Трагедиялық образ


М А З М Ұ Н Ы
К І Р І С П Е...................................................................................................3
І Т А Р А У
О.Бөкеев, Д.Исабеков повестеріндегі подтекст мәселесі................10
ІІ Т А Р А У
1970-80 жылдар прозасындағы трагизм сипаты
2.1 Трагедиялық образ...........................................................22
2.2 Трагедиялыќ сюжет..........................................................37
2.3 Трагедиялық финал..........................................................45
ІІІ Т А Р А У
Д.Исабеков, О.Бөкей повестеріндегі стильдік ерекшеліктер........50
Ќ О Р Ы Т Ы Н Д Ы......................................................................................58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР....................................................61
К І Р І С П Е
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл жұмыста 70-80 жылдардағы қазақ прозасында
Көркем шығармадағы образдар арасындағы кейіпкерлердің ішкі психологиялық тартыстары драматизмге
ХХ ғасырдың 70-80-жылдары қазақ прозасында жетекші жанр ретінде повесть
Қазақ повестері 1970-1980 жылдары тақырыптық, идеялық жағынан бұрынғыдан да
Ұлттық рухани байлығымызға М.Мағауиннің “Қара қыз”, “Тазының өлімі”, Т.Әбдіковтің
Диссертация жазу негізінде тақырыпқа байланысты негізгі қарастыратынымыз О.Бөкей және
О.Бөкейдің творчествосына тоқталсақ, О.Бөкей - өр Алтайдың аясында туып,
Оралханның әлеуметтік - философиялық, әсіресе философиялық ойларының терең іздері
Кейіпкер тағдыры мен жаратылыс тұтастығы О.Бөкейдің тек «Кербұғы», «Бурада»
Сонымен қатар О.Бөкей шығармаларының көбінде лейтмотив болатын соғыс тақырыбы.
Соғыс аяқталғанымен, оның адамзатқа салған қайғысы, қасіреті, ұлы жарасы
«Бәрі де майдандағы» Ақан мен Құмырай, Алма образдары, «Сайтан
Ұлы драматург Б.Шоу «Әрбір талантты жазушы ең әуелі өз
О.Бөкей өзі: «Әйтеуір не жазсам да өз заманымды сол
Оралхан ағамыздың шығармаларында оқыған сайын жүрегіңді жанитын өршіл рух,
Жалпы жазушының шығармаларына алдынғы тарауларда кеңінен тоқталамыз. Қаламгерге тән
Дулат ағамыздың қаламынан бүгінге дейін оннан аса повесть бір
Жазушының «Бекет», «Мазасыз түндер», «Пері мен Періште», «Гауһартас», «Сүйекші»,
Адам баласының мәңгі тақырыбы жақсылық пен жамандық. Автор шығармаларында
Ал, «Сүйекші», «Тіршілік» повестерінде жалғыздық, жатсыну мәселелерін қозғайды.
Расында адамдардың қазіргі қоғамымызда да рухани құлдырауы жиі кездеседі.
М.Әуезов: “Біздің әдебиетіміз ұлы орыс әдебиеті мен мәдениеті кешіп
Бұл ойы шынымен орындалған сияқты. Әлеуметтік өмірдегі әртүрлі оқиғаларға
Қазіргі әңгімеде алдымен шағын жанрдың әлеуметтік жүгі анықталып, оның
1970-1980-жылдары қазақ прозасында осыған дейін жетекші жанр болып келген
Тақырыптың өзектілігі.1956 жылы өткен съез ХХ ғасырдың 70-80-жылдардағы
Әдебиеттің дамуы жайындағы кейбір жалған теориялар соның ішінде, тартыссыздық,
Ұлттық әдеби процестегі мұндай екпін өзінің бастауын 60-жылдардан алған
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеттану ғылымында бұл кезеңнің әдебиеті
Ал О.Бөкей мен Д.Исабеков шығармаларына қатысты зерттеулер туралы зерттеліп
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
70-80-жылдардағы қазақ прозасындағы трагизм мәселесін қарастыруда мынадай мақсаттар қойдық:
- сол кезеңдегі прозадағы трагедия көрінісі, оның ролін анықтау.
- прозадағы трагедиялық жағдайлардың әлеуметтік мәнін, тақырыптық ерекшеліктерін анықтау.
- қаламгерлердің стильдік ерекшеліктерінің көркемдік әсерін айқындау.
- подтексттің ролі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу нәтижесінде мынадай мәселелер ғылыми шешімін
- 70-80-жылдардағы прозадағы трагизм мәселесі тұңғыш рет зерттеу нысанасына
- осы кезеңдегі прозадағы тақырыптардың жаңашылдығы, актуальдылығы қарастырылды.
- трагедиялық кейіпкерлердің терең психологиялық сомдалуына талдау жасалды.
- трагедиялық сюжет және трагедиялық финалдың идеялық қатынасына талдау
- трагизмнің реалистік және символдық ерекшеліктерін ашу.
Зерттеу нысанасы. О.Бөкей мен Д.Исабеков повестері, атап айтқанда, О.Бөкейдің
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі.
Зерттеуде ұлттық және әлемдік деңгейдегі әдебиаттанушылар-дың, сыншылардың еңбектерінде айтылған
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Қаламгерлер шығармаларындағы трагедиялық жағдайлардың атқаратын ролі өте зор.
- Трагизм мәселесінің тақырып өзектілігінің маңызы айқын.
