МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ...........................
1 МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭМАЛАРЫ СЮЖЕТТЕРІНІҢ
ТАРИХИ НЕГІЗДЕРІ................
1.1 «Батыр Баян» поэмасы........................
1.2 «Ертегі» поэмасы.....................
1.3 «Оқжетпес қиясында» поэмасы.....................
2 МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК
ЖҮЙЕСІ.............................
2.1 Тұлғалар әлемі..........................
2.2 Лирикалық «мен» және идеялық мотив.........
ҚОРЫТЫНДЫ.............................
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ..................
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінде өз алдына тәуелсіздік алған егеменді еліміздің
Зерттеу мақсаты: Жұмыстың мақсаты – М.Жұмабаев поэмаларының тарихи сюжеттік
Зерттеу нысаны: М.Жұмабаев поэмалары және оның сюжеттік негіздеріндегі тарихи
Зерттеу пәні: ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің тарихы.
Зерттеу міндеттері: Негізгі мақсатта мынадай басты мәселелерді назарда ұстау
а) авторлық идеяны беруде тарихи оқиғаларды қолдану ерекшелігі;
ә) поэмадағы көркемдік жүйе компоненттерінің қызметі;
б) әр поэма астарындағы авторлық идея;
в) ақын поэмаларындағы «өлім» мотивінің берілуі;
г) ұлт-азаттық идеясының көркем мазмұнға айналуы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: М.Жұмабаев шығармашылығы туралы көлемді еңбек Ш.Елеукеновтің
Мәселенің деректік көзі: М.Жұмабаев поэмаларының сюжет негіздерін анықтауда дерек
Әдіснамалық және теориялық негіздері: Зерттеудің негізіне қазақ және орыс
Зерттеу әдістері: салыстыру, талдау, деректік негіздеу т.б.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы:
бұл дипломдық жұмысымызда ақынның тарихи сюжетті поэмалары деректік тұрғыдан
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе‚ 2 тарау‚ қорытынды және пайдаланылған
1 МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭМАЛАРЫ СЮЖЕТТЕРІНІҢ
ТАРИХИ НЕГІЗДЕРІ
Өткен ХХ ғасырдағы ұлттық поэзиямыздың санаулы биіктерінің бірі
ХХ ғасырдың басында қазақ әдебиетінде тарихи тақырыптарға оралу басым
Мағжан – тарихи сюжеттерді өңдеп, көркем туынды жасауда өзіндік
Ақынның тарихи сюжетті негіз еткен “Батыр Баян”, “Ертегі”, “Оқжетпес”
“Батыр Баян” поэмасын жазудағы ізденісі тарихи деректі көркем туындыға
Мағжанның суреткерлік жүйесіндегі тарихи-көркем тұжырымдарымен байланысты тағы бір ерекшелік
“Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,
Емеспін жемісі көп тамаша ағаш.
Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі,
Пайдалан, шаруаңа жараса, алаш”‚ –
дейді. Міне, алашты халық десек, халықты шын сүйген адам
Мағжан шығармашылығынан сезім тереңдігі мен байлығын ғана емес, жоғары
Сонымен ақын шығармашылығындағы әлем мен адам жайдақ баяндау емес,
М.Жұмабаев поэмалары тақырыбы, сюжеттік құрылысы жағынан сан қилы бастаудан
ХХ ғасыр басындағы М.Жұмабаев поэмаларының ішкі мазмұнын ашуға өмірдегі
Өз идеяларын беруде ақын өмірдің өнегелі сәттерін таңдап, өз
1.1 «Батыр Баян» поэмасы
М.Жұмабаев поэмаларының ішіндегі ең көлемдісі, алдымен ауызға ілігері –
“Батыр Баян” поэмасында қазақтың хандық дәуірі, оның ішіндегі Абылай
Ақын өзі таңдап алған тарихи шындыққа романтикалық сипат берген.
Ал, шығарманың тарихилығы мазмұнына реалистік оқиғаларды мысалы, Абылай дәуірі;
Ш.Уәлиханов деректерінен өзге де оқиғаларды таңдау, оларды үйлесіммен қиыстыру
Ғалым-зерттеуші Ш.Елеукенов өзінің “Мағжан” атты монографиялық зерттеуінде “Батыр Баян”
Бір қырда қала берді топырақ жауып,
Жаудан да мейірімді болып жылады жел.
Күңіреніп ер денесін құммен жауып‚ –
деп беріледі. Бұл көріністің дәлелдейтіні – көркемдік астарындағы оқиға
Ал романтикалық сарынды “Батыр Баян” поэмасының оқиғасынан емес, ақынның
Мағжанның тарихи тақырыпқа жазылған “Батыр Баян” поэмасы Абылай дәуіріндегі
Егер Шоқан мақаласымен “Батыр Баян” поэмасын салыстырып қарар болсақ,
Мағжанда: ...Балталы екпінді оттан Оразымбет‚..
Шоқан: ...Хан стоял на сборном месте, не двигаясь: он
Мағжанда: ...Баянсыз қанатымды қалай жаям?!
Би Қанай! Аттанбайды хан Абылай,
Келмесе қандыбалақ Батыр Баян!-
деген жолдарда Баян батырлығының құдіреті ашылған.
Шоқан: ...Калмики остановились, послали семь человек послов” “Алла Джар!
Мағжанда: ...Кеңесті қос қонтайшы: Ұса, Серен
Жіберді, кеңесті де, жеті қалмақ,
Сөздері: “Абылайдан бар да тілен!
Ағаттық бізден болды кешсін Абылай‚
Ақ отау айдаған мал бәрін берем”.
Шоқан: ...собирая батыров и начал совещание, выразив свое мнение:
Мағжанда: Салады мынау сөзді хан Абылай
Би-батыр қасындағы көп қыранға.
Салса да алдыменен өзі айтады:
“Түспеспіз тірі болсақ, алдағанға!
Күні ертең не бергенін жолдан алып,
Қалғанын алсақ қолдан арғы таңда”
Шоқан: ...Баян отвечал: “Нет! Не берите белых юрт, не
Мағжанда: Ерлігі алашқа аян батыр Баян
Тұрды да деді! Алдияр, Абылайым,
Сөзімді не кектерсің, не жұптарсың,
Ойыңды теріс дейді Баян – айың!
...Қу қалмақ күні кеше алдамап па ед,
Шоңқитып Ой қытай мен Өр қытайды?
Қалмақтың қарты түгіл, қалшасы да,
Алдатпас, алдап кетер Абылайды!
Бұл тартыс Баянның қара күш иесі қана емес, айлалы
Шоқан: ...Хан два раз повторял свое, он два раза
Мағжанда: ...Тоқтады Баян, Абылай тағы өз сөзін
Қайта айтты, біраз шытып қарлы жүзін.
Хан да екі, Баян да екі қайырысты,
Алмастан бір-біріне тіккен көзін‚ –
деген жолдарда Баянның ержүрек мінезі сомдалған.
Шоқан: ... Два дня ждали нет калмыков, нет белых
Мағжанда: ...Қол күтті, уақыт өтті. Күн батар шақ,
Кең ойлы Абылайды‚ данышпанды,
Қу қалмақ кеткені ме шын-ақ алдап?!
Бас образдың батырлық қырын ашқан тарихи оқиға поэманы күрделі
...Қабырынан әулиенің Алашқа артық‚
Ертеде Абылайға орда болған ағаш.
Ордасын сол ағаштағы Абылайдың
Меккедей тәуеп қылған тамам алаш.
Ал поэма құрылысындағы Абылай хан образының тарихи салмағы Баянның
Наркескен, өрттей ескен, қайтпас болат
Баянсыз қанатымды қалай жаям?!
