КАЗАҚСТАН ЖЕРГНДЕГІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА ДЕЙІНГІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМДАР
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1.1. Қазақстан территориясындағы алғашқы қауымдық кұрылыс және оның
1.2. Ежелгі ғұндардың мемлекеті 7
1.3. Үйсіндер мен қаңлылардың мемлекеті 10
1.4. Түрік қағанаты дәуіріндегі саяси-құқықгық қатынастар 13
Түрік қағанаттарының қоғамдық-саяси құрылысы 14
1.5. Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінің, Найман
1.6. Монғол шапқыншылығынан кейінгі мемлекеттердің саяси-құқықтық жағдайы 23
Шыңғыс ханның зандары — ұлы жасақ 24
Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері 27
1.7. Моғолстан, Әбілхайыр хандығы және Ноғай ордасының саяси
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 36
КІРІСПЕ
Алғашқы кэуымдық қүрылыс адамзат тарихының ең үзақ кезеңі.
Адамдар бірден қоғам больш емір сүрген жоқ. Олар
Біртіңдеп рулық қогам кальштасты. Рулыққоғамньщ басты ерекшелігі ол
1.1. Қазақстан территориясындағы алғашқы қауымдық кұрылыс және оның
Адамдар арасында түрақгы неке мен отбасы калыптасты. Неке
Жақын рулардың бірлестігінен тайпалар қүрылды.
Үзақ ғасьфлар табиғатгың дайын өнімдерін жинаумен және аңшылықпен
\Алғашкіи кдуымдық қүрылыста адамдардьщ арасында шын мәніндегі теңдіх
Рулыққоғамға сай отбасьш ғылымда патриархалдық отбасы дсйді. Мүндай
Алғашқы қауымдық курылыста мемлекет те, құқық та болмады.
Металдың қолданылуьша байланысты алгашқы кауымдық қүрылыс жаңа кезеңге
Алғашқы қауымдық қүрылыстың ыдырау дәуірін әскери демократия ксзеңі
-~Өскери демократияга мынандай ерекшеліктер тән. Рулар мен тайпалар
Кдзақстан мсн Орта Азия территориясьш б.э.д. VIII-III ғасырларда
Кошпелі омір мал бағу мсн оны қорғау ұшін
"Алтьш адам" дәуіріндегі және онан ксйінгі сақ тайпа-ларында
Іргелес елдер мен парсылардьщ шабуылы, кейінірек А.Македонскийдің әскерінід
Сақтар қоғамында кесемдерге әлі де болса халық жиналысымен
Б.э.д. FV-III ғасырларда сақгарда мемлекеттілікгің ең басты белгілерінің
Кдзақстан жерінде мекендеген алғашкы көпшелі тайпа-лар одагының бірлестігі
1.2. Ежелгі ғұндардың мемлекеті
Кдзақстан жерінде қалыптасқан алгашқы мемлекеттік қүрылымдардың бірі —
Еүн тайпалары қазіргі Оңтүстік Маньчжурия, Оңтүстік Монтолия жерінде
Б.э.д. IV ғасырда Қытай деректері алғаш рет ғүндарды
Б.э.д. III ғасырдың басьщда ғұндар әскери косем Тауман-ның
Б.э.д. 59 жылы ғұндар дағдарысқа үшырап екіге бөлінді.
Б.э. IV ғасырында ғүндар Батыс Европаға басып кірді.
Ғундар Амур озенінен Орталық Европаға дейін созылып жаткан
Осыншама үлкен аумақты алып жатқан ғүн империя-сында дамыған
Ғүндардың императорьш теңірқүты, қытайша шанью деп атады. Императорлар
Ғүн патшасы тәңірқүтыны "аспан үлы", "Аспан мен Жер-ден
Ғүн қоғамы әскериленген қоғам болды. Әрбір қоғам мүшесі
Ғүндардың орасан мол әскері болды. Өздері жаулап алган
Түменбасылар, сондай-ақ белгілі бір үлкен территориялардың өкімшілік басшысы
Ғүндардың империясы жоғарыдан теменге дейін түгелдей әскери жоне
Ғүндардың құқықтық жүйесі туралы деректер тым мардымсыз. Мал
Бүдан гүндарда әдет-ғүрып қүқығыньщ қолданылғаньш байкдуға болады.