- Бұл маңыздылықта жазушылардың адам мәселесіне эстетикалық, философиялық және
Жұмыстың сыннан өтуі. Ғылыми жұмыстың негізгі мазмұнын ашатын мақалалар
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
І Т А Р А У
О.Бөкеев, Д.Исабеков повестеріндегі подтекст мәселесі
Повестерге тоқталмас бұрын “подтекст” терминінің төңірегіне қысқаша тоқталып өтейік.
“Внутренний добавочный смысл текста, высказывания чувства и мысли, которая
Ашық айтылмайтын, бірақ шығармалардағы ең салмақты ойын жасырып тұратын
Енді О.Бөкейдің және Д.Исабеков шығармаларындағы подтекст қандай терең мағыналарды,
“Аспан ашық, түнгі ауадан күздің қара суығы сезіледі. Қас
Шығармада самолет уақыт символы ретінде берілген. Өмір өтіп бара
Пенденің бір басында жақсы да, жаман да қасиеттері бар.
“Өліара” повесіне келсек, басты кейіпкер қойшының арман-мақсаты бар, көңілі
“Дүниеде ең жаман нәрсе, ең жиіркенішті нәрсе – алдау!
Өмір дегеніміз аққат дейміз, ендеше ақиқат тек әділдік болғанда
Бұл туралы автор да өз ойын айтып кеткен болатын:
Пенделік дүниенің ырду-дырдуынан қашып қызығына алданған бас кейіпкер Ерік
Кісілікті пір тұтқан, аналық табиғаты таза да хас асыл
Асқар Егеубай “Мұзбалақ’’ атты эссесінде: “Осынау үрдістегі “Атау кере”
“Қар қызы” мен “Бәрі де майдан” шығармаларын алсақ, адамдардың
Туындыдағы суреткерлік шеберліктің қапысыздығы жазушының сюжет іріктеуінен, шығарма құрылымынан,
Осы суреттен көз алдыңызға жемтігіне шапқан аңның түр-тұлғасы анық
Автор шығарма сюжетін ширықтыра отырып Көксеректі өзі тектес түз
Оның жанары жаутаңдаған көзінде бүкіл әлем көріністеніп, сол әлемнің
Не нәрсе сұлу болса, отап тастауға, не нәрсе биік
Сонымен қатар Оралхан адамзат алдындағы қордаланып қалған планетарлық мәселе
Кейіпкер тағдыры мен жаратылыс тұтастығы О.Бөкейдің тек «Кербұғысына» ғана
Оралханның әлеуметтік-философиялық, әсіресе философиялық ойларының терең іздері оның хайуанаттар
Типологиялық тұрғыдан алсақ, екі шығарманың тоқайласатын жері – олардың
Кейінгі жылдардағы прозада адам және табиғат қарым-қатынасын әлемдік және
С.Асылбеков былай дейді: “Шындықты шырақ алып іздеу дегеніміз –
Жақсылық істесең жақсылық орасың Табиғат екеш оған да оң
Академик А.Б.Мигдал: “Сегодня нравственный закон внутри нас стал вопросом
Бұл ойдың көрінісі О.Бөкейдің “Жетім бота” повесінде негізгі идея
“Қарт Тасжанға: “балам, есіңде болсын, - деді шыншыл да
Шынымен қарап отырсақ, уақыт өткен сайын адам атаулы қанағатсыз
Ғалым М.Х.Хамзин: “Уақыт ағымы шындықтың түр-түсін өзгертіп отырады, кешегі
Сонымен қатар, 70-80-жылдардағы қазақ прозасындағы ауыл тақырыбы да елеулі
О.Бөкейдің “Мұзтаудағы” Ақтан, “Жетім ботадағы” Досым бейнелері куә. Мысалы:
- Саған ризамын, Досым... Сен алғашқы күйіңде қалған екенсің.
- Өзің ше, өзгеріп кеттің бе?
- Мен баяғы Тасжан емеспін, мүлдем бөтен біреумін. “Жаны
Әдебиет зерттеушісі В.И.Этов роман жарнына байланысты өз ойын айтады,
Көрнекті әдебиет зерттеушілерінің бірі В.В.Иванов: “Біз өз-өзімізді түсініп алуымыз
Кейінгі жылдардағы прозада адам және табиғат қарым-қатынасын әлемдік және
Оралханның суреткерлік жұмбақ кілттері жеке зерттеп, айрықша талдауды қажетсінеді.
Ә.Құтжанұлы бұл туралы:
“Көркемдігі келіскен кесек туындыларына тән тақырыптардың өзі таңданарлық “Сайтан
Д.Исабеков шығармаларында подтекст негізінен мейірімділік, бауырмалдық, махаббаттың күші,
“Тіршілік”, “Сүйекші”, “Мазасыз күндер”, “Пері мен періште”, “Гауһар тас”,
Тіршіліктегі Қыжымгүлдің өлімі оның өмірінің шарасыздық, мағынасыздығы екеуін қартайды.
Адамның табиғаты жалғыздыққа шыдауы өте қиын. Киеванның егде жасқа
Молдарәсілдің өмірінде бір үміт сәулесі қайта жанғандай болып, қартайған
Жалғыздық мәселесі “Сүйекші” повесінің де негізгі өзегі.
