Мазмұны
Кіріспе.................................................................................................................3
Негізгі бөлім
I.тарау.Ясауи «Хикметтері».............................................................................6
1.1 Қолжазба мәтінінің фонетикалық жүйесі
заңдылықтары.....................................................................................................6
1.2. Ясауи «Хикметтері» тілінің лексикасы……….………………………...8
1.3Ясауи «Хикметтері» тілінің морфологиялық сипаттамасы…………....14
1.4 Хикметтердің өлең құрлысы……………………………………………..20
II тарау. «Жамиат-тауарих» тілі…….............................................................22
2.1 Қадырғали би еңбегігің аты туралы……………………………………..22
2.2 «Жамиат- тауарихтың» тілінің зертелуі………………………………...24
2.3 Шежіре тілінің лексикасы мен фразеологиясы………………………...25
Қорытынды………………………………………………………………….34
Қолданылған әдебиеттер тізімі....................................................................36
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Орта ғасырлардағы араб әлемінде қоғамдық ойдың философия,
Осы ескерткіштердің қатарына Құтадұғу білік (XI.ғ) 13 мың жолдан
Жалпы алғанда біз Ясауи «Хикметтері» мен «Жами ат-тауарих»атты түркі
Мұнда Ясауи «Хикметтерінде» араб, парсы сөздері 46-48 пайызын құраса,
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Орта ғасырдағы түркі ескерткіштеріндегі
Мұнда: 1.Қолжазба мәтініндегі фонетикалық жүйесі,фонологиялық заңдылықтары.
2. Ескерткіш тіліндегі араб сөздерінің грамматикалық байланыстары көрсетілді.
Мәселенің деректі қоры. Еліміз тарихында орта ғасырлық кезең мәдениет
Осы жұмыс барысында, Рәбиға Сыздықованың Ясауи «хикметтерінің»тілі мен Қадырғали
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Біздің талдап отырған Ясауи «Хикметтрі» мен
Қадырғали Қасымұлының шығармасының тілі тұралы тұңғыш
И. Н. Березиннен кейін, 1850 жылдардың бас кезінде Қадырғалидың
Ал, сонымен қатар орта ғасырлардағы (ХІ-ХVІ ғ.) түркі жазба
Жұмыстың құрлымы: Бұл бітіру жұмысында біз орта ғасырда ғасырда
Бұл жұмыстың негізгі бөлімі екіге бөлінген: бірінші бөлімінде Ясауи
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І.Тарау Ясауи хикметтерінің тілі
І.І Қолжазба мәтінінің фонетикалық жүйесі, фонологиялық заңдылықтыры
Ерте орта ғасырлардағы (ХІІғ) түркі жазба ескерткіштерінің бірі атақты
Ясауи «Хикметтерінің» бұл күнде бізге
Жалпы Ясауи қолжазбаларының бізге жеткендерінің басым көпшілігі соңғы кезеңдерде
Араб жазуымен көшіріліп, сақаталып келген ертедегі Түркі жазба ескерткіштерден
Сөйтіп, қолжазба мәтінінің қыпшақ, оғыз тілдеріне негізделгенін ескеріп, харакаттардың
Олар :
Дауысты дыбыстар:А, Ә,Е, О, Ө, Ұ, Ү, Ы, Й
Дауыссыз дыбыстар: Б,П, Д,Т,С,У, ШІ, Ж, З, Р, Қ,
Қалғаны د ث ز ص ض ظ ط ع
таңбалары әріптері араб, парсы сөздерінеде жазылған.
Біз бұл ескерткіш тіліне фонологиялық талдаулар жасай отырып,
ХҮІІ. Ғасырда көшірілген хикметтер мәтініндегі
I.2. Ясауи «Хикметтері» тілінің лексикасы
Ортағасырлық түркі мұрасының бірі – Ясауи «Хикметтерінің» лексикалық қазынасына
Ескерткіштердің көрсетілген генетикалық қабаттарын, жеке
Осыған қарай отырып Ясауи мұрасы лексикасының араб сөздері дені
Ясауи тіліндегі арабизмдер мен парсизмдердің мазмұнына, тақырыбына қарай отырып,
Араб және парсы тілінде лексикалық мағыналыры
а) «жаратушы»; ә) «шындық, түзулік»; б) «үшін» шылауы. Ясауи
Парсыладың бәндә сөзі «Хикметтерде» көбінесе «Құдайдың құлы» мағынасында келеді.
Бұл тарауда араб пен парсы сөздерінің терминдік статусы өзге
Ясауи тіліндегі діни емес мәндегі арабизмдердің дені зат есімдер
Бүгінгі қазақ тіліндегі көптеген абстракт ұғым атаулары бұлардың көне
Арабизмдердің бірқатары, парсы сөздері сияқты, көмекші етістіктерімен келіп, құрама
Арабизмдердің ішінде сын есім мағыналы сөздер көп кездеседі: уали
Араб, парсы тілдерінен келген деректі зат атаулары ескерткіш тілінде
«Хикметтер» мәтінінде орын алған арабизмдердің белгілі бір бөлігі қазақ
Фонетикалық бітімі жағынан түп – төркіні танғысыз болып өзгерген
Жалпы «Хикметтер» мәтінде ислам дініне қатысты сөздер көп кездеседі.