Ғүн мемлекетінде олардьщ артықшылығьш дәрштейтін, қоғам мүшелерін дүниежүзіңде
Ғүндар көшпелілік өркениетке негізделген көшпелі мемлекеттік қүрылымньщ негізін
1.3. Үйсіндер мен қаңлылардың мемлекеті
Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік қүрылымдарды қүрушы сжелгі үйсін
Үйсіндср Жетісуға Орталық Азияның түтсірінсн Дүнхуаң және Чилан
Коне Қытайдың "Хан патшалығы тарихы Жаң Чиан өмірбаяны
кіші мемлекеттің иесі екен" деген дерек бар. Бүл
Үлы иозылар — юечжілер б.э.д. дейінгі НІ-ІІ ғасырларда
Үйсін үлысы Іле өзені өңіріне келіп орнықкдн соң
Үйсіннің елбасшысын Қытай деректерінде гуньмо (күнби, күнбегі) деп
Үйсіндер көшпелі мал шаруашылыгымен айналысқан. Ішінара егін сальш,
Үйсіндер үнемі көрші мемлекеттермен соғыс жағдайьшда болган. Үйсіндердің
Үйсін мсмлекетінің басшысы күнби болды. Ол мсмлекетті озі
Қытайдың хан оулетінің патшалығы ғүндарга қарсы әскери одақ
Б.э.д. 53 жылы Үйсін мемлекетінде патшалық тақ үшін
Б.э.д. 20-жылы күнби Силы би үйсін мемлекетін кайта
Үйсін мемлекетінің саяси қүрылысы. Мемлскетті күнби басқарды. Күнби
Үйсін мемлекетінің мынадай басқару жүйесі болған. Мемлекеттің басында
Сол кднат қолбасы және оң канат колбасы деп
Жалпы Үйсін мсмлекетінде біршама дамыған, орта-лықганған аішараты да,
батырлардың жерленгенін айғақтайды, ал кдрапайым мола-ларға катардағы адамдар
Қаіуіылпр мемлекеті. Үйсіндсрмен кдтар бір кезенде көрші болып
Қытайдың "Сүй патшалығының тарихы. Батыс өңір шежіресі. Канлы
Осылай б.э.д. III ғасырдан бастап канлылар Сырдарияның орта
Б.э.д. И-І ғасырларда кандылар үлкен мемлекетке айналады. "Хан
Қытай патшалығы Каңлы елімен елші алысып, сауда-саттық, мәдсни,
Осы кезеңцерде каняылар ғүндармен, онан соң үйсіндермен тағы
Қаңлылардың шаруашылығының негізі кошпелі мал шаруашылығы болды. Азын-аулақ
Кдңлы елінің басшысьш хан деп атаған. Кейбір деректсрдс
Дерсктердс қандылардьщ жазба заңы болғаны туралы айтылады. "Олардың
К^ңлылар мемлекеті тарихымызда үлксн орын алады. Олар Кдзақстан
Қаңлылар мен үйсіндср еліміздің территориясындағы ең ежелгі тайпалардың
1.4. Түрік қағанаты дәуіріндегі саяси-құқықгық қатынастар
VI ғасырдың ортасында Жетісу мен Оңтұстік Қазак,-стан жеріңде
"Түрік мемлекстінің қүрылуы бүкіл адамзат тарихында белгілі бір
"Түрік" сөзі мықты, күшті деген ұғымды білдіреді. Алғашында
Түрік империясы ғүндардан кейінті екінші ірі евразия-лық империя
Үйсін мсмлскеті ыдыраған соң Жетісу мен Орталық К^зақстанда
Түріктердің кесемі Бумын қаған атағын алды. Оның мүрагерлері
Түріктер К^ра кағанның түсында ОрталықАзияны, Оңгүстік Сібірді бағындырды.
VI ғасырдың 80-жылдарынан Түрік қағанатында, әсіресе билеуші Ашина
Батыс Түрік қағанатына Орта Азия, Жонғария және шьпыс
759 жылы Он оқ елі нашарлап олсірей бастады
679-687 жылдарда жүргізілген табанды азаттық күрес, нәтижссінде шығыс
Түрік қағанаттарының қоғамдық-саяси құрылысы
Ерте түрік мемлекеттері дамыған қоғамдық-саяси жағ-дайда өмір сүрді.
Түрік қағандары Ашина әулетінен (династиясынан) тарағандардан ғана сайланатын.