Би Қанай! Аттанбайды хан Абылай,
Келмесе қандыбалақ Батыр Баян!
Қорыта айтсақ, Ш.Уәлиханов деректеріндегі Баян батырлығына да баға Абылай
Ақын Баян образын әдеби контексте махаббат оқиғасымен байланыстыру арқылы
- Жауға қарсы жиналған батырлар Баянды күткен хан;
- Баянның жау қызына ғашықтық сезімі, тұтқын қыздың өз
- Батырдың інісі Ноянның жау қызына махаббаты;
- Ноян мен тұтқын қыздың өлімі. Баян трагедиясы;
- Көп пікірі: киелі Абылайхан, бағы қайтқан Батыр Баян;
- Батыр Баянның жеке шешімі. Өлім.
Барымталық жолмен әкелінген “жау” елінің сұлуы шығармадағы драмалық ширығуға
Поэмадағы оқиғаларды шебер қиюластыру арқылы ақын қоғамдағы саяси-әлеуметтік қақтығыс
Қиын күн туған алаш баласына‚
... Кез болған жаудан үркіп, “Ақтабанға,
Дұшпанның қалғандай боп тобасына‚
... Күндерде сонау қара, тапсырған ел
Тағдырын Абылайдай данасына.
Алыстан орыс, қытай ауыр салмақ,
Жақыннан тыншытпайды ауыр қалмақ.
Артында – ор, алдында – көр, жан-жағы жау‚
... Көп жаудың бірін шауып, бірін арбап‚
... Күндердің бір күнінде хан Абылай
Қалмаққа ойына алды ойран салмақ.
Мағжанның осы жолдары М.Әуезовтің “Тарихи өлеңдер” туралы мақаласындағы мына
Мағжанның “Батыр Баянына” “тарихи өлең” деп қарамасақ та, жоғарыда
Ал Мағжан танымындағы Абылай – халық патриоты, қасиетті, жаужүрек,
...Абылай-ау, Абылай,
Момынға келіп бек болдың,
Атаңды білмес құл едің.
Қай жеріңде төре едің?
Шешеңді және сұрасаң,
Қай алтынның буы еді?!
Жұлдызың туды-ау оңыңнан,
Он сан алаш баласын
Жұмсап бір тұрсың қолыңнан,
Ашуланба, Абылай,
Орыспенен соғыспа‚
Басына мұнша көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба.
Бұқар жырлары Абылай хан заманының шежіресіне айналған. Сұлу Көкше
“Қобызшы Қорқыт” деп отырғанымыз – қазақтың ақыны Мажит Айтбаев.
Мажит Айтбаев үздіксіз өлең жазатын, өлеңнен қалған уақытын Берлиндегі
Қарт Алтай, қасиетті ата жұртым,
Жас жаным жабыққанда дертпен бұл күн.
Тебірентіп, шетсіз, шексіз шерлерімді,
Ашайын жырмен бүгін көңіл кілтін.
Алтайдың ардагері Абылай-ды,
Ел үшін алтын таң мен жарық айды,-
деп Абылай аруағына сиына, Алтайға арнаған лирикалық көлемді толғауларындағы
Абылай батырларды алды жиып‚
…Жоймаққа ел шетіне келген жауын‚
Ойқастап Қанжығалы Бөгембай жүр,
Бой тастап Қаракесек Қазанбек тұр‚
Бір өзі мыңға теңдес ер Баянның
Ойнауда бойында күш, көзінде нұр.
Арқаның Жәнібегі маң-маң басып
Бәсенти Малайсары судай тасып,
Атығай арыстаны ер Жәнеке,
Батыр ма қан майданда көрген сасып,
Сырғалы Елшібек жүр тіктеп көзін,
Балталы Оразымбет етпей төзім, -
деп Абылай батырларын ерекшеліктерімен қоса тізіп атауы Шоқан дерегіне
Түгендеп батырларын хан Абылай,
“Ағатай бар ма?”- деді көпке қарап.
“Алдияр, мен даярмын бұйырыңыз!”
…Шіркін-ай, ертедегі ерлер қандай,
Жұрт үшін жорық шеккен арып-талмай,
Солардың жолын қуып, жорық шекпей,
Атадан азып туған болдық қандай!
Көз салмай алдымдағы қазулы орға‚
Мен бір жан арыстандай түскен торға,
Өткен күн өкініш боп, енді бүгін,
Күңіреніп күн өткіздім ұзақ жолда,-
деген жолдардағы бір батырды даралауы яғни бас кейіпкерді алдыңғы
Екі поэмада да оқиға желісі бас кейіпкерлердің аз қолмен
“Жігіттер! – деді Ағатай сөйлеп жылдам, −
Қайтеміз аз да болсақ, тиеміз бе?”,
─ Ағатай алмас семсер қолына алып
Сілтейді оңды-солды бұзып-жарып.
Ер Ақжол Ағатаймен бірге өскен,
Досы еді, тар күндерді бірге кешкен.
Жараның жанға түскен қысымынан
Барады ат үстінде ауып естен.
Ыдыратып жауды жалғыз ер Ағатай,
Сүйеді жан жолдасын жара басқан‚
Сол шақта бір зор мұжық жирен атты,
Найза ұстап көп ішінен келе жатты.
Ағатай ақтық өмір қарсаңында,
Мұжыққа сұр жебені дәлдеп тартты.
Жау мұжық жүректен қан ақтарылған,
Жай тапты қара жердің қапталынан,
Көз алды Ағатайдың бұлдыр тартып‚
Жас жанын қан қызылды жалын шарпып,
─ Елестеп ер Абылай данышпаны‚
“Абылай!” – деп Ағатай дауыстады.
Сөйтті де сүйген досын қанға батқан,
Құшақтап, әлі бітіп, құлады аттан.
Мағжанда поэмаға психологиялық сипат беруші махаббат проблемасы М.Айтбаев поэмасында
... Бірақ та, қаңғып өскен, қаңғыбастар,
Ақын жоқ, ата жұртым − Алтайымда!, −
деген жолдардағы патриоттық пафос, жалпы оқиға шешімдері, шығарманың эпикалық
Жоңғар шапқыншылығы қабындап тұрған кездегі нақтылы өмір құбылыстарына арналған.
Тура шапқан жаудың беті қайтып, көшпелі өмірдің қалыпты ырғағы
Абылайдай ханның ұлылығының тағы бір қыры – ұлттың осынау
Халқымыздың тарихында осындай зор салмағы бар Абылай ханның ерекше
Егер, ақын поэмасындағы Баян образына тоқталсақ, Баян
“Жау!” – десе жатпайтұғын батыр Баян,
Апырмай келмеуінің мәні қалай? −
немесе:
Бұл жолы кешігуі жәй емес қой,
Тұлпарым кез болды ғой орға, тегі!.
Баянның осы кешігуі Мағжан көркем шығармасында өзіндік шешім тапқан.
...Жебесі көбе бұзып, жүректі үзіп,
Найзасын ылғи дәлдеп сермеп еді‚-
деген жолдарына сәйкес келеді. Сондай-ақ Батыр Баянның өлімін жырлаған
Мағжан поэмасында да қазақтың киелі рәсімі – ант беру
Ел беті енді маған болсын арам,
Алашым‚ аттанамын‚ жауыңда өлем!
Ежелден қазақта кек алу, күнә жуу өзара салмағы тең
Жүз қыран мың сан қолға араласты‚
Орғыған асқар таудан судай тасты,
Аз болса бір қазаққа жүз қалмақ кеп,
Ат қойып қиқу салып, қамаласты.
