Кіріспе
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында тиімді аймақтық саясат мемлекеттің
Қазіргі таңда негізгі шаруашылық қызметтердің аймақтарда жүзеге асырылатындығын
Аймақтың дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты – аймақтардың
Курстық жұмысымның мақсаты – аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерін,
1 ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫ БАСҚАРУДАҒЫ
АЙМАҚТАРДЫҢ РӨЛІ
1.1 Экономиканы реттеудегі аймақтық саясат ерекшеліктері мен
маңызы
Қазақстанның әлеуметтік-эконмикалық дамуы, келешек өрлеуі көбінесе оның аймақтарының,
Әлеуметтік-эконмикалық дамуда аймақтардың ролі ерекше орын алады, себебі
Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатынын
Елдің әлеуметтік экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арнарған стратегиясы
Қазіргі уақытта республика кеңістігінде әлеуметтік экономикалық даму жағдайларының
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға толықтай дербестік
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекше бағыты ретінде қарастырылатын аймақтық
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру барысында жүргізілген реформалар аймақ аралық
Қазіргі кезде өнеркәсіп өнімінің 40 %-на жуығы үш
Мұндай тым саралау, әрине, миграцияның күшеюіне, аймақтардың өзара
Аумақтық әлеуметтік-экономикалық теңсіздіктер(диспропорциялар) көбінесе объективті сипаттағы себептермен
Шаруашылық құрылымы экспортқа бағытталған;
Индустриялық дамыған;
Агроөнеркәсіптік;
Дағдарыстық.
Бірінші топ-стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың айтарлықтай қорларын иеленетін
Екінші топ-ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары технологиялық
Үшінші топ-ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді аймақтар. Бұл
Төртінші топқа-қысалшаң(экстремальный) табиғи-климаттық, әлеуметтік-экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы,шаруашылықтың салалық
Бірінші топтағы аймақтарда аймақтық инфрақұрылымды(әсіресе көліктік), нарық инфрақұрылымын
Екінші топтағы аймақтарда мемлекеттік реттеу аймақ экономикасының құрылымын
Үшінші топтағы аймақтарда меншіктің әртүрлі формаларының дамуы, экономикалық
Төртінші топтағы (депрессиялық) облыстарда мемлекеттік реттеу әдістері басым
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық мәселелерін тиімді
Проблемалы аймақтардың қатарына бір қатар себептердің салдарынан экономикалық
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
өндіріс қарқынының төмендеуі;
халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі (жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
демогарфиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету саласындағы проблемалардың күшеюі
Аймақтардың біркелкі дамымауы – іргелі әлемдік үрдістерге жатады.
1.2 Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірбиесін пайдалану
Дамыған шет мемлекеттердің аймақтық саясатты жүзеге асыру барысындағы
Ел экономикасын басқарудың орталықсыздандырылған жаңа жүйесіне өту барысында
Мемлекет құрылымы аймақтық саясат саласындағы өкілеттіліктерді орталықсыздандыру немесе
Италия мен Германия мемлекеттерінің басқару құрылымы «интеграцияланған» мемлекеттердің
Финляндияда аймақтық саясаттың құрылуына, яғни, аймақтық саясатты үйлестіруге,
Ал Швецияда қалыптасқан жүйе бойынша аймақтық әкімшіліктер жалпы
Солтүстік Еуропа мемлекеттері аймақтық саясатты жүргізудегі бай тәжірибелерімен
Франциядағы орталықтандырылған әдіс;
Нидерланды мен Ұлыбританияда орталықсыздандырудың жоғары деңгейі;
Австрия мен Бельгиядағы федералдық жүйе.