Оның туғандарынан айрылғаннан кейін дүниеде жападан жалғыз қалады. Одан
Автор "Сүйекші" және "Тіршілік" повестерінде жалғыздық, жатсыну деген мәселелерді
Жазушы жекелеген адамдар тағдырын зерттеп, суреттей отырып, бүкіл әлеуметтік
Ж.Ж.Жарылғапов ағамыздың "ХХ-ғасыр соңындағы қазақ прозасының идеялық-эстетикалық мәселері" атты
- біріншісі, адамдардың адамнан жатсынуы;
- екіншісі, адамның өз-өзінен жатсынуы;
- үшіншісі, адамның қоғамнан жатсынуы [12, 85].
Бұл жатсынудың үш түрі де біздің қазақ әдебиетіндегі кейбір
"Болды, Көке, даусыңызды естідім, әлі өзгермепті" [11, 360].
Бұл сөздерінде Қыжымгүл әкесінің әлі де өзгермегені, бір кезде
Мына дүниеде қатыгездік пен мейірімсіздік, тоңмойын надандық деген адам
“Пері мен періштені” алайық. Құлахметтің, Сафураның бүкіл өзінің алдындағы
“Өкпек жолаушы” повесінде бір кезде едәуір мансап иесі болған,
Шынымен де автор алдыңғы қарастырған туындыларында қатыгездік пен мейірімсіздікті
Жалпы О.Бөкейдің бүкіл шығармаларын роман, повесть, хикаяттарын тұтастырып тұрған
Неге бұлай? Неге адамдар бір-біріне сонша мейірімсіз, сонша қатыгез?
Қоғамдық-әлеуметтік тіршілік-тынысын басып айту сияқты сипаттар Дулат Исабеков пен
ІІ Т А Р А У
1970-80 жылдар прозасындағы трагизм сипаты
2.1 Трагедиялық образ
Қаламгерлер шығармаларындағы трагизм мәселесіне тоқталмай тұрып, осы терминнің түп-төркініне
Бұл термин туралы толыққанды тұжырымды пікірді Г.Н.Поспелов “Теория литературы”
Ал И.Ф.Волков: “Теория литературы” еңбегінде: “Трагизм (трагическое) – один
Екі ғалымның берген анықтамасында трагизм ол тек жеке адамның
Осы әлем әдебиетінде трагизм қай уақыттан бастау алғанын Г.Н.Поспелов
Ал қазақ әдебиетіне келетін болсақ, бұл мәселе зерттелмей, кенже
О.Хайямда, Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінде, жыраулардың кейбіреулерінде (мысалы, Бұхар-жырауда) Ақтабан
Ғазиза үйінде әкесінің орнына қалып отыр, бірақ ол еңбектен,
Яғни автор адам бойындағы үміт сәулесі, ар-ұят, пәктік, тазалық
Ал Ақан мен Қалтайдың бойындағы опасыздық, хайуандық қасиеттердің қайдан
Автор бұл сұрақтардың жауабын шешуге оқырман еншісіне қалдырады. Мұндай
Адам жанының терең иірімдерін қапысыз тани білетін, қарапайым адамдар
Енді суреткер шығармаларындағы трагедиялық образдарға тоқталсақ. “Пері мен періштедегі”
Шығармада оқиға лирикалық шегініс арқылы студент Сапардың атынан баяндалады.
Бірақ ол қандай да болсын тағдыр соққысына түссе де,
Ал Сафураны алатын болсақ, ол өзінің ішкі күйінішін, жастайынан
Осы екі трагедиялық образдардың ішкі психологиялық қалтарыстарды бейнелеуде автор
Автор шығарма соңында: “Сегіз айға созылғанмен ғасырдай боп көрінген
Ендігі оның қалған өміріндегі жұбанышы да, тірегі де осы
Енді қаламгердің “Гауһар тас” повесіндегі Салтанат образын алатын болсақ,
Шығармамен танысу барысында оқырманда неге автор Салтанаттың өмірін сонша
Әрине, бұл авторлық позиция тұрғысынан шығарманың негізгі ой-түйінін жинақтап
Салтанаттың басынан өткен оқиғалардан оның тағдырына кім кінәлі? Мүмкін
Иә, шынымен, бақыт деген бағалы мақсатқа жету кез-келген адамның
Шығармамен танысу барысында Салтанаттың трагедиясынан гөрі Ыбыш сияқты қоғамның
“-Қолда барда алтынның қадірі жоқ”, - деген осы ғой.