Қағанның жанында қаған әулетінің белді мүшелері-нен, эскер басылар
дәстүр бойынша қаған езін орнынан сырғытып жіберуге қүкьілы
Кэған билігі билеуші оулет ішінде мүраға беріліп отырған.
Мәселен Қүтлүқ (Елтеріс) (679-691) кағаннан соң оның інісі
Кэган сондай-ақжоғарғы абыздъщдарөлін аткэрды. Кейбір деректерде кдғанның "аспан
Түрік кэғанатьшда кдғаннан соң үлыг, жабғу, тегін, шад,
Түрік қағандығында кдғаннан бастап ру-тайпа бастыгы бектерге дейін
Мұншама дәрежелі баскару жүйесі үшін біршама дамыған мемлекетгер
Шад лауазымы туралы пікірлер әртүрлі. Мысалы, "Он оқ"
"Он оқ" аталатын мемлекеттщ бес "оғы" шығыска, бес
Жабгу (ябгу) биік дәрежедегі атақ, лауазым болған. Араб
Бүкіл түрік қоғамы ақсүйектер және кдра халық деп
Баска халық "кара бодун" (кара халық) деп аталды.
Түрік каганаты үнемі соғыстар жүргізіп отырғандықтан онда әскердің
Түрік қоғамында қүлдар да болды. Түтқынға түс-кендер, карызға
Түрік қағанаттарының құқықтық жүйесі жете зерт-телмеген. Ол туралы
Түрік қоғамында малға, түрлі қарулар мен ендіріс күралдарына
Жер жеке адамның меншігі болмаған. Жер кауымның, ру-тайпаның
Түріктердің отырықшы болған аудандарында жсрге жеке меншіх болтан.
Түріктер кошпелі халық болғандықтан отбасы патриархалдык, сипатта болды.
Түрік кэғанатьшда кялмыстықжазаның әр түрі қодцанылды. Сатқындық, әскери
Мал ұрлағаны үшін оның қүны 10 есе артығымен
Сот билігі қағанньщ және оның атынан іс жүргізетін
Түрік қағанаттары сол кезең ұшін дамыған мемлс-кеттік құрылыс
Түрік қағанаттары рулық-тайпалық қүрылымдарды сақтап қалды.Бірақ олардың сақталуы
Кошпелі мемлекеттің де әдет-ғүрып қүқығының да алғаш рет
1.5. Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінің, Найман
Түрік кднағаттарьшан соң Кдзақстан территориясьшда Кдрлүқмемлексті (756-940), Оғыз
Карлүқ кағандыгы (756-940) VIII ғасырдъщ ортасында түргештердің орнын
Қарлүқ мемлекетінің басшысын алғашында жабғу, кейі-нірек кдған деп
Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ-ң басы) тайпалары ІХ-Х ғасырларда
Огыз мсмлекстінің басшысы жабғу деп аталды. Жоғары билік
Оғыздардың басшыларының кдтаң салық саясаты халықгың наразыльцъш тудырды.
Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғ-ң басы). IX ғасырда Алтай
К^імақтардың басшысын алғашында шад-тутук, онан кейін жабғу, кдған
XI ғасырдың басында Қимақ конфедерациясындағы қыпшақ тайпаларының күшеюіне
Казақстан мен Орта Азияда терең із калдырған елдің
Мемлекет көптеген үлыстарга бөлінді. Үлыс басьшары үлкен қүқықгарға
XI ғ. 30-жылдарында мемлекет екі болінді. Батыс хандыгьшың
Қарахан мемлекеті бір жагынан сельджуктсрдің, скінші жағьшан карақытайлардың
Қарахан мемлекеті бұрынғы мемлсксттік құрылым-дардан біршама ерекшеленеді.
Мемлекеттің жоғарғы билеушісінің қүрметті атағы Арслан (арыстан) және
Бүкіл елдің әскери, әкімшілік және шаруашылық жүмыстарын басқаратын
Қалалар мен қыстақтарды мехторлар, әкімдер және райыстар баскарды.