Францияда министр CIALA-дан (қолдау көрсету жөніндегі ведомствалық комитет)
Нидерландыда экономика министрлігі мен провинциялар әкімшілігі аймақтық саясат
Ұлыбританияда аймақтық саясат мәселелерімен Сауда және Өнеркәсіп министрі
Австрия Конститутциясы аймақтық саясатты жүргізу өкілеттілігін шектемейді. Федералды
Белгияда аймақтық саясат мәселелері аймақтық деңгейлерде қарастырылады. Ірі
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың әр мемлекеттер үшін маңызы
Халық тығыз орналасқан аймақтарда жаңа кәсіпорындарды орналастыруды қолдуға
Эконоимкалық даму саласында мемлекеттің қызметін кеңістіктік бөлу;
Қаржылық қолдау жолымен компания қызметін ынталандыру;
Инфрақұрылымды қалыптастыру;
Дамуды ынталандыру жөніндегі «жұмсақ» шаралар.
Қазіргі уақытта алғашқы екі құралдың рөлі айтарлықлай төмендеп
Қазіргі ауқытта Евроодақтың ( ЕО) көпшілік мелекеттері аймақтық
Интеграцияланған мемлекеттеріде саясат құралдарының құрамы айтарлықтай көлемді болып
Интеграциялық қор көлік және қоршаған ортамен тікелей байланыста
Скандинавия елдеріне қатысты аймақтық саясаттың «тар» және «кең»
Бүгінгі күні Европаның дамыған елдері мен АҚШ-та аймақтық
билік пен экономиканы орталықсыздандыру, аймақтарға өзіндік дербестік беру.
елдің және аймақтың экономикалық даму стратегиясын өзінің жеке
аймақтардың экономикалық даму деңгейлерін тегістеу.
Содай-ақ әлемдік тәжірибеде аумақтарды дамытудың үш мүмкін
алдыңғы қатарлы, бай аудандарды дамыту және қолдау керек,
салық салу, жұмыспен қамту, өмір сүру деңгейін реттей
кедей аудандарды қолдау қажет, ал бай аудандар өздігінен
Осы тәжірибелерге сүйене отырып, біздің республикамыздың қазіргі даму
Сонымен, шет мемлекеттердің аймақтық саясатты жүзеге асыру барысын,
2 ҚАЗАҚСТАН АЙМАҚТАРЫНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ НЕГІЗГІ
2.1 Аймақтар дамуының қазіргі жағдайы
Соңғы жылдардағы еліміздің барлық аймақтарындағы экономикалық өсуіне, әлеуметтік
Ауыл шаруашылығы саласына келер болсақ, 2003 жылғы бағалау
2003 жылы жалпы аймақтық өнім халықтың жан басына
Негізгі капиталға салынған инвестициялар 2002 жылмен салыстырғанда 10,6%-ға
Осы кесте мәліметтерінен байқалып отырғанындай, республика аймақтары негізгі
Жалпы аймақтық өнімнің өнімнің салалық құрылымына талдау жасау
Жоғарыдағыдағы кестеде көрсетілгендей, аграрлық сектор Солтүстік Қазақстан
2-кесте
Қазақстан аймақтарының негізгі сипаттамалары
Аймақ Аймағы, мың шаршы км. Халық саны, мың
дар Барлық қалалар Республикаға бағынысты қалар
Қазақстан Республикасы 2724,9 14951,2 5,7 100 160 86
Ақмола 146,2 148,9 5,1 5,0 17 10
Ақтөбе 300,6 671,8 2,2 4,5 12 8 1
Алматы 224,0 1571,2 7 10,5 16 10
Атырау 118,6 457,2 3,8 3,0 7 2 1
Шығыс Қазақстан 283,2 1455,4 5,2 9,9 15
Жамбыл 144,3 985,6 6,8 6,6 10 4 1
Батыс Қазақстан 151,3 603,8 4 4,0 12 2
Қарағанды 428,0 1330,9 3,1 9,0 9 11
Қостанай 196,0 913,4 4,7 6,2 16 5 4
Қызылорда 226,0 607,5 2,7 4,1 7 3 1
