеткіші. Жоғары
"Меннің" айнасы берілген шкалада да полиэтностық топ артық болып
Көрсеткіштердің айқындылығын қамтамасыз ету мақсатында мәліметтерді гистограммалық бейнеде көрсетеміз.
Поли және моноэтностық ортадағы мәдениет типтерінің ерекшеліктерін айқындау мақсатында
Розенбаумның Q критерийі жалпы психологиялық зерттеулердің мәліметтерін статистикалық өңдеуде
Бұл үшін алдымен зерттеу болжамын қалыптастырамыз:
Н0 –Поли және моно этностық ортадағы студенттердің мәдениет типтерін
таңдау мәліметтерінің арасында айырмашылық жоқ.
Н1 – Поли және моно этностық ортадағы студенттердің мәдениет
типтерін таңдау мәліметтерінің арасында мәнді айырмашылық бар.
Зерттеу болжамын дәлелдеу үшін поли және моноэтностық ортадағы студенттердің
4 кесте- Поли және моноэтностық топ зерттелушілерінің дәстүрлі мәдениет
№ Полиэтностық топ өкілдері № Моноэтностық топ өкілдері
1
2
3
4 10
10
10 S1
10 1
2 10
10
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25 9
9
9
9
9
9
9
8
8
8
8
8
7
7
7
7
7
7
7
6
6 3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19 9
9
9
8
8
8
8
7
7
7
7
7
6
6
6
6
6
20
21
22
23
24
25 5
5
5
5 S2
5
5
а) Q критерийнің эмперикалық мәнінің формуласын есептейміз.
Q эмп=S1+S2=4+6=10
ә) Q критериннің критикалық мәнін анықтаймыз (кесте бойынша)
Q кр 7/ Р≥0,05
9/ Р≥0,01
Яғни Но-теріске шығарылып Н, қабылданады
Жауап: Зерттелуші топтардың дәстүрлі мәдениет шкаласы мәліметтері арасында маңызды
5 кесте Поли және моноэтностық топ зерттелушілерінің "Қазіргі заман
№ Полиэтностық топ көрсеткіштері № Моноэтностық топ көрсеткіштері
1
2
3
4
5
6 7
7
7
7
7
7 1
2 7
7
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25 6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
6
5
5
5
5
5
5
5
5 3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18 6
6
6
6
6
6
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
19
20
21
22
23
24
25 4
4
4
4 S2
4
4
4
а) Q критерийiнiң эмперикалық мәнiн анықтаймыз
Q эмп = S1+S2 = 6+7=13
ә) Таблица бойынша Q критикалық мәнін анықтаймыз.
Qкр 7/Р ≤ 0,05
9/Р ≤ 0,01
Яғни Но теріске шығарылып Н1 қабылданады.
Жауап: "Қазіргі заман мәдениет" шкаласы бойынша зерттелуші мәліметтері арасында
6 кесте. Поли және моноэтностық топ зерттелушілерінің "Динамикалық дамудағы
№ Полиэтностық топ көрсеткіштері № Моноэтностық топ корсеткіштері
1
2
3
4
5 10
10
10
10 S1
10
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
9
9
9
9
9
9
9
9
9
8
8
8
8
8
7
7
7
7
6
6 1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18 9
9
9
8
8
7
7
7
7
7
7
6
6
6
6
6
6
6
19
20
21
22
23
24
25 5
5
5
5
5
5 S2
5
а) Q критерийнiң эмперикалық мәнiн есептейміз
Q эмп =S1 + S2 =5+7 =12
ә) Таблица бойынша Q критикалық мәнiн анықтаймыз
Q кр
9 / Р ≤ 0,01
яғни Но терiске шығарылып Н1 қабылданады.
Жауап: Динамикалық дамудағы мәдениет шкаласы бойынша зерттелушілердің мәліметтері арасында
Эксперименттік бойынша тұжырым
Моно және Полиэтникалық мәдениет жағдайында өмір сүріп отырған адамның
Полиэтникалық жағдайда этникалық толеранттылық мәселесi де мәндi. Басқа этникалық
Жалпы эмпирикалық зерттеулер нәтижелерін сандық және сапалық талдау нәтижесінде
Қолданылған әдебиеттер.
1.Тәжибаев Т.Т. О национальном характере казакского народа. Алматы-Ак
2.Жарықбаев Қ.Б.Нүкежанов Ж.С. Қазақ этнопсихологиясының әдіснамасын жасаудың кейбір
3.Бромлей Ю.В. Очерки теория этноса.М.Наук,1983 с-412.
4.Мухина В.С. Этнопсихология:настоящая и будушая\\Психологический журнал-1994 т15-№3.
5.Поуменно Л.И. Этническая идентичность Проблема трансформации в постсоветский период\\Этническая
6.Стефаненко Г.Т. Этнопсихология М: институт психологии РАН, «Академический
7.Павлено В.Н. Таглин С.А. Введение в этническую психологию-Харьков,1992 с
8.Аймауытов Ж Псиқология-Алматы: «Рауан»1995 224-225 беттер.