Осы сұмдық дәлдікпен бейнеленген шебер сурет – қазақ тарихы
Зерттеуші Б.Қанарбаеваның деректерінде [12, 41-42 б.] былай деп беріледі:
Баян туралы тарихи деректерге қарастырғанда Ш.Елеукенов те зерттеуші Б.Қанарбаеваның
Жалпы, М.Жұмабаевтың “Батыр Баян” поэмасының басты кейіпкері Баян туралы
1.2 «Ертегі» поэмасы
М.Жұмабаев 1922 – 1923 жылдары тарихи тақырыпта жазған “Ертегі”
Әлдекімге тәжім қылып, бас ұрды
Ай мен күндей бір келіншек сыланған
Шыға келді, балқып нұры шашылды..‚
Көзінен от, қабағынан қар жауды..,
Бір көз салып кім екенін түйеді.
Хас батыр ғой, қымсынбады, саспады..‚
Құм астында демі біткен бетпақ шөл,
Сұлу келіншек – жезтырнақ қой қанішер.
Шығармада ақын идеясымен біте қайнасқан аңыз сюжеті әдемі ертегі
Кене артында жас арыстан Сыздық бар
Төс үстінде желкілдеген қара жал.
Ерден туған ердің жолын қуады
Ер иманы – ел, айнымайтын елім – жар.
Сыздық батыр тұлпар атын ерттеген,
Алты алашам, енді маған ер деген
Отқа қарап отыр Сыздық, көзі – от,
Қарасады, арбасады от пен от.
Маң-маң басып жүріп біраз ар жақта,
Сескеніп бір жан – жағына қарамай
Өлер батыр – тастар оны, құм көміп,
Қара – құзғын үстінде жүрер үңіліп,
Сыздық өлер, алаш құрыр, есіл ер,
Бұнда халық арманы берілмейді, ақын бар болғаны халық ауыз
Ертек, ертек, ертек – ерте екен,
Ерте күнде ешкі жүні бөрте екен.
...Түкті қабақ жауып түскен көзіне,
Ұшқын шашып, от жинап тұр көзінде.
Қырлы мұрын, қырмызы ерін, қап – қара,
Тікенектей түк шығып тұр жүзіне.
...Ай мен күндей келіншек,
...Балқып нұры шашылды,
...Жезтырнақтың тырнағы бар өткір жез,
Алып күшті, жүгіріп кетсе, желден тез.
Пері менен диюдың ойнас баласы,
Бола алады: аң да, құс та, шал да, қыз.
...Жындай, түндей қап – қара бір албасты.
Ақын тарихи оқиғаны аңыз сюжетімен байланыстыру арқылы авторлық идея
XVIII ғ. – XIX ғ. басындағы орыс жазушылары бала
Бұл пікір ақынның мақсат-мүддесі, эстетикалық принциптерін және жанрлық түр
...Сыздық сұм – ай, орарыңды біліп ем,
Ордың да сен, тындың. Болды тілегің.
Бір сұрарым: тағы да ат ер болсаң,
Бір оғыңмен азаптанып өлемін.
Сөз орнына Сыздық сақ – сақ күледі,
Екі атса ғой тырнаққа құдай береді!
“Қазақта ертегінің ескі түрлерінен басқа берірек заманда шыққан жаңарақ
М.Әуезовтің осы пікірінің бір көрінер тұсы М.Жұмабаевтың “Ертегі” поэмасы.
Бір мезгілде жындай ойнап жел шықты,
“Фию-фию” – деді. Тілін кім ұқты?
“... жынды неме, мұның не?” – деп, мырсылдап
Селк-селк күліп, селкілдеді сексеуіл.
“...Тырнақ тіліп, тас шыңғырып: Шақ!” – деді,
Сол секундта тартылды садақ: “Тарт!” – деді
Тәлтіректеп аузынан кесек қан атып,
Жезтырнағым “Аһ” деді де, “Қап!” деді.
Ақын “дыбысты” әсер үшін ғана емес‚ одан күрделі контексте
М.Жұмабаевтың тарих шындығына негіздеп жазған келесі поэмасы – “Ертегінің”
Сөйтіп Ахмет, Тайшық патша әскерінде абыройлы қызмет қылады да,
Мағжан өз поэмасындағы трагедияны дәл осы еркіндік пен лажсыздық
Яки Ж.Аймауытов айтқандай: “Алдымен жан-жүйесі әдебиетімен танысу қажет. Жан-жүйесі
М.Жұмабаев поэмаларының мазмұнын құнды етіп тұрған терең күрделілік болса,
Туған халқының тарихын да терең білген Мағжан поэмасының нысанасы
Осы бодандықтан бой жаза алмай келген туған халық трагедиясы
Келесі тоқталар дерегіміз І.Есенберлиннің “Көшпенділер” тарихи трилогиясынан алынған. Бұнда
“Кенесары мен ауыл сыртына беттеген Жүсіп-Иосиф Гербурт, арттарынан ерген
- Батыр болғың келе ме, Сыздық? – деді.
- Наурызбай көкемнен де асқан батыр боламын.
-Онда жүгіріп келіп, мына өткір кездіктің үстіне кеудеңді төсей
Жүсіп: “Япырмай, мұндай да тас жүрек әке болады екен-ау!..
Жүсіп: “Енді түсінікті. Әйтсе де балаға бұл үлкен сын
Кенесары: “Сыздық, кәне жүгір!” Бала жүгіре жөнелді. Тоқтар емес.
Жүсіп өзін-өзі ұстай алмай: - Нағыз көкжал! ─ деді.
Жүсіп: - Неге күлдіңіз?
Кенесары: - Өзім де Сыздықтан көп үміттенемін. Өзге балаларым
Ерлікке баулынып, бойына тектіліктің қанын құйып өскен Сыздықтың өмір
Тарихта Сыздық жалғыздығы туған бауырлары Тайшық, Ахметпен идеялық көзқарастары
... Көзі бір қанды ер Сыздық
Қайданы тола ашумен,
Қияда жүрді-ау қажумен.
Жолбарыстай ыңыранып‚
Қанаға сыймай тасумен‚
О, дариға, дүние-ай,
Өкси-өкси күн өтті-ау.
Аласұрған жүректі екі қолдап басумен...
Бұрынғы өткен ерлердің
Еске түссе істері‚
Іш толады шерленіп.
Мағжан поэмасында осы жалғыздық сол қалпында ертек әлеміне көшірілген.
1. "Бұрынғы уақытта Кенесары бес адамды жорыққа (ел шабуға)
Бұлар: “Қорықпаймыз”. Кісі жоғары қарады, дәл маңдайында жалғыз көз.
2. "Бір кірекеш қазақ жолда келе жатып, кеш болған
Жезтырнаққа қатысты басқа да аңыз сюжеттері бар. Ал, мына
1.3 "Оқжетпес қиясында" поэмасы.
Келесі, алғаш 1923 ж. Ташкент басылымында жарық көрген “Оқжетпес
... Кенекем аузына алды аруақты‚
“Аруақ” деп алғанша аузын жиып,
Көреді қарсы алдында аппақ қартты,
“Кенехан берірек кел, сырттан балам,
Ел үшін елсіз жерде жортқан балам.
Сақтайтын көзден-тілден сендей ерді,
Аға-пір, қасиетті мен қарт бабаң”.
Халқының тағдырын ойлаған Кенесарыға Оқжетпестің басынан аруақты әппақ қарт
... Тайсалма, тәуекел қыл, батыр балам‚
Арсыға дұға асырар мен қарт бабаң.
Болғай ед аруақ жар, құдай панаң‚
Мерт болсаң, мақсұтыңа жетпей егер,
Сол сағат мен осы жерде тасқа айналам ‚ –
деп қажыған көңілге рух бітіріп, азаттық жолындағы күреске тілеу
... Алашта тағы сендей ер тууын,
Төбеде тас боп шөгіп күтіп қалам...