Маңғыстау 165,6 349,7 2 2,3 4 3 2
Павлодар 124,8 745,3 6 5,0 10 3 3
Солтүстік Қазақстан 98,0 674,5 7 4,6 13 5
Оңтүстік Қазақсиан 117,3 2150,3 18 14,2 12 8
Астана қаласы 0,3 510,5 0 7,7 0 1
Алматы қаласы 0,7 1175,2 0 3,4 0 1
3-кесте
2003 жылғы Жалпы аймақтық өнімнің салалық құрылымы, пайызбен
Облыстар Барлығы Ауыл шаруашылығы Өнеркәсіп Құрылыс Сауда Көлік
1 2 3 4 5 6 7 8
Қазақстан Республикасы 100 8,2 32,9 6,9 13,6 13,5
Ақмола 100 31,3 22,5 2,8 8,0 15,5 19,9
Ақтөбе 100 6,7 1,9 8,2 14,6 12,6 16,0
Алматы 100 24,6 30,8 6,7 9,2 16,2 12,5
Атырау 100 1,7 44,8 14,2 2,4 11,4 25,5
Шығыс Қазақстан 100 10,6 40,5 3,2 15,7 11,8
Жамбыл 100 20,8 24,4 8,9 8,4 16,1 21,4
Батыс Қазақстан 100 6,5 21,3 16,3 10,5 12,7
Қарағанды 100 4,3 53,1 3,6 13,6 12,4 12,8
Қостанай 100 22,5 29,9 3,0 15,6 17,3 11,7
Қызылорда 100 5,6 48,1 12,7 5,1 10,3 18,2
Маңғыстау 100 0,3 64,5 7,1 3,3 5,5 19,3
Павлодар 100 6,2 47,4 2,3 7,7 25,3 11,1
Солтүстік Қазақстан 100 36,2 15,7 1,9 16,6 12,3
Оңтүстік Қазақстан 100 17,1 33,7 20,8 11,2 12,6
Астана қаласы 100 0,2 7,6 16,7 19,3 11,9
Алматы қаласы 100 0,04 12,5 2,8 27,1 14,4
Соңғы жылдары негізгі капиталға инвестициялардың өсуі байқалуда. 2003
Негізгі капиталға инвестициялаудың республикалық көлемінде Атырау (25,7%), Батыс
Шетелдік инвестициялардың жалпы республикалық көлемінде ең көп үлес
Бір мезгілде үй құрылыстарындағы инвестициялардың көлемі де өсе
Осы ретте айтарлықтай өсім Солтүстік Қазақстан (4,5есе), Жамбыл
Инвестициялық процестердің жандану үрдістерінің орын алуына іскерлік белсенділіктің
Жұмсысыздық деңгейінің төмендеуі соңғы жылдары республиканың көптеген
2003 жылы жұмыссыздықтың ең төменгі деңгейі Шығыс Қазақстан
Оқуға тартылған жұмыссыздардың ең көп саны Қарағанды (4,8
Осы ретте соңғы жылдардағы жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі ел
Алайда жұмыссыздар санының төмендеуінің оңдыдинамикасына қол жеткізілмеген бірқатар
Аталмыш аймақтардағы жұмыссыздар санының ұлғаюы негізінен тұрғындардың миграциялық
Сауда, көлік, байланыс, білім, денсаулық сақтау және халыққа
2003 жылдың алынған құрылымына сәйкес аймақтарды үш топқа
2.2 Аймақтық дамуды стратегиялық жоспарлаудың әдістемесі мен
Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған Мемлекеттік
2015 ж. дейінгі Қазақстан экономикасының Индустриалды – инновациялық
Қазақстан экономикасындағы инвестициялық ресурстар аз әрі
Мәселенің барлығы кірістердің негізінен шикізатты экспорттау
Бірақ шикізат секторының кірістеріне әртүрлі жеңілдіктер мен
Шикізат секторында жұмыс істейтін компаниялар
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шикізат қорына бай кейбір елдер
Жалпы алғанда, жаңа ғаламдық экономикалық жағдайды қалыптастыраты әлемдік
дамыған елдерде индустриялық экономикадан сервистік-технологиялық экономикаға өту;
ғаламдану;
экономиканы ырықтандыру;
ғаламдық бәсекенің артуы және аймақтық ықпалдасу.