- Мені соған үйреткен сіз кінәлісіз, әке, - деді,
Ыбыштан басқа ешкіммен шешіліп сөйлесе қоймайтын, ішкі сезімінен сыр
Шығарма соңында: “Бұл қабірде өршіл мақсат пен үлкен арман
Д.Исабековтің айтылған екі шығармасындағы Салтанат пен Құлахмет образдары сезімтал
Құлахмет пен Салтанаттың басынан өткен оқиғалар символдық трагизм негізінде
Бұл көрініс Д.Исабектің “Сүйекші” және “Тіршілік”, “Дермене” повестері өз
Бұл повестерде автор жекелеген адамдар тағдырын зерттеп, суреттей отырып,
“Д.Исабеков повестерінен байқалатын бір ерекшелік ол “Адам-Табиғат-Қоғам” аталатын көркем
“Сүйекшідегі” Тұңғыштың образында “Бұл жарық дүниеде аз жасады ма,
Оның қоғамнан да жатсынуы, қоғамға араласпай, өз бетімен қоғамда
Адам атаулының бойындағы ең басты құндылық – рухани байлығын,
А.А.Грицанов: “Опасная нестабильность современной цивилизации, пусть в разной мере
Бұл ойды Ю.Трифоновтың ойы толықтырады: “Ведь человек несет себе
Ғалымның айтуы бойынша, қоғамда өмір сүріп отырған адам, сол
Адам қоғам мүшесі болғандықтан, ол адам алшақ, дербес өмір
“Өзінің анадан шыр етіп туып, азан шақырып қойған аты
Өзгелерге ол тек мола қазумен ғана күн көріс жолына
Қыжымгүлді алатын болсақ, бұл шынайы образ. Оның көнбеуге мұршасы
“Сүйекшіде” басты образ арқылы автор қоғамның шынайы келбетін ашып
Жалпы, адамды өзінің намысын әрқашанда жоғары ұстап, көкірегі ояу,
Енді Қыжымгүлде трагедиялық образдың бірі: “Тұңғыш сияқты бірде-бір туғаны
Киеванның мұндай атқа ие болуының өзі де айтылған ойға
Шүйкедей кемпірдің бұйығы кеудесіне сары сем боп қатқан шер-мұңы
Оны ұмытпайтын, оның кеудесінде қаншалықты зіл-батпан өксікті арман кеткенін
Киеван Қыжымгүлдің ішінде не боп жатқанын, қандай үміт, армандардың
“Дәрмене” повесіндегі Тоқсанбай шал мен немересі, “Өкпек жолаушыдағы” жолаушы
Реалистік трагизм осы жерде байқалатын сияқты. Зейнептің символдық трагедиясы
Осы проблеманы шығармаларында кең ауқымда қозғаған ірі қаламгерлеріміздің бірі
Автордың кейіпкерлері қарапайым еңбек адамдары Т.Мәмісейітовтың тілімен айтатын болсақ:
Автордың кейіпкерлерінің өте сезімтал, адал, ақкөңіл жандары өмірдің қиын
“Өліара” шығармасындағы Қойшы образын алатын болсақ, оның басты трагедиясы
Автор екеуінің өмірінің шарықтау шегін табиғат апатымен ұштастыра суреттейді.
Біз осы Қойшының айтқан сөздерінен, оның жүрегіндегі үміті, сәулесі,
Қойшының әйеліне деген үміті ақталмады. Оның өмірдің мағынасы деп
Ендігі тоқталатынымыз “Бәрі де майдан” шығармасы соғыс тақырыбына арналған.
Сол қорқынышты да, ауыр кезеңде де Құмырай сынды адамдардың
Осы шығармаларымен сарындас, бірақ философиялық негізде жазылған автордың “Сайтан
Жалпы, осы Аспанның сөздері оның өмірлік позициясын анықтайды. Сонымен
Аспан шығармада “қара қылды қақ жарар әділдігінен талай таяқ
Осынау ұлы өмірде “Сайтан көпірге” итермелейтін сайтан-адамдар да көп.
Автордың шығармасындағы Жаңғырық, Айқай, Анаулардың қатарына авторшығармаларындағы “Бәрі де
Енді “Атау кере” повесінде ұлттық негізде, жалпы ұлтымызды жоғалту
“Қауіпті будан” басқа елден әкелген ара – символ, яғни
“Атау кере” повесіндегі негізгі трагедиялық образ ол – Нюраның
Сонымен қатар “Жетім бота” повесіндегі Тасжан образы арқылы қоғамдағы
Біз Тасжан бейнесінен шын өнерді бағалай білетін, өзіндік ізденіс
Кейіпкер тағдыры мен жаратылыс тұтастығы О.Бөкейдің шығармаларының негізгі тіні
Асқақ ойларын астарлап, кейіпкерлерге айналдыра алатын жазушы О.Бөкей:
“Меніңше, көркем туындыда жалғыз ғана кейіпкер бар, ол –
“Бір қызығы, Оралханның “Қайдасың, қасқа құлынымдағы” – Оралы, “Елең-алаңдағы”
Оралхан Бөкеев рухы күшті адамдар туралы, рухани тазалық жөнінде,
Оралхан ағамыз – заман келбетін адам келбетінен іздейтін суреткер.
Елең-алаң", "Өліара", "Құм мінезі", "Қайдасың, қасқа құлыным", "Мұзтау", "Сайтан
2.2 Трагедиялыќ сюжет
70-80 жылдар прозасы адам мєселесін єлемдік т±рѓыда ќарастырды. Жеке
Кµркем шыѓармада жазушылардыњ адам мєселесіне ќатысты єлеуметтік-философиялыќ таќырыптардыњ негізінде
Енді осы 70-80 жылдардаѓы ќаламгерлер шыѓармаларында трагедиялыќ сюжеттіњ мєн-маѓынасына,
Ќойшы єйелін босандырды.
Ќойшы мен єйелініњ арасындаѓы болатын аѓынан жарылудыњ, он жыл
Одан кейінгі трагедиялыќ сюжеттіњ дамуында Баланыњ дидарын енді бір
Ендігі байќайтынымыз шарыќтау шегініњ наѓыз шыњы єйелініњ шындыќты айтуы.
Б±л сµздерден кейін єйелі шынын айтады. Осыдан кейінгі табиѓат
Б±л жерде авторлыќ шеберліктен оќырман ќатты єсер алады. Сонымен
О.Бµкейдіњ «Ќ±м мінезі» шыѓармасындаѓы трагедиялыќ сюжет «¤ліараѓа» ±ќсас, «Ќ±м
- Ќаладан не базарлыќ єкелейін, отаѓасы, - деді Сейітќ±л
- Не єкелесіњ...Есен-сау оралсањ – одан ‰лкен олжа бар
- Е, аман болмаѓанда жау алар дейсіз бе?