... Арыстан Алатауда мерт болғанда,
Оқжетпесте тұрған қарт тасқа айналды.
... Кене жоқ, ізін басар іні де жоқ,
Дариға жүрегімді дерт улайды.
Оралмаған батыр, тасқа айналған ата-баба рухы, ертек құраушы ақынның
... Заман озды, адам тозды, ерлер жоқ,
Заман озды, ер заманы ерте екен.
... Хандарынан ерлерінен айырылған
Алты алаштың жүрегінде дерт пе екен?! /Ертегі/
... Заман азған шағында адам азбақ‚
Көп ерлер жаумен бірге елін шапқан.
... Содан бері бірталай заман өтті,
Алашты улай – улай жаман өтті.
Тұлпар – тулақ, ел арып, аруақ боп,
Сарыарқа сайран жердің сәні кетті.
Сонымен бірге тарихты халықтық аңызбен астарлай отырып, оқиғаны ойдан
2 МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ПОЭМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЖҮЙЕСІ
М.Жұмабаев поэмаларын көркемдік жүйе тұрғысынан қарастыру. Зерттеуші ғалым Ш.Ыбыраев
Ш.Ыбыраевтың осы тұжырымы тұрғысынан қарастырсақ, поэма әдеби процестің ауқымды
Біздің қарастырғалы отырғанымыз, белгілі бір суреткердің шығармашылық поэтикасы, яғни
Біздің мақсатымыз – М.Жұмабаев поэмаларын көркемдік жүйе тұрғысынан талдау.
2.1 Тұлғалар әлемі.
М.Жұмабаев поэмалары сюжетті немесе оқиғасыз лирикалық поэма түрінде де
Ал, ақын идеялары қазақ еліне келген саяси өзгерістермен тығыз
Біздің айтайық деген ойымыз – осы ортақ мазмұн ақын
Мағжан образдары тарихи түлғаларға көркем интерпретация жасау арқылы сомдалған.
Бүкіл образдарда жалғыздық және өлім мотиві көрініс беріп отырады.
Басты образ тарихи тұлға – Баян. Мағжан өз поэмасында
Ол күндер аз қазақ пен қалың қалмақ
Қыран мен қара құстай алысқан шақ.
Баласы алты Алаштың Абылайдың
Астында ақ туының табысқан шақ.
Қазақтың батырлары бәрі қыран
Сонда да бір батыр жоқ Баяндай тап.
Суреткер дүниетанымы алдымен шығармаға арқау етіп таңдап алған мәселесімен
Поэмадағы көркемдегіш құралдар ситуацияға қарай құбыла өзгеріп оқиғаға қосымша
“Жау!” десе жатпайтұғын Батыр Баян,
... Бірін айт, бірін айт та, басқа батыр
Баяндай “Алашым!” деп еңіреп пе еді?
... Айналып оны айт, мұны айт, Баянды айт,
Ер Баян Алашының бетін жуған.
Ақынның негізгі тәсілдерінің бірі - қаһарман образына көпшілікке тән
Алайда Абылайдан сөз болмады,
Сондықтан бұғып, бықсып туды күбір.
Күндеу ме, көтеру ме? – кім біліпті, -
Батырлар десті жалғыз “Баян бала-ай”.
Ақын Баян мінезінің батырлық қырын күрделі әрі жан-жақты қолданыстар
Кәусердей татқан адам қалар көкбай,
Шын ер ғой батыр Баян алып қайтқан.
Еліне сол сұлуды естен танбай,
Ер Баян жас сұлды алып келген.
Сұңқардай бабындағы сұқсыр көрген.
Қан жауып екі көзін қанды балақ‚
Ілмиген қоңыр қазды көңіл бөлген.
Баламасын жас сұлудың білгеннен соң
Ер Баян қарындас қып ерік берген.
Алайда ар алысқан күшті сеңмен.
Баянның адамға ерік бермес психологиялық ішкі иірім, эмоциялық күш
...Сұм сұлу анадайдан ағатайлап,
Баянда жан қайнаған жандырмаған,
Сонда да сыр шығармай батыр Баян,
Жастық қып жанын естен тандырмаған.
Осылай іштен күйген батыр Баян,
Баянның батырлығы Алашқа аян...
Бұл көрініс батыр психологиясының ерік-жігер қуаттылығын, ақыл күшін дәлелдейді.
Мысалы:
“Кең ақыл, отты қайрат, сырттаным” – деп‚
Ер едім еркелеткен Алаш тәмам.
Сындырдым аз ғана Уақ елім белін,
Елімнен кетіп елді қайдан табам?
Жейтұғын өз күшігін болдым бөрі,
Кінәмді мынау ағат немен жабам?
Қарабет болдым Алаш баласына‚
Ер дер ме енді мені Абылай данам?!
Жорыққа қу қалмаққа жүрдім неге?
Табына көк бөрідей кірдім неге?
Тәтті бал, балауса тал жас сұлуды
Көр болғыр, екі көзім, көрдің неге?
Садақтан жүрегінен тартып кетпей,
Жыландай бауырыма сап келдім неге?
Әйелдей баса алмайтын жүрек жынын
есалаң жүрекке ерік бердім неге?
Ақын поэмада Баян жан-дүниесінің жұмбақ сырын, жаратылысын, адами табиғатын
Ақын махаббат трагедиясы арқылы Баян ғашықтығының күрделі табиғатын ашқан.
“Батыр Баян” поэмасындағы махаббат оқиғасының жалпы фабуласы: өлтіруге көзі
Жауының бір жорықта бір сұлуын
Ер Баян алып қайтқан артына сап.
Баянның алып қайтқан сол сұлуы –
Балдырған бөбек дерлік он төрт жаста-ақ.
Сол сұлу сұлу екен атқан таңдай,
Бір саған бар сұлулық жиылғандай,
Торғын ет, шапақтай бет, тісі меруерт,
Сөздері су салдырлап құйылғандай.
Бір улап көзқарасы, бір айнытқан‚
Жұлдыздай еркелеген сөнбей-жанбай,
Лебізі – жібек лебі, жұмақ желі.
Қыз портретін жасауда ақын ауыз әдебиеті элементтерін қолданумен қатар
Қалмақтың қайсар қызы қайырылмаған,
Болаттай жосу білмей, мойырылмаған.
Жап-жас қыз сұмдығы мол сыр бермейді‚
Жандай-ақ ойдан аулақ қайғырмаған.
Алаштың аруы боп кетсе дағы,
Жанымен өз жұртынан айырылмаған.
Біздіңше поэмада патриотизм екі образға қатысты бейнеленеді: бірі –
Адасқан аққу құстай мен бір пақыр‚
Арқаның аруы боп жүрсем дағы,
Алыста туған, өскен жерім жатыр,
Өткізген балаусадай бөбек күнім,
Барқыттай белес-белес белім жатыр.
Айбынды арыстандай құмды кезген,
Күңіреніп қалың қалмақ елім жатыр.
Барқыт бел, қашқан қалмақ қалсын адыра,
Ата-анам – айым менен күнім жатыр.
Ата-анам жылап-зарлап қалған еді‚
Сорлы санам көкірегін көкке сауып,
Қан жылап менен бір ант алған еді,
Ол анты: “Елдің шетін, анаң бетін‚
Бір көрмей, қызым, ерге барма!” деді.
Мағжан қалмақ жерін қазақ жерінен кем суреттемейді, жау өкілінің
... Жанымен өз жұртынан айырылмаған,
Сұм сұлу анадайдан ағатайлап‚
... Жанса да жап-жас Ноян, сұм сұлу қыз‚
Көп заман жүрді бірақ көз де салмай.