9.Елікбаева Н. Ұлттық психология:көмекші оқу құралы-Алматы «Қазақ университеті»1992
10.Кушпер П.И.Национальное самосазнание как этнический определить 1949 Т 8
11.Саракуев Э.А. Крисько В.Г. Введение в этнопсихологию. М:Наука 1996
12.Бромлей Ю.В. Этнос и этнография.-М:Наука 1973- 280с.
13.Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса.-М:Наука 1983-412с.
14.Спиркин А.Г. Сознание и самосознание-М: Политиздат 1972-303с.
15.Хотипец В.Ю. Этническое самосазнание и его роль
16.Левович В.П. Андрущах И.Б. Этноцентризм как социольно-психологический
с 70-82.
17.Солдатова Г.У. Этническая идентичность и этнополотическая мобилизация.М:Мысль,1996-с 296-341.
18.Губогло И.Н. К изучению идентичности М:1999-с 266.
19.Казлов В.И. Проблема этнического самасознания и ее место в
20.Агеев В.С. Психологическое исследование социольных стереотип\\Вопросы психологий
21.Дайнер Х. Фрейда Н. Национальных стереотип-в кн: современная зарубежная
22.Латишев А.К.Этническая идентичность\\Сов этнография 1989 №5-с 10.
23.Мухамметбердиев О.Б. Национальное самосознание народов.Средней Азии на современном этапе
24.Стефаненко Т.Г. Социальные стереотипы и межэтнические отношения.Под ред Г.М.Андрееевой.Я.Янаушека-М:
25.Кусева Г.У.Этнические стереотипы в системе межэтических отношений-М:1985-24с.
26.Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфере земли.Л.Гидрометео-издат 1990-637с.
27.Дробижева А.М.Национальное самосознание и динамика культуры\\Нация и культура-Таллин 1985-
28.Вяткин Б.А. Этническое самосознание как фактор развития индивидуальности\\Психологический
с-69-75.
29.Гнатенко П.И. Национальный характер-Диспронетровск:ДГУ 1992-131с.
30.Левковин В.П. Соционально-психологические аспекты этнического самосознания\Сов этнография-1983 №4 с
31.Этнопсихология Учебное пособие-Алматы:
«Қазақ университеті»,1998-с 3-4.
32.Солдатова Г.У.психология межэтнической напряженности и смысл 1998-387 с.
33.Этническая психология(этнические процессы и образ жизни людей)сборник научных трудов.М:
34.Этнопсихологический словарь.Под ред В.Г.Крыско М:Московский психолого социальный институт
35.Жарықбаев Қ.Б. Аймағанбетова О.Х. Этнопсихология курсының типтік бағдарламасы.Қазқстан Республикасының
36.Баронин А.С.Этническая психология.Киев:Тандем 2000 264с.
37.Кон И.С. К проблема национального харктера.Социологическая психология М:1999.
38.Лурье С.В.Историческая этнология.М 1998.
39.Левкович В.П.Панкова Г.Социально психологические аспекты проблема этнического сознания социольная
40.Сусоколов А.А. Структурные факторы самоорганизации этноса\Расы и народы.М:Наука 1990
41.Галустова О.В. Этнопсихология конспект лекция.М:2005.
42.Крыско В.Г. Этнопсихология.Издателььский центр Академия 2002г с-300.
43.Жарықбаев Қ.Сангилов О. Жантану атауларының түсіндірме сөздігі.Алматы: «Сөздік-словарь»
44.Хабаршы \ Вестник. Алматы: №2 (11) 2003ж 65 бет.
ҚОСЫМША
О.И. Комиссарованың "Топтағы нормалық қалауларды өлшеу" атты әдістемесі
Ең үлкен қанағатты адамдар өз жұмыстарының жоғары бағасынан алады
Өмірде шынайы достары бар адамдар ғана бақытты
Барлық спортсмендер атаққа ұмтылады
Рационалды адамдар үнемі сөйлесудің кемшілігінен зардап шегеді
Мен өзімді арам ойы жоқ адам деп санамаймын
Ең жақсы мұғалімдер деп мен өз пәнін білетін адамдарды
Әрбір адам қоршағандардың ашуын келтірмейтіндей өздерін ұстау керек
Студенттің сәттіліктері оның міндеттеріне мойындаумен қарауына байланысты
Адам қарым қатынасын ешқандай іс орнын толтыра алмайды
Кейде өсек айтқан маған қанағат әкеледі
Басқаларға ұнау үшін өз ісіңді жақсы жасау керек
Жұмыста әріптестер арасында тек іскер қатынас болуы керек
Адамға ең қорқыныштысы жалғыздық сезімі
Балалық шағымда мен мақтағанды жақсы көретінмін
Адамдардың көбісі топтағы жұмысты өз өзін көрсету мүмкіндігі ретінде
Өзін түсінетіндерді адам ең жақсы достары деп санайды
Мектептің негізгі рөлі оқушыларды дұрыс мамандық таңдауға бағыттауда болуы
Өзіне ұнайтын адамдармен жұмыс істеген кезде адам ерекше күштің
Мен өзім жақсы қарайтын адамдарға ғана көмектесемін
Мен телефон арқылы тек іс жайлы сөз жүргізгім келеді
Істің қызығушылығы үшін қызметкерлер жайлы ұмытып кететін мекемелер ұнайды
Қоршағандардың менің жұмысымды сынауы менің нәтижеме жаман әсер етеді.