Ќалаѓа жања бара жатќаным жоќ, - деп тойына сµйледі,
Жо-жоќ, ол не дегеніњ. Азаматтыњ абыройына садаѓа да. –
- Сейітќ±л, - деді, - Жолдыаяќтыњ жеп жатќаны не?
- Ќайдан ќањѓып ж‰ргенін білмеймін, тањертењ ерте т±рып, жол
Б±л жерде біз Сейітќ±лдыњ істеген парыќсыз ісі мансапќорлыќтыњ єбден
Ќараќ±йыќты µлтіргеннен кейінгі Барханныњ кµњіл-к‰йіне назар аударайыќ:
«Барханныњ кµзіне ќан толып, басы айналѓандай болды, енді-енді ќ±лап
- Онда...к‰нєсіз сєбиде єкењніњ ќ±ны ќалып па еді! –
- Отаѓасы десе, немене даланыњ ањын да ќызѓандыњыз ба?
- Ой, сеніњ соќырлар ќоѓамыныњ, пахорон бюросыныњ м‰шесі шыѓарсыњ
- ¦мтыла берді...
- Меніњ µз зањым бар...
- Єкењніњ аузын ±райын. «¤з асыраѓан к‰шігім µз басыма
Сюжеттіњ шарыќтау шегінде екі кейіпкердіњ арасындаѓы ќаќтыѓыс, олардыњ ішкі
Барханныњ сµздерінен ќоѓамдаѓы сападан санѓа кµшкен норманы орындау сияќты
Шыѓармалардаѓы сюжеттіњ шарыќтау шегі біріншіден образдардыњ ішкі буырќанысыныњ ашылуымен
Енді «Атау кере» повесіндегі шарықтау шегі қандай трагедиялық жағдайды
“...Бұл табиғаттың құдыретіне дауа бар ма, адамзат түсінбейтін тілмен
- Бұлай тұра берудің реті жоқ, не ем-дом жасаймыз?
- Білмеймін, аға білмеймін. Апамның түбіне ара жетеді деп
Ерік үйге қас қарая кіріп, анасының тамырын ұстады, алақанын
- Апа, не айтасың маған? – шешесі басын шайқады.
- Артық-кемім болса кеш, анашым. –Қанша қатыгез десек те,
Өлім аузындағы адамның халі өте аянышты, әрі өкінішті. Нюра
“...Әне, Нюра Фадеевнаның алдынан ескі діндарлар (староверы) жұмағының есігі
Бұл трагедиялық сюжеттің шарықтау шегінен түсінетініміз өз ұлтыңды, өз
“Отан отбасынан басталады” демекші, Еріктің буданның тұқымы болуы өз
Оралхан Бөкей кейіпкерлері, олардың сан қилы тағдырлары шығарма бетінде
“Сайтан көпір”, “Қар қызы”, “Құм мінезі”, “Өліара”, “Атау
Адам бойындағы жақсыолық пен жамандықтың күресі жазушы шығармасының негізгі
Енді Д.Исабековтың повестеріне тоқталайық. “Бекет” повесін алсақ: ағайынды Бекет
Шығарманың шарықтау шегі Нүркеннің Бекеттен алған хатынан басталады. Хаттан
Содан кейін “Осы сырдың бәрін айтып салып, бір жеңілдетейінші
- Көкешім, келдің бе, келдің бе маған, ұмытпапсың ғой,
- Ағам, ағатайым, не болды, ашшы көзіңді, мен біржола
-Бекет, тұршы, сөйлеші! – деп оның арық беттерін сипалап
- Мен... өлмеймін, Нүркен қорықпа, сен келдің ғой, мен
Мен Гүлмираға ақырын иек қақтым. Ол Бекеттің қасына барып
- Біз сізді іздеп келдік, енді сауығып кетесіз, ертең-ақ
Бұл жерден біз Бекеттің науқасының Нүркеннің келімен жазылғанынан хабардар
Автор шиеленістің осындай жағдаймен шешілуі осы мәселені меңзейді.
“Гауһар тас” повесін алайық. Бұл повестің шарықтау шегі Салтанаттың
Қайыржан арқылы бүкіл шығарма оқырманға баяндалады.
Қайыржанның совхоздан әкелген акушері де ештеңе істей алмайды. Ақырында
“Арада бір сағаттай өткенде Салтанат мүлде үнсіз қалды. Тек
- Не, не болды, апа?!
- Құдай, о құдай! Ағынан жарылып қайдан ғана бере
Мен ішке жүгіре кірдім. Салтанат жуған шүберектей боп-боз боп
Салтанат менің алақанымды болар-болмас қысқан кезде қолы сылқ ете
- Салтанат, Салтанат! Не болды саған?!... Қос тізерлеп отыра
Жалпы бұл трагедиялық сюжеттің шарықтау шегі трагедиялық жағдаймен аяқталуы.
“Бұл қабірде өршіл мақсат пен үлкен арман иесі жатыр,
Әлеуметтік шындықты жазу – ол заманның рухани тынысын жеткізу,
2.3 Трагедиялық финал
Шығармада финалдың ролі шешуші ойды, жеткізу қызметін атқаратыны белгілі.