... Басында сыр бермеген сұм сұлуға,
Біраздан бола бастар күлкі кермек.
“Тұтқын көңіл” образы С.Сейфуллин “Көкшетау” поэмасында гуманистік сипат алса,
...Баянның інісі бар он бес жаста –
Бөрінің бөлтірігі бала Ноян.
Ноянның бар ақылы білегінде‚
Билеген асау жүрек, қайнаған қан.
Келгенде-ақ сұлудың бір қарауынан
Ноянның жүрегінде ұшқын туған.
Сол ұшқын өртке айналып жап-жас Ноян,
Алысып жүрегімен, аласұрған.
Жас Ноян қызды көріп от боп кетті,
Көздері қызыл жалын шоқ боп кетті,
Жер мен көк, ай, жұлдызды тұман басып,
Бір қыздан басқа нәрсе жоқ боп кетті,
Келді де қызға жалын сөздерімен‚
Шығарды жан ұшырып іштегі өртті,
Бір күйіп, бір суынып, бір елжіреп,
Біресе жас баладай жасын төкті...
Сонымен бірге Ноян бейнесі өзіне жастық,албырттық образын да жинақтаған.
... Жер мен көк, ай жұлдызды тұман басып,
Бір қыздан басқа нәрсе жоқ боп кетті...
Бүкіл эмоциялық құбылыстарды тізбектей келіп, ақын Ноянның жай-күйін екі
... Жастықта жалындатып сүйген қандай!
Баладай өксіп жылап, күйген қандай!
Көрмесең жан-жарыңды өлгендей боп,
Қайғырып күлден кебін киген қандай!
Кеудеңе жан кірмей ме көзің шалса,
Өмірің жаңа ағарып атқан таңдай.
Кеудеңді қасиетті сәуле кернеп,
Жүрегің сол минутта жарылғандай.
Не дерсің салпаң құлақ есектерге
Өгіздей өмір сүрген сүймей-жанбай!..
Поэмадағы махаббат образын сомдау тәсілі ақынның махаббат лирикасына тән
“Стиль – жазушының өмір шындығын танып-білу, сезіну қабілетін‚ бейнелеу
─ Мас болып дене түгіл жаны елжіреп‚
─ Сонда да кейбір кезде ақ бетіне‚
Бір нәрсе жүгіруші еді ыстық қандай.
─ Айға алтын күн нұрынан сәуле бермек,
Шалқыған махаббат - от аспанға өрлеп,
Жүрегін өзі сүйген отты жүрек
Оятпақ тас болса да зарлап тербеп.
─ Аулақта сүйіскен жан ұшырасса,
Еріксіз тамырларға у тарай ма?!
Өртемей отты жүрек қоймақ па екен,
Тақады сұлу қыз да бетке бетті‚
Қыз сонда: “Ноян бауырым – кебем!”- деді,
“Мен сенің сүйгеніңе сенем”, - деді‚
Сүйемін мен де сені, тәңірі куә,
Тән түгіл жаным саған берем!”- деді.
Сипаттама суреттеуден жанды құбылысқа айнала бастаған махаббат образы енді
... Айға алтын күн нұрынан сәуле бермек,
Шалқыған махаббат-от аспанға өрлеп ...
“отты жүрек”, “у” т.б. Мағжан поэтикасында жинақталған жүйелі образ
Поэмадағы махаббат образының “сұм” сөзімен берілетін /яғни “махаббат” ойынын
...”Нояным, бірақ сенен қалауым бар”, -
Деді де сұлу ойға тереңдеді.
─ Мен сорлы көргеннен-ақ сүйген Баян,
Қосылсақ, Баянға ауыр дерт болмай ма?
─ Екеуміз Сарыарқадан сапар қылсақ,
Қатерсіз қосылуымыз берік болмай ма?
Қаны бір ел еді ғой қазақ, қалмақ,
О да бір саған туған жұрт болмай ма?!
Деп сұлу сыбырлады сиқыр сөзін,
Толтырып меруерттей жасқа көзін.
“Шыдашы, кәне‚ күймей!” дегендей-ақ‚
Ноянға тақап тұрып жалын жүзін.
Жас Ноян жас қанына тұншыққан соң,
Ұмытпай тұрсын қалай өзі-өзін!..
Бұнда махаббатқа сауға сұрау, әлеуметтік мәселені араластыру және сезімді
Ақынның сұлудың ішкі психологиялық тебіреністерін бет жүзіндегі эмоциялық құбылыстармен
... Сұлудың сырға толы торғын беті-ай,
Бетінде ешбір толқын көрінбеді.
Біраздан көздеріне жас мөлдіреп,
Жас сұлу жылап тұрып күлімдеді...
Бір сәтте сырға толып, әрі жылап, әрі күлген сұлу
М.Жұмабаев шығармашылығының тағы бір стильдік ерекешелігі табиғат суреттерінен көрінеді.
... Сиқырлы гүлге оранған жібек майда,
Сылдырлап сылқ-сылқ күлген терең сайда.
Ерке өзен жанын өртеп, нармен ойнап,
Сүйгізген ақ бетінен күміс Айға ...
Сұлу мұңға малынған сиқырлы, жанды табиғат Мағжан талантының жемісі.
... Ажығай қоныс салған Жолдыөзекке,
Құнарсыз, ащы татыр сорлы өзекке.
Жолды өзек - жолсыз өзек, құтсыз, отсыз,
Алдымен жау да салған қолды өзекке.
Айырылып байлығынан, көп соққы жеп,
Көз жасы Атығайдың толды өзекке.
Алаштың Асан Қайғы данышпаны
Кетпеген “Қанды өзек” деп тіпті текке.
Ежелден құт дарымай, қағынған жер,
Қайғылы бір іс болды сол өзекте...
Поэмадағы бірінші шешім /екі жас өлімі немесе Баян трагедиясының
... Боз үйде жатыр екен Баян жалғыз‚
Керілген күнге еркелеп жас жолбарыс.
... Боз үйде жалғыз қалып Баян енді,
Жаралы жолбарыстай күңіренді.
Қорғасын миын, ойын төмен басып‚
Ақылға алғыр құстай ашу төнді.
Бір көксұр түс енгізіп бар денеге‚
Сұм жүрек қанды өзіне жинай берді.
Ақырда ашу ерді билеп кетіп,
Жалп етіп сөнген шамдай ақыл өлді.
Өлді ақыл. Атып тұрып батыр Баян,
Боз үйден оқ жыландай шыға келді.
... Кілегей қара бұлттай төнді Баян,
Ой жоқ боп, жүрек шоқ боп, құр екпін боп,
Қыз түгіл қаны бірге өз бауырын,
Танымай қалғандай да болды Баян.
Көрсе де дауыл гүлді-басылмады,
Ер Баян арыстандай жаны жара...
“Екінші кісі тарапынан бізге әдейі көлденең тартылатын бір бөгетке,
Автор поэмада Баян жанындағы өзімшіл ашуға қызғаныш сезімін үстемелей
Сонымен бірге ақылдың ашуға ерік беруі немесе игере алмауы,
Ақын стиліндегі диалог беру әдісі де қызықты әрі ұтымды
... Деп бастап: “Баян-айым, бір масқара іс
Өткен түн болып қапты”‚- деп шұбартып,
Жаудырды екі жасқа нәлет-қарғыс,
Алай жас Ноянды ақтай сөйлеп,
Дей берді: “Қылды-ау бізге қалмақ қар қыз!”