Жиырмасыншы ғасырдың соңғы ширегінде экономикасы дамыған елдер индустриялық
Елдің Индустриялық-иновациялық даму бағдарламасында дүниежүзілік экономиканың ғаламдану аясында
Бұл стратегияның мақсаты – шикізаттық бағыттан кетуге жағдай
Стратегияны жүзеге асыру үшін инвестиция түріндегі шығынның көлемі
Индустриялық стратегияның негізгі міндеттерінің бірі – аймақтық және
Таяу жылдары ұлттық көлемдегі үш технопарк құру қарастырылып
Қазақстанда шығарылатын көмрісутегі шикізаты мен табиғи газдың түгелдей
Сонымен Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған
3 АЙМАҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Аймақтың қаржы ресурстарын қалыптастыру және
бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
Нарықтық экономикада қаржылар бүкіл аймақтық шаруашылықтың қызмт етуін
Аймақтың экономикалық әлеуетінің жағдайы мен деңгейі қаржылық ресурстарды
Кез келген реформаны, оның ішінде экономикалық реформаларды жүргізу
Ал бюджет жүйесі ең алдымен, мемлекеттің құрылымымен анықталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастар мен сәйкес
Республикада келесі деңгейлердің бюджеті бекітіледі, орындалады және дербес
Республикалық бюджет;
Облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті;
Ауданның бюджеті (облыстық маңыздағы қала бюджеті).
Республикалық бюджет салықтық және басқа да түсімдерден құралатын,
Облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті салықтық
Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы өзара
Жергілікті бюджеттердің құрылуының қазіргі механизмі Қазақстан Республикасының Конститутциясымен,
Жергілікті атқарушы органдарға жүктелген міндеттерге сәйкес жергілікті бюджеттер
Жергілікті бюджеттердің өзіндік табыстары салықтық және салықтық емес
Әр жыл сайын заңды түрде Қазақстанның республикалық бюджеті
Соңғы уақытта Қазақстан республикасындағы жергілікті бюджет түсімдерінің құралу
жергілікті бюджеттердің кірістері:
салықтар, алымдар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
салыққа жатпайтын түсімдер;
капитамен жасалған операциялардан түсетін түсімдер.
ресми трансферттер;
несиелер бойынша негізгі борыштарды өтеу.
Аймақтардағы халық санының әртүрлілігі, экономикалық даму деңгейінің бірдей
Қазіргі кезде Қазақстанда жергілікті органдардың өз деңгейінде салық
Жегілікті бюджеттерге жергілікті үстемелерді енгізу, салықтық қойылымдарды өзгерту
Қазіргі кезеңдегі бюджет жүйесінің негізгі проблемаларының бірі бюджетаралық
Бюджетаралық қатынастар – бұл бюджет үрдісіндегі жоғары және
Республиканың бюджет жүйесіндегі реформалардың бірқатар оңды ілгерілеулеріне қарамастан
Әлемдік тәжірибеде бюджеттер арасындағы салықтарды бөлу мәселелерін шешуде
салықтарды сәйкес деңгейлер бойынша бекіту: федералды, аймақтар және
салықтардың үлестік бөлінуі;
салық салу базасын бірігіп пайдалану (салықтарға үстемелер немесе
салық салуға сәйкес құқықтардың болуы.
Салықтардың белгілі бір биліктен кейін бекітілуі бюджеттік қамсыздандырылу
Аймақтың қаржылық ресурстарын басқаруда басқару үрдісін орталықсыздандырудың мәні
Жергілікті басқаруды орталықсыздандырудың тұтас ел үшін оңды тұстары
«күшті аймақтар – күшті мемлекет» қағидасына жету;
орталық билік органдарын әлеуметтік-экономикалық дамудың стратегиялық мақсаттары мен
аймақаралық айырмашылықтарды теңестіру;
мемлекет пен аймақтардың бюджеттік қатынастарының тұрақтылығын арттыру.
Ал аймақтар үшін орталықсыздандырудың оңды әсері ретінде олардың
Унитарлық мемлекет болып табылатын еліміз үшін жергілікті органдарға
3.2 Аймақтық басқарудың тиімділігін арттыру жолдары
Аймақ экономикасын басқару тиімділігін қамтамасыз ету – аймақтардың
макродеңгейде аймақ экономикасын басқару механизмін одан әрі жетілдіру;
мезодеңгейде тиімді аймақтық менеджмент механизмін қалыптастыру;
жергілікті өзін-өзі басқару әдістерін жетілдіру.