Трагедиялық сюжет сияқты трагедиялық финалдың да құрылымы, шарықтау шегі
Енді О.Бөкейдің “Мынау аппақ дүние” повесіндегі финалға көңіл бөлейік.
“- Нурлан, поцелуй меня, не стесняйся, прошу тебя, поцелуй”,
Шығарма шешімінде қыздың өз тілінде алғаш рет сөйлеуінің себебі
Финалдың шешімі қыздың бұл елден кетуімен аяқталады. Бұл финал
Ендеше біз, ќатал да ќатыгез идеологияныњ кейінгі буын µкілдеріне
Н±рланныњ Луизаѓа деген махаббатыныњ µшпестігі автордыњ идеясын аша т‰седі.
Ал, «Жетім бота» повесіне келсек, шыѓарманыњ финалында ерткен ќыз
Б±л ой шыѓарманы логикалыќ т‰рде аяќтап т±р, яѓни шыѓарманыњ
Шыѓарма соњы мынадай сµйлеммен аяќталады: «Ал ‰ш айдан соњ
«Бєрі де майдан» повесіндегі финалдыњ т‰п негізі жауыздыќ пен
«Ерлі-зайыпты екеуіміз саѓынышпен, ањсаумен µткен бес жылдан соњ осылайша
Б±л повесте автор «автобиографиясы басым» дейді. Повесть соњында автор:
Шыѓарма соњында Алманыњ «о, д‰ниеге µтіп бара жатќанын былай
«Ќар ќызы» повесіндегі финалѓа автордыњ мына сµздері дєлел болады.
Пенденіњ не ойлап т±рѓанын, жан сарайында неніњ жанып жатќанын
Н±ржанныњ, Баќытжанныњ, Аманжанныњ тањдаѓан жолдары олардыњ ќандай адам екендігінен
Н±ржанныњ сµзіне тоќталсаќ: «Ал, достарым, айып етпењдер, мен сендермен
Енді Аманжанныњ тањдаѓан жолы:
- Ал, Бєке, - деді жанында ќалѓыњќырап отырѓан Баќытжанды
Ал Баќытжан болса: «Алѓашында мењірейіп т±рып ќалѓан Баќытжанныњ кµзі
Д.Исабековтіњ повестеріндегі шыѓарма финалына зер салсаќ, ќозѓаѓан таќырып аясына
-Жазамын, сµз жоќ жазамын. Сау болыњыз! – Мен оныњ
-Біраздан соњ буалдыр саѓымѓа араласып, с‰йікті Арыс та кµзден
«С‰йекші» шыѓармасындаѓы идеясыныњ к‰рделілігіне байланысты Финалы да аянышты аяќталады:
«Т±њѓыштыњ хабары шыќќанда ќайтсем де жеткізем деп аттанѓан. ¤мекей
Алыстан кеп ќалар деп к‰ттіретін аѓайын-туысы жоќ Т±њѓыштыњ с‰йегін
Тұңғыштың дәл өз сағынған ауылына кемей, өмірден өтуінде үлкен
Тіршіліктегі Қыжымгүл мен Киеванның жалғыздығы, ұрпақ жалғастығының болмауы шүйкедей
Бұл шығармада, яғни сюжеттік шешімде Қыжымгүлдің орнына шығарма идеясын
ІІІ Т А Р А У
Д.Исабеков, О.Бөкей повестеріндегі стильдік ерекшеліктер
70-80 жылдардағы қазақ прозасында қоғамда болған көптеген мәселелер, адамзаттың
Кеңес дәуірінің 70-80-жылдарында көркем өнердегі “жаңа адам” бейнесін жасау
1970-80-жылдары қазақ прозасында осыған дейін алдыңғы, жетекші жанр болып
Терең философиялық ойымен ерекшеленетін О.Бөкей езу тартқызатын юморымен ерекшеленетін
Бұл қаламгерлерге романтикалық рух, ақындық асқақ пафос тән. Қауымның,
О.Бөкейдің шығармаларын бірден қалай танимыз. Қаламгер – кейіпкерлерінің жан
Д.Исабеков О.Бөкей шығармаларының біздің әдебиетіміздегі орны туралы: “Оралхан шығармалары
Сонымен қатар біз Оралхан Бөкейдің кейіпкерлерін қалай бірден танитынымыз
Сонымен қатар Д.Исабековке де, О.Бөкеевке де тән ерекшелік повестегі
Д.Исабеков шығармаларында “Мазасыз күндерде”, “Өкпек жолаушыда”, “Пері мен періштеде”
О.Бөкей қоғамдық-экологиялық өзгерістерді халыққа әдеби тілмен, образдар жүйесімен жткіз
Мысалы, Ақботаны алсақ, Ақбота - әрі символдық, әрі романтикалық
Ж.Ж.Жарылғапов “Жетім ботадағы” шалдың бейнесі туралы: “Тек орталық кейіпкерлер
Шығарма кейіпкерлерінің ой-толғаныстары мінез-құлқы мен көңіл-күй ерекшеліктері нақтылы ситуациядан,
Кейіпкердің сұлу, әдемі портреті мен рухани әлемі – табиғатпен
Мысалға, “Сайтан көпірдегі” Аспан шал, “Өліарадағы” Қойшы бейнелерін автор
Сонымен қатар портрет сияқты әр алуан бейнелеу ерекшелігі өзіне
Кейіпкерді жазушы әдетте өз заманының немесе өмір сүрген кезеңнің
О.Бөкеевтің көптеген повестері лиризмге толы туындылар. “Елең-алаң”, “Жетім бота”,