Осындай толып жатқан қызмет атаулары қарахан мемлекетінде дамытан
Кдрахан мемлекеті арқылы Үлы Жібек жолъшың негізгі бағыттары
Хан өзінің туыстары мен жақьшдастарына аймақтар мен кдлаларды
Қыпшақ хандығы (XI ғ-ң басы - 1219). XI
Жерорта, Кара теңізге дейін жетгі. Оңгүстікте Хорезм мемлекеті
Дешті-Қыпшақ екі канаткд белінді. Батыс қышііақтары Едідден батыска
Қыпшақ қоғамындағы жоғары мсмлекет билеушісі хан болды. Хан
Ханнан кейін тархан, баскақ, бск т.б. лауазым иелері
Қьтшақ мемлекетінде өскердің ролі ерекше болды. Ру-тайпа басшылары
Қыпшақ қоғамында олеуметтік жағьшан теңсіздік орын алды. Малга,
Қыпшақ хандығының тарихи сахнадан кетуіне моңголдардың шапқыншылығы себеп
Наймандар мен керейлердің ұлыстары Алтай, Ертіс, Моңголия жеріне
1125 жылы керейлер, 1143 жылы наймандар оздерінің тәуелсіз
Керейдің ханы Тоғарыл (1171-1203) кытаймен жақсы катынаста болып,
Наймандардың ханы Таяш жоне оның үлы Кұшлік хан
Наймандар мен керейлердің саяси күрылысы үқсас болды. Олардың
Керейлер мен наймандардъщ шаруашылығыньщ негізгі түрі кепшелі мал
Қазақстан территориясында мемлекеттің белгілері сақ тайпалары өмір сүрген
Сақгардан кейінгі ғүндар, үйсіндер мен каңлылар кезеңшдс мемлекетгің
Ғүндар дәуірівде онан кейін бір жарым мың жылдан
Ғұндардан бастап К^рахан мемлскетіне дейін тіпті онан кейінгі
1.6. Монғол шапқыншылығынан кейінгі мемлекеттердің саяси-құқықтық жағдайы
Шыңғыс хан империясының саяси жағдайы және үлы жасақ
XII ғасырда бұкіл әлемді дұр сілкіндірген, дүниежүзінің тарихи-географиялық
Монғол үстсмдігі орнаған территорияларда Шыңғыс үрпақтарының ел билсу
Мәселен Кдзақстан жерінде орнаған мемлекеттерден олар тарихи сахнадан
Шыңгыс хан көзінің тірісінде езі жаулап алған жер-лерін
Шыңғыс ханның екінші үлы Шағатайға Жетісу, Сыр-дарияның бойы
Сонда Казақстан территориясы түгелте жуық негізінен Жошы мен
Жошы үлысының мүрагері оның үлы Бату хан болды.
Шынзыс ханньщ жаулап алған тсрриториялары алғаіиқы кезсңде бір
Альш империяны бір орталықган баскару мүмкін болмады. Біртіндеп
Шыңғыс ханның зандары — ұлы жасақ
Шыңғыс ханның осыншама үлкен жерлерді басьш алып, оны
Заңның Үлы "Жасақ" (ясак, ясы) деп аталуы монғолдардың
"Үлы жасақгың" бірішпі болімі "Билік" мемлекет баскару ісіле
"Ақыддылар мен жігерлі жастарды әскерге бск (бастық) еттім;
" Аспандағы күдіретгі Қүдайдың дем беруімен жеңімпаз күш
Мүнан кейін де бес жүз жъш, мың жыл,
Онан кейін көп мемлскет басшылары шығып жасақ сақталмаса,
"Билікте" қольшан іс келстін адамдарға жағдай жасалды. Оның
Он адамды үйымдастыра алмаган бектің әйелі де, балалары
Адамдардың ақыл-ой, кабілетін бағалай білген Шыңғыс хан "Үш
"Жасақгьщ" тәртібі бойынша жасы үлкен кісіге келтен адам
Шыңғыс хан заңцарында әскерге ерекше кеңіл бөлінді. Бүкіл
Империя оскері орта, сол канат жоне оң кднат
Әр жауынгер өз орнын біліп, кару-жарақ, ат-келігін, киімін,
Басьш алған жерлер мен қалаларды жоғары басшьшың рүқсатынсыз
"Жасақта" отбасылық жағдайлар ер мен ойелдердің карым-катынасы туралы
Зайыбыньщ кезіне шөп салушы ешнорсеге карамай, ол ұйленген
Соғыс жағдайында әйеддер ерлердің жүмысын істеп міндетін аткаруға
"Жасақ" көп әйел алуға рұқсат етті. Үлкен әйел
"Жасақ" ұрлықкд, өтірікке, кезге шөп салуға тиым сальш,
Шыңгыс хан зандарыида арақ-шарап ішудің зияндығы срекшс атап
алмайды" дсп ортүрлі лауазым иелерінің мастықта жасайтын кемшіліктерін
"Жасақта" дін жөнінде де айтылды. Шыңғыс ханның өзі
"Жасақта" қарыз алу мсн оны етеу, қүлдарға коз-қарас,
Шыңғыс ханның "Үлы Жасағының" маңызы үлксн болды. Ол
Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері
Бату хан жаулап алтан жерлерде 1242 жылы Алтын
Алтын Орда Евразия даласына созылып жаткан алып империя
1250 жылдардың соңында Иранда Мөңке ханның інісі Хулагу
Алтын Орданың шығыс Дешті-Қыпшак, болігі Ақ Орда деп
Ақ Орда мен Кок Орданың орналасқан жерлері туралы
Алтьш Орда мен Ақ Орданъщ күрылуы ескі дәстүр
Ақ Орда оның соңғы ханы Барақ кайтыс болғанша
Ақ Ордада казақ халқьш қүраған тайпалардың барлығы дерлік
Ақ Орда хандары алгашьшда Алтьш Ордаға тоуелді болды.