Аймақ экономикасын басқару механизмін бұлай шектеу, әрине, өзін-өзі
Нарықтық реформалардың жүргізілуі мен аймақтар арасында сараланудың күшеюі
Сонымен, аймақ дамуын басқару механизмінің әрекет етуінің негізгі
Қазақстан Республикасының экономикалық, әлеуметтік, шаруашылық-құқықтық кеңістігінің тұтастығын сақтау;
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық теңсіздігін қысқарту және біртіндеп жою;
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі талаптарына сәйкестендіру;
Барлық аймақтарға табиғатты ұтымды пайдалану мен адамдардың өмір
Мемлекеттің унитарлық құрылымымен анықталған өкілеттіктер шегінде аймақтардың дербестігін
Түптеп келгенде, аймақты басқарудың бүкіл механизмі барлық аймақтардың
Аймақтар дамуының басқару жүйесін жетілдіру үшін, ең алдымен,
Сонымен, аймақтардың дамуын басқарудың маңызды міндеттерінің қатарына біздің
Аймақтардың экономикалық және әлеуметтік даму деңгейлеріндегі бастапқы айырмашылықтарды
Мемлекет пен оның жекелеген аймақтарының мүдделерін үйлестіру
Меншіктің түрлі нысандарын тең негізде дамыта отырып, көпукладты
Мемлекеттің аймақтық саясаты аймақаралық ерекшеліктерді жоюды, экономикалық қызметті
Сонымен, аймақ экономикасын басқару аймақтық ерекшеліктерді ескере отырып,
Қорытынды
Аймақ экономикасын басқару мәселелерін қарастыру нәтижесінде төмендегідей қорытындылар
Егер үкімет макроэкономикалық саясатты жүргізуде аймақтық ерекшеліктерге баса
Аймақтар экономикасын басқарудың маңызды міндеттерінің бірі жеке аймақтардағы
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтық міндеттер – бұл
Аймақтардағы бақару жүйесін өзін-өзі басқарушы өндірістік бірліктерді құру
Аймақтар арасындағы теңсіздіктің өсуі мен экономикалық, әлеуметтік және
Қорыта келгенде, аймақтардың экономикасын басқаруды жетілдіру үшін:
1. Орталық пен аймақтардың бюджеттік өкілеттіліктерін шектеу
2. Аймақтарға көмек көрсетудің негізгі қағидалары келесілер болуы
3. Мемлекеттік басқару органдарынан жергілікті орандарға әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды
4. Бюджетті әзірлеу барлық облыстар мен аймақтардың өкілдерінің
Ең негізгі бағыт – орталық пен аймақ арасындағы
Демек, қалыптасып отырған келеңсіз үрдістердің шешімін табуына тиімді
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі. «Қазақстан Республикасының
Медеуұлы И. Басты мақсат экономиканы көтеру. /Егемен Қаз/,2004,7-сәуір,
Әбішева Ж. Қазақстан аймақтарының дамуындағы негізігі үрдістер. //Қоғам
Қазақстан Республикасының бюджет кодексі, 24 сәуір 2004ж, №548-ІІ
Бердалиев К.Б. Қазақстандағы аймақтық басқару мәселелері, «Экономика и
Қуат Бораш Инновация оның еліміз үшін маңызы
Танкиева А. Жергілікті басқаруда экономикалық механизмдерді қолдану
Ілиясов Қ.Қ. «Қаржы». Алматы, 2003
Смағұлова Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері. Алматы,
«Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін...» Президенттің Қазақстан халқына жолдауы.
Ихданов Ж.О., Орманов Ә.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті
Келімбетов Қ. «Бюджетаралық қатынастар мен бюджет кодексті
«Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында»
Қайырбек Арыстанбеков «Қазақстан дамуы қай деңгейде» //Егемен
36
36