Көркем шығарма өзінің образдылығымен ерекшеленеді. Теңеу, метафора, эпитет, метонимия,
Рабиға Сыздықованың “Сөз құдіреті” атты еңбегінде: “Шығарма аттарын аллегория,
Авторлық даралықты, жазушының өзі қолтаңбасын танытатын стильдік амалдардың бірі
Диалог, монологтерді құруға келгенде, қаламгер шеберлігі мен қолтаңбасына қатысты
Р.Сыздықованың: “Соңғы 20-30 жылда көркем әдебиет дүниесінде қалам тартып
Сонымен қатар, әдеби нормада бар, бірақ сирек жұмсалатын соңырқау,
Жалпы халықтық тілдің, ауызекі сөйлеу тілінің, ертеректегі қазақ әдеби
Р.Сыздықова: “Өз тілдеріне бейтаныс сөздерді молырақ енгізіп жүрген өзге
О.Бөкей шығармаларында сөйлемдер күрделі сөйлемдерден тұрады. Аралас, құрмалас, сабақтас
Сөйлем құрылысы, сөздік қоры, тіл байлығы төңірегінде ой қозғаған
Белгілі жазушы Д.Исабеков Оралханды бөлектеп тұратын қасиеті не дегенге:
О.Бөкей портреттерінен біз шындығында да Алтай табиғатынан оған ұқсастықты
Шығармада пейзаж көрінісі тек табиғаттың үскірігі, табиғаттың бораны ғана
Сонымен қатар, Оралхан повестерінде символ, халықтық аңыз-әңгімелерді көбірек пайдаланады.
Турасын айту керек, Оралхан әңгімелерінен, новелла хикаяларынан белгілі сюжетке
Оралханның мынау жаңа кітабында – “Қайдасың, қасқа құлыным”, “Елең-алаң”,
О.Бөкей – ХХ-шы, ХХІ-ші ғасырлардағы қазақ әдебиетінің көкжиегіне көрік
Аспан қарт пен таза жүректі Таған Аспанның АСпан, тағанның
Айна – адам жанының мөлдірлігін көрсетсе, Ерік – есер
Әлімжан Құтжанұлы: “Барлық шығармаларына ортақ ойдың желісі – бас
Қоғамдық әлеуметтік тіршілік тынысын басып айта салу сияқты сипаттар
Көркем шығармада үлкен орын алатын – деталь. Ол сюжет
О.Бөкей мен Д.Исабеков повестеріндегі детальдарға назар аударайық. “Гауһар тастағы”
Қоғамның әлеуметтік тіршілік тынысын басып айта алу сияқты сипаттар
Д.Исабековтікі ащы, ащылығы сондай кейде ол бүтін бір жағымсыз
Д.Исабеков шығармаларынан біз оқиғалардың тиянақсыз түрде суреттелуін байқаймыз.
Ж.Ж.Жарылғаповтың ойынша адам мен оны қоршаған болмыстың келіспеушілігінен, үйлесім
Тағы бір ерекшелігі туралы: “Кейіпкерлерді түрлі уақыттық бөлшектер ауқымында
Туындыдағы суреткерлік шеберліктің қапысыздығы жазушының сюжет іріктеуінен, шығарма құрылымынан,
Ќ О Р Ы Т Ы Н Д Ы
70-80-жылдардаѓы ќазаќ прозасында елеулі µзгерістер, тыњ ізденістер танылып, мазм±ндыќ
Б±л жылдардаѓы ќазаќ прозасы адам мєселесін єлемдік жєне жоѓарыда
ХХ ѓасырдыњ 70-80 жылдары ±лттыќ трагизм, адамныњ рухани ќ±лдырауына
Б±л кезењде жетекші жанр ретінде повесть жєне єњгіменіњ рµлі
Адам баласыныњ мєњгі таќырыбы жаќсылыќ пен жамандыќ, осы кезењ
Диссертация жазу барысында О.Бµкей жєне Д.Исабеков повестеріне тоќталдым. Б±л
Адам табиѓатына уаќыт аѓымы мен ќоѓамдаѓы ірі µзгерістердіњ тигізер
Ендеше, адамныњ адамгершілік ќасиеті де єдебиеттіњ ќарастыратын мєњгілік мєселелерініњ
Осы т±с ќаламгерлердіњ ќатты назар аударып, шешуге тырысќан ауќымды
Шыѓармалар кµбіне б±л кезењде философиялыќ, психологиялыќ т±рѓыдан ќарастырылды. Профессор
О.Бµкеев, Д.Исабеков шыѓармалары осы ойдыњ куєсі бола алады. Ішкі
Єсіресе лирикалыќ єуен, ауыл µмірін, ¦лы Отан соѓысы кезењіндегі
Сонымен ќоѓамымыздыњ рухани ќ±лдырауы ±лттыќ трагедиямызда б±л кезењніњ қомақты
Сонымен бірге, кµркем шыѓармадаѓы трагедиялыќ шешіммен трагедиялыќ сюжеттердіњ символдыќ
Кµркемдік жаѓынан алсаќ б±л кезењде адамды, оныњ ќарама-ќайшылыќќа толы
Айнала д‰ниені, ќоршаѓан ортаны, єлемді, болмыстыњ т‰рлі категорияларын танып
Єдебиеттіњ маќсаты адамныњ табиѓатын, болмысын зерттеу болѓандыќтан, оныњ сыртќы
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Ахметжан Т. Жазушылық дегеніміз шындыққа жүгіну. Қазақ әдебиеті, 1997,
Егеубаев А. Сµз ж‰йесі. –Алматы: 1985.