Ер Баян сұп-сұр болып деді бірақ:
“Жарайды! Бар, ақсақал, ойланармыз”...
Осы сәттен басталған қызғаныш, ашу, намыс сезімдері махаббат драмасын
“Трагедиялық жағдай қаһарманның ұмтылған мақсатына жететін жолын әр түрлі
Шешуші сәтте, ақын Баянның алаш еліне деген азаматтық махаббатын,
... Жапанда аға-іні Баян-Ноян, -
Алып кел көз алдыңа Ай мен Күнді.
Дұрысы – күміс күлген күндіз бенен
Түнерген қара бұлттай қара түнді...
М.Жұмабаев поэмалары жаңа мағынадағы контрастық қолданыстарға бай. Ақын мысалды
... Ашулы ағасына қарап күлді
... Ашылған шешек атып гүлдей жаңа
Жын шуы босқандай боп естімеді
“Жан көке, аға!”- деген сөзді Баян...
Ойымызды жинақтар болсақ, тұтқын қыз бен Ноян – романтикалық
Жүректер атып ыршып шыққан қанмен
Жалғыз-ақ “Аһ” десті де, “жаным!” десті.
Қомағай қара топырақ бүлкіл қағып,
Асығып екі жастың қанын ішті‚-
деген жолдарда ақын суретшілік қабілетпен қиялындағы көріністі сөз өнеріне
Поэмадағы бас қаһарман Баян трагедиясының көрінісі қазақтағы толғау-жоқтау үлгісіне
“... Қозымды қас дұшпандай қудым неге?
Майысып Ноян қалқам, ерке марқам‚
Қасқайып қарсы алдымда тұрдың неге?
Бауырыма тас жүрегім жібімеді-ау.
Бір ата, бір анадан тудым неге?
Салдырап шіріп қалғыр саусақтарым,
Қанымен өз қозымның жудым неге?
Күнәсіз екі жасты өлтіргенше,
Өлмедім ішіп уын удың неге?!
…Күй, жүрек! Көл бол, жасым! Өртен, ішім!
Алдымда айнам жатыр бөбек пішін.
…Сорлы ағаң атып жығып өз інісін,
Иіскейді енді зарлап аппақ төсін.
…Жоқ, әлде, жоқ, жоқ, әлде, өлтірдім бе
Інімді алты Алаштың намысы үшін?!
…Дариға жұбанамын, жел ойменен,
Тартпадым сұм садақты бұл ойменен‚
Тандырған мен есімнен ғашықтық қой‚”
Бір тынбай сұр жыландай жаным жеген,
Өз бауыры, өз сүйгенін өзі өлтірген.
Болар ма: сірә сорлы адам менен,
Алдымда “Көкежан!” – деп күліп тұрған
Садаға кетпедім ғой., қозым сенен.
Ел беті енді маған болсын арам,
Алашым, аттанамын, жауыңда өлем!” –
Деп зарлап, күңіренді жаралы ер,
Айырылған екі жаннан қаралы ер.
Бұл жерде Баян батыр да, патриот та емес, ашумен
... Шомылып қанды ыстық көз жасына,
Біраздан мінді атына батыр Баян.
Сиынып бір жаратқан алласына‚
Жолбарыс жортып кетті бетін түзеп,
Шаңдатып Абылайдың ордасына ...
Поэманың екінші бөлімінде оқиға реті Ш.Уәлиханов дерегі үлгісімен дамиды.
Сонымен бірге ақын поэмада Абылай ханның музыкалық мұрасынан хабардарлығын
... Шоқы бұлт, бұлт шаңға айналған соң,
Атаған ерлер жолын деп: “Шаңды жол”...
Ақын Баянның жеке бас трагедиясын әлеуметтік рең беру арқылы
... Алты Алаш Абылайдай арғымағын
Алаштың аруағына пар қылатын.
Бетіне Абылайдай ардагердің
Келуді алты Алашқа ар қылатын.
Бетіне келген жанды соғар кие!
Деп жырау жауырыншылар жар қылатын.
Баянның сөзін естіп кәриялар.
Ішінен ерін аяп: “А, шырағым!” –
Десті де күрсінісіп, кесіп қойды:
«Қайтад, - деп,- осы жолы Баян бағың”...
Бұл жолдарда “киелі Абылай” және қариялар образы арқылы сонымен
... Қалың топ тым-тырыс боп тұрған шақта
Дегендей: “Ерік неде, біздер дайын!”
... Құл ғана қожаны ылғи қабылдайды...
... Қалың топ хан ашуын байқаған соң,
Ағытты: “Әрине!” – деп, сөздің бөзін...
Баян образын поэма бойы жүйелей келіп, ақын көркем шешімде
... Жып-жылы адам қаны бүлкіл қағып...
майдан даласының бүкіл шындығы сиып кеткен. Ал:
Жараға тығып тұрып бармақ басын‚-
деген жолда Баян батырлығы ішкі сезім-өжеттікпен астасып, ешкімге ұқсамайтын
... Екі көзі екі қызыл шоқ боп кеткен,
Аузынан көбік болып бұрқырап қан‚ –
деген жолдарда фольклорлық элементтерді тұтасымен қолданады.
... Алайда уақыт өтті, құлап түсті‚-
деген жолдағы “уақыт” сөзінің эпикалық мәні кең. Кеңістікті жайлаған
... Жан беріп жазғаным ғой жан жарасын
Кетсе де жаннан жара, қан кетпек пе?
Дариға, жазамнан да күнәм басым...
Батыр туған Баян алаш жауымен арпалысып майдан даласында өледі.
... Күнәмді тәңірі кешпес, кешер бірақ,
Жадында жан берген соң алты Алашым!..
Ақын Баянның пендеуи тірліктегі жай-күйі патриоттық тұлғасына қатыссыз. Бас
“Оқжетпес қиясында”. Көкшетау” поэмасы туралы белгілі зерттеуші-ғалым Т.Кәкішев
М.Жұмабаев ақындығының да ең бір шыңдалған қыры – табиғат
... Бурабай көлі менен Көкшетауды,
Көрмесең көрінетін шер кетпейді...
... Мөп-мөлдір, дөп-дөңгелек көл ортада,
Жел ойнап ақ бетіне меруерт шашқан...
Сол көлдің жағасында Оқжетпес бар,
Жасаған мұнарадай құйып тастан...
Ақын Кенесары образын Көкшенің осы сұлу сипатымен байланыстыра жырлайды:
... Бір түні тым құтыртып жел ойнайды,
Жынды жел қатты сақ-сақ керле ойнайды.
Бетінен жел кеп сүйіп алғаннан соң,
Көбіктеніп көл екеш көл ойнайды.
Сол үні сонау үңгір тау ішінде
Қабағын қарс жауып кеш ойлайды.
Қамалған қазағына хал таппаққа
Жүрегін тілім-тілім тіл ойлайды,
Қазағым, ханың да мен, қараң да мен,
Сен үшін жаным құрбан деп ойлайды ...
Құбылыстарды даралып, оларға жан бітіру, мінездеу, әртүрлі көңіл-күй салу
... Арқада Бурабайға жер жетпейді,
Басқа жер ойды өңдей тербетпейді,
Қиясымен бұлт құшқан Оқжетпестей,
Басқа тау ойды аспанға өрлетпейді.
Арқада Бурабайға жер жетпесе,
Алашта Кенекеме ер жетпейді.
Көкшеде күңіренген Кенем қайда?!
Дариға, жүрегімді дерт өртейді...