Ислам дінінде Алланың 99 аты бар деп айтылады. Ясауи
Мұндай тіркестердің ішінде Алланың бір аты – хақ Мустафа.
Біздің байқауымызша, Алла синонимі көбінесе символдық мәнде қолданыдады. Мысалы:
Ясауи Хикметтерінің поэзия тақырыбындағы лейтметиві хақты таңдау да аталған
Шариғат – суфизмнің бірінші асуы, сатысы, бірінші асудан өту
Келесі сатының аталуы – тариқат, бұл сөз араб тіліндегі
Танымның екінші сатысын игеріп болған соң, дәруіштер үшінші саты
Соңғы , төртінші саты – хақиқат, бұл
Ясауи мен оның ізбасарларының поэзиясы тақырыбының лейтмотиві хақты тануда
Хикметтер – діни ағымның өлең түрінде ұсынған кодексі, насихаттаушы,
Араб сөздерінің қолданысына қатысты және бір жағдайға көңіл
Сондықтан Ясауи хикметтері «белгілі бір әдеби тілден гөрі, халықтың
«Хикметтер» тілінің лексикалық сипатын тануда әсіресе көзге түсетін құбылыс
Ескерткіш тілінде мұндай лексикалық адекваттардың орын алу уәждері әр
Самарқан қолжазбасы бойынша ескерткіш тілінің лексикалық құрамы жөнінде мынадай
Яасауи хикметтері J-тілдік қыпшақ және оғыз тобына жататын тайпалар
Яасауи тілінің сөздік құрамының жартысына жуығын (44-45 пайызын) араб
Араб, парсы лексикалық бірліктердің басымы түркі көмекші сөздерімен тіркесіп,
1.3 Ясауи «Хикметтері» тілінің морфологиялық сипаттамасы
Жоғарда айтылған ескерткіш тілінің морфологиялық құрылысын «ерекшеліктерді анықтау» тұрғысынан
Талдау барысында қазіргі немесе ерте кезеңдердегі қазақ тілінде бұл
сөз таптары
Сөз жасам немесе туынды зат есімдер
«Хикметтер» жинағының біз талдап отырған нұсқасында (қолжазбасында) зат есім
-Лық/ -лік/ -лүқ / - лүк жұрнағы дерексіз (абстракт)
Зат есімнің жекеше, көпше тұлғалары.
Ясауи хикметтер тілінде: Араб тілінің ”бұрыс көптік” (ломаное множество)
Сан есім
Бүгінгі таңда біз зерттеп отырған Ясауи хикіметтер тілінің
Үстеулер мен шылаулар
Ескеркіш мәтінінде үстеулердің мынандай топтары қолданылған: мезгіл, мекен, қимыл
Араб пен парсы тілдерінен алынған үстеулер де бар, олар:
Ал енді шылауларға келсек, aраб тілінде шылау, сөздер өте
Кірме уа шылауы сирек қолданылған (оның қысқарған у вариантының
Етістік
туынды етістіктері
Ясауи «хикметтерінің» Самарқанд қолжазбасында туынды етістік тұлғалары морфологиялық және
Зат есім, сын есімдерден етістік тудыратын жұрнақтар ескерткіш тілінде
-ла/ -лә: сөзлә (сөзләсә - 8 а, 3), ізләп
Жалпы алғанда, Cамарқан қолжазбасындағы хикметтер тілінде күрделі етістіктердің екінші
1.4 Хикметтердің өлең құрлысы
Ясауи хикметтерінің және жалпы сопылық поэзияның архиектоникасы мен композициясын
Хикметтер - поэтикалық дүние, яғни өлең санатындағы туындылар.
Өлең өлшеміне келсек, тармақтар көбінесе 12-13 буынды, содай -
Йол үстідә азиз башым тофрағ қылсам,
Жан - у дилім хақзикріға муштақ қылсам.
Зикр айтыб бар жисмімні афақ қылсам,
Ү ужудымдын бу ақбалар көчәр мукин.
Айтылуда зикр сөзі зикір болып екі буынды сөз болатынын
Күйдүргучі, йақтұрғучы һич тұрарын йоқ,
От дек тұташыб бақыласән кәун - у мәкәнда.
Мұнда 1- тармақта 13, 2 - тармақта 14 буын
Хикметтердің 7-8, 8-9 буынды тармақтармен берілгендері аса көп
Ташла бу дүнйа ишратын
Қылғыл еранлар хизмәтін.
Ічкіл мухаббат шәрбәтін,
Мункпр Накир кәрмәстін бұрұн.