Бос уақытты достармен қарым- қатынасқа жұмсау керек.
Мен келер күнімді жоспарлап қоюға тырысамын.
Жақсы басшы ең алдымен өз саласында жақсы маман.
Көп адамдар үшін топтық жұмыс жаңа адамдармен танысудың тағы
Мен атақты адамдардың өмірі жайлы кітаптарды қалаймын.
Жұмыстағы әріптестер достық қарым- қатынаста болулары керек.
Өздерінің сезімдерін ұстай алмайтын адамдармен жұмыс істеу маған қиын.
Мектеп ең алдымен оқушыларда ең жақсы адамдық қасиеттерді тәрбиелеу
Менің жақсы достарым көп білулері керек.
Мен басқалармен менің ісіме байланысты жоқ заттар жайлы сөйлесемін.
Талпыныстары марапатталған кезде , көптеген істер жасай алады.
Достық қарым- қатынастың нашарлауы жұмысшылардың іс әрекетіне ықпалын тигізеді.
Менің ойымша іс үшін жұмысшылар қарым- қатынасын құрбандыққа шалуға
Таныс емес ортада мені ашық адамдар тартады.
Жақсы басшы ең алдымен жұмыста өзара түсінушілік атмосферасын қалыптастырады.
Бос уақытты өзіндік оқыту мен сүйікті іске жұмсау керек.
Студенттің жетістіктері көбінесе ЖОО да қоршаған адамдармен , қарым-
Мен ашық, тура адамдарды дөрекі деп есептеймін.
Бірдей қаржылай жетістік жағдайында мен байқауды ұйымдастырғанға қарағанда ,
Ең жақсы қанағат сезімді адам жақын достарының арасында алады.
Адамдар қарым- қатынастарын анықтау үшін өте көп уақыт жұмсайды.
Мен адамдар жайлы бірінші әсерім арқылы ойлаймын.
Мұғалімнің басты міндеті оқушылар арасында жақсы түсінушілікті орнату.
Өмірде адам тек өз-өзіне ғана сенуі керек.
Өз қателіктерімді мойындау маған қиынға түседі.
Сүйікті ісіне өмірлерін арнаған адамдар таңдандырады.
Компанияның жаны болу адам үшін үлкен ләззат.
Маған адамдардан көңілімді қалдыру үнемі қиын.
Этникалық бірдейлік негізгі компоненттері
Дифференциация идентификацияның біртұтас процесі әлеуметтік ұқсастықты қалыптастырады. Тәшфелдің
сол мүшеге тән құндылықтары мен эмоционалды мәнділіктерін ұғындыратын
«Мен концепциясының» бөлігі болып табылады.Сондай-ақ жалпы мағынасында әлеуметтік ұқсастық
Этникалық ұқсастық – тұлғаның әлеуметтік ұқсастығының құрамды бөлігі, психологиялық
Этникалық (этничностъ) аскритивті (қоғамға тән) сипатқа ие болса, этникалық
Осы түсініктерді дәл бейнелейтін әсерленушілік термині десек болады, бұл
Шпет ұжымдық әсерленушілік ұғымын енгізсе, осы ұғымға ұқсас түсінікті
Этникалық ұқсастықты әлеуметтік ұқсастықтың құрамды бөлігі ретінде қарастыра отырып,
Этникалық ұқсастық құрылымында екі негізгі компонентті бөліп көрсетеді:
-когнитивті (өз тобының ерекшеліктерін білу, әрі жекелеген белгілерінің негізінде
-аффективті (өз тобының қасиеттерін бағалауы, ондағы мүшелерге деген қатынасы)
Әр түрлі зерттешілер ұсынған моделъде этникалық ұқсастықтың когнетивті компонентінің
Бірақ этникалық ұқсастық-бұл тек өзінің этникалық қауыммен ұқсастығын ұғып
Өзінің этникалық қауымына деген қатынас этникалық аттитюдерде көрінеді.Позитивті аттиюдтер
Керісінше, топқа қатынасына байланысты негативті аттитюдтардың көп болуы өзінің
Соңғы жылдары бұлар өз тарихи тағдырына байланысты көптеген нәрселерден
Тұтастай өз халхына деген ұят сезімдерін өркөкіректік сезіміне алмастырудан
Кейбір авторлар этникалық ұқсастықтың мінез-құлықтың компонентін де ерекшелеп, оны
Көптеген зерттеулердің нәтижесінің көрсетуінше, өзін этникалық топ мүшесі ретінде
Сонымен қатар, шынайы өмірде пайдалануға, үлгілеуге боларлықтай өзінің
Басқа сөзбен айтқанда, этникалық ұқсастықтың (идентичности) мінез-құлық компонентін
Сонымен, қазіргі кезде этникалық ұқсастық топпен өзара әрекеттесуді әрқашан
2