Мағжанда қалыптасқан дәстүрлі форма – лирикалық толғау ақынның өз
“Эпикалық поэмада кейіпкерлер характерін белгілі бір қақтығыстар арқылы ғана
Сонымен бірге кейіпкердің ішкі жан-дүниесін лирикалық планда ашу да
... Көкшені күндіз-түні мұнар басқан,
Қап-қара бұлттармен құшақтасқан‚-
деген жолдардағы Көкше образы кейінгі шумақтағы Кенесары көңіл-күйіндегі жалғыздықтың
... Жалғыз-ақ Кенекем ғой қайрат қылған,
Қазақты құтқарам деп қалың өрттен
Бір кезде Кенекемді ойлар билеп,
Бір өзі Бурабайды кезіп кеткен...
Осы суретке ақын көңіл-күйі араласып поэманың лиро-эпикалық қырын ашады:
... Алашта талай-талай ерлер өткен,
Ерлерде Кенекеме кім бар жеткен?
Сүйремей елін өрге, көрге сүйреп,
Ер емес “ерліктер” ол елді еңіреткен..
Бір сөзбен айтсақ, ақын сөзбен образ сомдаудың шебері, мысалы
Ақын поэмасының мазмұнын жұмбақтап, құпиялап тұрған – мистицизм көрінісі.
... Тамашадан тас болып біраз тұрып,
Көзін ашып, Кене өзін жерде көрді, -
деген жолдағы әруақ қолдап рухтанған Кененің ер көңілінің жай-күйін
... Таудың үсті тамаша нұрға толды‚
Тербеліп, күңіреніп қара бұлттар.
Жер мен көк қасиетті жырға толды,
Бұлтты айдап, сылдыратып сумен ойнап,
Ерке жел тасты құшып сақ-сақ күлді.
Аллалап ну қарағай шулай-шулай,
Төменде тулай-тулай толқын өлді.
Мағжанның ақындық құдіреттілігі сондай, сөзбен Кене көңіліне бейіш бағын
... Көзін жұмып қияға шықсам-ау деп,
Ойлайды жоғарыға жөндеп жүзін.
Сол минут Оқжетпестің қиясында‚
Жіберсе көзін ашып, көреді өзін.
Кенекем көзін ашып таң боп қатты.
…Кішкене сескенгендей болғаннан соң‚
Кенекем аузына алды аруақты.
“Аруақ” деп алғанша аузын жиып,
Көреді қарсы алдында әппақ қартты.
…Ізгі қарт “А” деп аузын қозғағанда,
Төменде судың шуы болды басым...
Ата-баба әруағына сиыну, олардан рухани күш-қуат алу, түске аян
Біздің халқымыздың тарихында өмірі аңызға тіпті құбылысқа айналған тұлғалар
... Кенежан берірек кел, сырттан балам,
Ел үшін елсіз жерде жортқан балам
…Ел үшін еңіреп туған жолбарысым,
Білемін жүрегіңде бар бір жараң,
Сені улаған қазақтың қайғысы ғой,
Дариға, қазағыңның күні қараң ─деген жолдарда Кененің трагедиясы халық
... Алаштың алдын қара тұман жапқан‚ –
деген бейнелі сөздерімен ашылған. Поэмада халықтың дәстүр салтымен “ата-пір,
... Тайсалма, тәуекел қыл, батыр балам,
Арсыға дұға асырар мен қарт бабаң.
…Жау қалың азғантай ел, азғантай шақ,
Болғай ед аруақ жар, құдай панаң.
Мерт болсаң мақсұтыңа жетпей егер‚
Сол сағат мен осы жерде тасқа айналам.
... Алашта тағы сендей ер тууын,
Төбеде тас боп шөгіп күтіп қалам.
Мағжанның бұл жолғы қолданысындағы “тасқа айналу” тіркесінің тарихилық, шежірелік
Поэмада тарихи тұлға Кенесарының романтикалық образы мистикалық құбылыстың көрінісі
"Ертегі" поэмасы. “Ертегі” де “Оқжетпес қиясында” рухында жазылған поэма.
... Қайран Сыздық елден үміт үзеді,
Жап-жас Сыздық елден, үйден безеді.
Жатып алмай, жортып жүріп өлем деп,
Түркістанның бетпақ шөлін кезеді...
Жалпы, Мағжан поэмаларын ақындық тенденция үндестіріп тұрады. “Жүрегі шер,
... Шөл далада жалғыз отыр ер балаң,
Жел-ау, алты алашқа айта бар!
Поэманың құрылыс ерекшелігі ертек жанрын шын мәнінде де еске
...Бір мезгілде, сылдыр-сылды, қамыстар,
Жел ме әлде қамысты құшып иірген.
Жел білінбейд, сылдыр ─ сылдыр, көп қамыс‚
Сылдыр ─ сылдыр, жақындады жат дыбыс.
...Сұлу келіншек: “хи-хи-хи” деп күлгендей,
Дыбысы шықпай шегі қатып өлгендей.
Былқ-сылқ түрегеледі судырап,
Судыр-судыр жансыз жібек жүргендей‚
Сылдыр-сылдыр сыбырласты көп қамыс,
…Сылаң-сылаң сұлу келіншек жоқ болды,
Сыбыр тынды. Жыбыр қалды. Жоқ дыбыс.
Соңғы жолдағы құбылысқа табиғатты аса сезімтал көңілмен мүлткісіз бақылаған
...Отқа қарап отыр Сыздық, көзі - от,
Қарасады, арбасады от пен от.
Айнала өлім, құм жамылған үнсіз шөл,
Күбірлейтін, жыбырлайтын жел де жоқ.
…Бетпақ шөлдің көгі де бір сұр кебік,
Айы нұрсыз, жұлдызы үнсіз сықылды...
Поэма ерекшелігі лирикалық кейіпкер ақынның шығармаға араласып бата беруі,
... Сыздық мынау елден безген ел үшін,
Сыздық мынау шөлге көмген жас күшін.
Бетпақ шөлде Сыздық өлер, құм көшер
Жүректе у, жарып қарар кім ішін,
─ Сыздық өлер, алаш құрыр, есіл ер.
Соңғы сурет жезтырнақтың ашуын дәл берген табиғаттың алай-дүлей мінезін
... Бір мезгілде жындай ойнап жел шықты,
“Фио-фио”, – деді. Тілін кім ұқты?
…Бұғып жатқан баялышты құшты жел,
“Жынды неме, бұның не?” ─ деп, мырсылдап,
Селк-селк күліп, селкілдеді сексеуіл.
Сылдыр-сылдыр қамыс басты сылдырға
Жел сүйсе оны жан кіреді құрғырға.
Жап-жас жігіт, қамыс – қыз ғой көңілшек,
Ерні қалып, салған “қойшы, құрғырға”...
Бұдан кейінгі нақты суреттер, “шақ”, “Тарт!”, “Аһ!”, “Қап” мәрт
Поэма шешімінде Сыздық образы трагедиялық қырынан көрінеді. Бұл табиғаттың
... Ешбір үн жоқ. Үнсіз өлік - бетпақ шөл,
Жыбыр-жыбыр. Жанын берді, өлді жел.
Тұншыққан құм. Мәңгі бұққан баялыш,
Қатып қалған, селкілдемейді сексеуіл.
Айнала өлім, шегі-шексіз шөл де шөл,
Шөл мен өлім арасында бір-ақ жол.
…Ойлы ұлына бұл кең дүние болды тар
Ойлар басты, жүйрік жанға ой батты,
…Ұлы ойлар жанды жеді, таң атты,
Тарам-тарам алма беттен жас ақты,
…Өлім іздеп адам белін бусын да,
Ерден туған ердің жолын қусын да,
Жолбарыс ер жалғыз өлсін майданда,
Жаспен емес, қанмен бетін жусын да!..
Мағжан шығармашылығына тән дәстүрлі өлім мотиві лирикалық планда жырланған.