Жалпы қорта айтқанда,Ясауи хикметтерінің сөздік қазынасы мен фонетика морфологиялық
ІІ.тарау.«Жамиат-тауарих» тілі
2.1 Қадырғали би еңбегігің аты туралы
Жоғарыда біз “Жинақтың” түпнұсқасының жоқтығын, ал табылған көшірмелерінің толық
Өкінішке орай, қолжазбаның кейінірек табылған екінші көшірмесінде еңбектің автор
Қадырғали би еңбегінің дербес деректік мәнін тура бағалауға айтарлықтай
Еңбектің атын анықтау жолында жасалған ізденіс ең алдымен,
Мәселеге осы тұрғыдан келгенде Қадырғали бидің өз еңбегін жазудағы
Бұл - шығарманың орталық идеясы. Оны автордың өзі де
Шығарманың құрылымы да осы негізгі ойға
Еңбектің міне осындай жазылу мотивтері мен
Әрине, бұл жорамал ғана. Шығарманың атын біржола анықтау -
2.2 «Жамиат- тауарихтың» тілінің зерттелуі
Қадырғали Қасымұлының шежіресі үлкен тілдік ескерткіш болып танылады. Сондықтан
Қадырғали шығармасының тілі туралы тұңғыш сөз айтқан адам –
И. Н. Березиннен кейін, 1850 жылдардың бас кезінде Қадырғалидың
1. Бұл шежіре өз заманындағы түркі әдеби тілі
2. Бұл шығарма шағатайша, қазақша тілде жазылған. Бұл
3. Қадырғали өз шежіресін қазақтың жазба тілінде ұсынған. Бұл
4. Қадырғалидың «тауарихы» ескі татар тілінде жазылған мұны
Біз осыған қарай отырып «Жами ат – тауарих» тілінің
2.3 Шежіре тілінің лексикасы мен фразеологиясы
Ескерткіш тілінің сөздік құрамы түркі ,моңғол, араб, парсы,
Шежіре лексикасының араб тілдік қабаттары
Орта ғасырдың түркі жазба ескерткіштерінің барлығында да, негізінен өзге
Араб сөздерін (арабизмдерді) олардың қолданылу сипатына қарай топтарға
Шығармада қолданылған араб сөздерінің дені дерек сөз (абстаркт) ұғым
Араб сөздерінің келесі үлкен тобы күрделі етістіктер жасайтын
Араб сөздерінің етістік жасаудағы мұндай активтігі түркі
Ет-, қыл-, бол-, деген көмекші етістіктерден
Тек зат есімдер мен етістктер емес, араб тілінен енген
Араб сөздерінің бірқатарының бұл тексте түркіше
Уа ликин, һәм, амма (бірақ),йа ни тәрізді араб тілінің
Бөгде тілдің лексика қабатының екінші үлкен тобы - парсы
Ал мұндай баст (қол), буйм (екінші), бисйар (көп,
Түпнұсқа тілінің ізі тағы бір тұста айқын көрінеді. Ол
Aраб сөздері сияқты, парсы сөздері де түркі
Сөйтіп, араб, парсы сөздері Қадырғали би Қасымүлының
Бұл бөліктер Рашид ад диннің орысша притчи деп аталатын
Арабтың қаум ( ) сөзі -
“Ел, патшалық” мағынасында мамлақат( ) сөзі
Арабтың уалайат/уилайат ( ) сөзі жалпы “ел”
Сөйтіп, біз талдап отырған «Шежіреміздің» тілінің араб, парсы,
Сан жағынан мұндағы араб, парсы сөздері өзге орта
Екінші жағынан алып қарағанда, Қадырғалидың бұл
Бірде автор түпнұсқадағы сөз тұлғасын бұзбай
Орта ғасырдағы түркі поэзиясы тілінде бір
Транскрипция былайша беріледі:
Шежіре араб жазуымен қалдырылғаны белгілі. Біз бұл диплом жұмысында
Транскрипция үшін елімізде түрколоктер пайдаланып жүрген таңбалар негізге алынды,
Араб тіліне тән дыбыстардың таңбаларын сол дыбыстарға ұқсас түркі
Түркі және парсы сөздеріндегі жіңішке езулік дыбыс көбінесе
Арабтың әрпі ж таңбасымен берілді, ал ол
Сөз соңында әріпі тұрса, б таңбасымен, әріпі тұрса,
1, 2- жақтық жіктеу есімдіктері қолжазбада әріпсіз және
Тексті транскрипсиялағанда ескерткіш тілінің өзегі қыпшақ тілдерінің болғанын ескеріп,
Сонымен қатар, Қадірғали Жалайырдың « Жами ат – тауарихының»
أ -а
ا-а,ә,ы,і
ب -б,п
ب-п
ت -т
ث-с
ج-ж,ч
ح-ч
خ-х
ح -х
د -д
د -з
ر -р
ر -ж
س -с
ش -ш
ص-с
ظ -з
ط -т
ظ-з
ع-ғ
ف -ф
ق- қ
ك -к,г
ز-з
م -м
ن-н
و -о,ө,у,ұ,ү,у
غ -һ
ى -е
ي-И,й,ы,і,е
ت -т
نك -ң
ل -л
Талдау үстінде және ескерткіш тексінде мынадай шартты белгілер қолданылады:
/-қосымшалар мен жеке сөздердің немесе фразеологизмдердің варианттарының арасын белгілейді;
~-дыбыстардың алмасуын көрсетеді;
>