Єуезов М. Жиырма томдыќ шыѓармалар жинаѓы. 20.Т. –Алматы: Жазушы,
Ожигова С.И. “Словарь русского языка”. Изд.: Русский язык. –Москва,
Бөкей О. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Том І. Повестер.
Мигдал А.Б. Что я читаю сегодня: Ответ на анкету.
Хамзин М. 60-80-жылдардағы қазақ романының стилі мен
Этов В.И. Современный роман и его герой. – Москва:
Иванов В.В. И дышет почва и судьба. // Лит.
Әшімханұлы Д. Сағыныштан жаралған еді. //Қазақ әдебиеті, 2003, №39,
Исабеков Д. Екі томдық таңдамалы шығармалар. І Том.
Жарылғапов Ж.Ж. ХХ ғасыр соңындағы қазақ прозасының идеялық-эстетикалық мәселелері.
Поспелов Г.Н. Теория литературы. –Москва: Высшая школа, 1978, -351
Волков И.В. Теория литературы. –Москва: Просвещение, Владос, 1995, -256
Грицанов А.А., Овчаренко В.И. Человек и отчуждение. –Минск: Высшая
Апухтина В.А. Современная советская проза (60-70 гг). –Москва: Высшая
Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. -Алматы: ҚазССР-нің Ғылым
Бөкей О. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Том ІІ. Повестер.
Левитан Л.С. Сюжеты в художественной системе литературного произведения: -Москва,
Сыздыќова Р. Сµз ќ±діреті. –Алматы: Санат, 1997 –223 б
Исабеков Д. Өмір деген ертегі. // Егемен Қазақстан, 4
Құтжанұлы Ә. Көркем сөздің құлагері. // Орталық Қазақстан, 6
Тоқбергенов Т. Үш тоғыс. –Алматы: Жазушы, 1977, -196 б.
Бөкеев О. Біздің жақта қыс ұзақ. Повестер жинағы. –Алматы:
Бөкеев О. Ұйқым келмейді. –Алматы: Жалын, 1987.
Оралхан. Күлейменова Б. Неге біз осындаймыз? /Кітапта: Оралхан. (Құраст.
Рай Қ. Мұзтаудың мұзбалағы. Жұлдыз, 1992, №7, 181-187-б.
Қирабаев С. Шығармалар. Екінші том, Сын мақалалар мен зерттеулер.
МәмесейітовТ. Парасат жыры. Кітапта: Бөкей О. 2 томдық шығармалар.
Әшімбаев С. Шындыққа сүйіспеншілік.: Сын мақалалар, портреттер, эссе. –Алматы:
Пірәлиева Г. Оралхан шығармаларындағы қияли бейнелер. Жалын, 1993, №9-10,
Бөкей О. Қайдасың, қасқа құлыным. Повестер, әңгімелер. –Астана,
Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. –Алматы: Ана тілі, 1996. –240 б.
Ќирабаев С. Шыѓармалар жинаѓы. Сын маќалалар мен зерттеулер. ІІ
Ќирабаев С. Талантќа ќ±рмет. Маќалалар, зерттеулер, портреттер. –Алматы: 1988.
Єдебиеттанудыњ µзекті мєселелері. Ѓылыми жинаќ. Алматы: 2002.
Тоќбергенов Т. ‡ш тоѓыс. Алматы, 1977.
Тоќбергенов Т. Ай м‰йіз. Алматы, 1990.
Кєрібаева Б. Талап дењгейі. –Алматы: 1984.
Елеукенов Ш. Замандас парасаты. –Алматы: 1997.
Єуезов М. 20 том (монография, маќалалар). –Алматы: Жазушы, 1985.
Ж±малиев Ќ. Єдебиет теориясы.-Алматы: Жазушы, 1964.
Н±рѓалиев Р. Арќау. ІІ том. -Алматы: 1991.
Кєкішев Т. Оњаша отау. –Алматы, 1982.
Кєкішев Т. Ќазаќ єдебиеті сыныныњ тарихы. –Алматы: Санат, 1994.
Кєкішев Т. Сын сапары. –Алматы, 1971.
Ќабдолов З. Арна. –Алматы: 1988.
Хамзин М. Ќазіргі ќазаќ романы. «Шыѓарма арќауы – тарихи
Єуезов М. Єр жылдар ойлары. Алматы: Кµркем єдебиет. 1959.
Ќаратаев М. Єдебиет жєне эстетика. / Єдеби-сын зерттеулер. –Алматы,
М‰сірепов Ѓ. Суреткер парызы. –Алматы: Жазушы, 1970.
Н±рѓалиев Р. ¤нердіњ эстетикалыќ нысанасы. –Алматы: Мектеп, 1979.
Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. –Алматы: Ғылым,
Дәдебаев Ж. Қазіргі кезеңдегі қазақ тарихи прозасының дамуындағы Әуезов
Дәдебаев Ж. Қазақ тарихи романы: Дәстүр мен жаңашылдық. –Алматы,
Ахметжанов Т.Жазушылық дегеніміз шындыққа жүгіну. // Қазақ әдебиеті, 1997,
Алтай А. Сайтан көпірден өткн суреттер. // Қазақ әдебиеті,
5