Мағжанның лирикалық толғаулары әдетте объективті кейіпкермен бірігіп те бой
... Көкшеде күңіренген Кенем қайда?!
Дариға‚ жүрегімді дерт өртейді.
Осы жолдағы “дертті жүрек” ақынның өз қайғысының образы. Бірақ
─ Ертек, ертек, ертек, ертек - ерте екен,
Сыздық ердің жүрегі шер, дерт екен,
деп келсе, “Батыр Баян” поэмасындағы:
...Айырылып от екпінді ерлерінен‚
Алаштың жанында ауыр дерт еді ғой.
Сонау дерт түгелімен ауып маған,
Дариға, жүрегімді өртеді ғой! -
деген жолдарда жеке бас проблемасы жалқыдан жалпыға ауысқан, яғни
Ақын өз көңіл-күйін кейіпкерге ауыстырып, жүрегін улаған ойды образдар
...Сені улаған қазақтың қайғысы ғой,
Дариға қазағыңның күні қараң...
Немесе,
... Кенекем құлаштаған ой теңізін‚
Бұлдыртқан бұлдыр заман қыран көзін.
Бір кезде серпіледі, шығарған соң,
Ойлардың “уһ” деген у лебізін ...
“Азапты ой” образы ақын мен қаһарманды бір тұлғаға жинаған.
Мағжан өзі туралы айтпай тұра алмайтын ақын. Ақынның кейіпкер
...Әдемі өткенді ойлап айнымасам,
Сұм өмір күшті уын аяды ма?
Ертегі уатпай ма баланы да,
Сөз сиқыр ғой жазбай ма жараны да?
Ақын да бір бала ғой айға ұмтылған,
Еркімен өзі-ақ отқа барады да.
…Ойлады‚ күңіренеді, толғайды ақын,
Күрсініп көзіне жас алады да‚-
деп тура мағынасындағы мұңды сыры сол қалпында Көкшеге ауысады.
... Көкшеде күні кеше қойдай өрген,
Түрлі аң бөрі, бұғы, маралы да.
Айырылып асау, ерке аңдарынан
Көкшенің тас жүрегі жаралы да!
Ақын лирикалық толғаулары оның өзінің азаматтық рухын, адами болмыс-бітімін,
Ал жыр астарындағы мұң-зар халық мүддесін өзге елге бодан
Бұл шын мәнінде көркем әдебиеттегі сөз қолданыс ерекшеліктері, халық
Мысалы: “Батыр Баян” – мұң-зары, ертегі – жалғыздығы, “Оқжетпес
2.2 Лирикалық «мен» және идеялық мотив
М.Жұмабаев поэмаларының идеясы – бүтіннің бөлшегіндей бір-бірінің құрамдас бөлшегі.
Ақын лирикаларының астары әрдайым мұң, торығу, түңілушілік болып келді.
... Қиялмен арманға ұшқам, сағым құшқан,
Жүйрік жан алдында ылғи қор көрмей ме? ─
деуі дүниетанымының негізі әріде жатқандығын байқатады. Мағжан таным -түйсігінің
... Өткен күн ертегі ғой, тамаша, таң,
Ойласаң өткен күнді жұбанар жан.
Байқасаң адамзатта болған ба ақын,
Қорқыттай атасынан бата алмаған‚ -
деп өзі меңзегендей Қорқыттың өзінде, ежелгі түркі дәстүрінде, Ақиқаттануда,
Сыншы В.Г.Белинский: “Ұлт ақыны – ұлы іс. Пушкин және
Ал, қазақтың эстетикалық сынының басы Ж.Аймауытов: “Күшті ақын-әлеуметтің тіл
Біздің де, ақынның шынайы келбетін – алдымен жеке рухани
Біздің романтикалық бастауымыздың талғам-таным дәрежесі биік те өр. Батыр
М.Жұмабаев шығармашылығының табиғатына, жаратылысының негізіне тереңдеу ақын романтизімінің ұлттық
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ әдебиеті әлемі XX ғасырда жан-жақты байыды. Халық тарихының
М.Жұмабаев поэмалары – ақынның романтикалық стиль қалыптасып, шыңдалған тұста
-ХХ ғасыр басындағы М.Жұмабаев поэмаларының ішкі мазмұнына тарихи сюжеттер
-ақын өз шығармашылығын әдебиет жанрлары арқылы дамытып қана қоймай,
-ақын поэмаларында көтерген проблемалар заман құбылыстарымен тығыз байланыста берілген.
-Алашшыл ұранмен суарылған ақын поэмаларының идеясы – ұлт азаттығы.
-ақынның "Ертегі" поэмасын мысал ретінде ала отырып және М.Әуезов
Қорыта айтқанда‚ зерттеу жұмысының өзектілігі – М.Жұмабаев поэмаларының тұңғыш
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ:
1. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырушылар Ахметов З. Шаңбаев Т.)
2. Елеукенов Ш. ─Алматы: Санат, 1995. 265 б.
3. Нұрғали Р. ─Алматы: Санат, 1997. 104 б.
4. Валиханов Ч. Собрание сочинений в 5-й томах. т
5. Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі,
6. Мәшімбаев С. Абылай дипломатиясы// Алматы ақшамы 1993, 7.01.
7. Қозыбаев М. Абылай хан. Егеменді Қазақстан 1991, 2
8. Әбуев Қ. Қазақстан тарихының “ақтаңдақ”беттерінен. – Алматы:
9. Хан Кене. – Алматы: Жалын, 1994. 13-422
10. Мұстафа мен Мағжан ─Тұран елінің даналары. Құрастырған:
11. Ақселеу Т. Күй шежіре. – Алматы: Крамдс-Яссауи, 1992.
12. Қанарбаева Б.Жырымен жұртын оятқан. – Алматы: Ана тілі,
13. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. 280
14. Жұмабаев М. Шығармалары 2-3т. – Алматы:
15. Ж.Аймауытов. Псиқология. – Алматы: Рауан, 1995. 382-383;
16. Бекмаханов Е. Қазақ халқының Кенесары бастаған азаттық
17. Есенберлин І. Көшпенділер. – Алматы: Жазушы: 1986. 180
18. Қазақ бақсы-балгерлері. – Алматы: Ана тілі, 1993.
19. Ыбыраев Ш. Қазақ батырлық жырларының поэтикасы. /ғыл.док. дисс/
20. Қабдолов З. Таңдамалы шығармалар. ─Алматы: Жазушы, 1983. 107
21. Т.Кәкішев. Мағжан ─ Сәкен. ─Алматы: Қазақ университеті,
22. Ницше Ф. Сочинение в двух томах. ─Москва: 1990.
23. Винокур Т.О. Филологические исследования: Лингвистика и
24. Мотольская Д, Соколова К. Лирическое произведение. //Пути
25. Гегель Г.В. Эстетика . том3. – Москва:
26. Аймауытов Ж. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. 146
27. Айтбаев М. Абылай. Жас Алаш, 1991, 17 шілде
28. Асқаров Е. Батыр Баян туралы деректер. Жұлдыз, 1989
29. Тимофеев. Основы теории литературы – Москва: Наука, 1971.
30. Соловьев В.С. Стихи. Эстетика. Литературная критика. – Москва:
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Гуманитарлық факультеті
Филология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Филология кафедрасының меңгерушісі
_________ф.ғ.к. доцент А.Қ.Қыдырбаева
«___» ______________________ 20___ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВТЫҢ ТАРИХИ СЮЖЕТТІ ПОЭМАЛАРЫ
050205 – Филология
Орындаған:
Мұқанова Кенжегүл
Ғылыми жетекшісі:
Атырау, 2010