Ақ Орда тағына Тоқтамыс хан отырыл (1380), ол
Алтын Орда мен Ақ Орданың мсмлекеттік қүрылысы бірдсй
Алтын Орданы Бату хан әулеті басклрса, Ақ Ордада
Келесі әскери атақтар түменбасы және мыңбасылар азаматтық билік
Соңцай-ак, ханның жанында уәзірі болды. Уәзір мемлекет-тің барлық
"Найб" атты лауазым кездеседі. Найб деп кейде жергі-лікті
"Даруга" және "баскақ" деген лауазымдар бодды. Олардьщ екеуі
Мемлскетте концелярия немесс кеңсе жүмысы жолға қойылды. Түрлі
Сот ісі туралы деректер мардьмсыз. Ислам діні енгенге
Араб саяхатшысы Ибн Батута Яргучи және кадилардың сот
Соттар — яргу және кадилср ұстем таптьщ мұддесін
Хан өз жақындары мен туыстарына белгілі жерлерді сыйға
Хан ұлкен жерлерді онда өмір сүретін шаруаларымен қоса
Алтын Орда мен Ақ Ордада мемлекттік басқарудың дамығанын
Хандықга пайзцалар да берілді. Пайзцалар алтын, күміс, қола,
Алтын Орда мен Ақ Ордада дамыган мемлекеттік қурылыс
1.7. Моғолстан, Әбілхайыр хандығы және Ноғай ордасының саяси
Шағатай үлысының Қазақстан территориясында омір сүрген мемлекеттерінің ірісі
Моғолстан атауы моғол этнонимінен шықкан. Моғол деп Орта
Моғолстанның негізгі шаруашылығы кешпелі мал шаруаигылығы болған. Сондай-ақ
Моғолстаннын, жерінің кобі таулар мен далалар болып келеді"17.
Моғолстанның негізін салушы Шағатай үрпағы Тоғлық Темір хан
Тоғлық Темір Шағатай үрпағьшан алгашқы больт ислам дінін
Тоғлық Темір хан 1361 жылы Мавереннахрға жорық жасады.
Тоғлық Темірден соң оның орнъша ұлы Ілияс қожа
Камараддиннің әскері талғандалған соң Моғолстанға Тоғлық Темірдің кіші
Хызыр қожа ханнан кейін оның үлы Мүхаммед хан
Исан Буғы ханнан соң оның үлы Дост Мүхаммед
Жүніс ханньщ екінші үлы Сүлтан Ахмед хан казақта
Моғолстанның Шығыс бөлігін 1504-1544 жылдар аралығывда Ахмед хан
Моғолстанның батыс көпшілік болігін Ахмед ханның басқа үлы
Моғолстан саяси және экономикалық жағьшан дамыған, территориясыда аса
Хан жоғарғы қолбасшы ретінде соғыс жағдайында оскерді жорықгарға
Мемлекетте хандар мен олардың әулетіндегі мүрагер-лердің, жақын адамдардьщ
Сүлтан Саид хашіьщ тәрбиесіңде болған М.Х.Дулати да езінің
Ханнан ксйінгі лауазым егесін үлысбегі деп атаған. Үлысбегі
Тоғлық Темір хан әулет үшін берілтен артықшылықтарды тоғызға
Ханның жанында кеңссші орган хан ксңссі — мәжіліс
Моғолстанньщ ерекшелігі мүнда көшпелі шаруашылықта, отырыкдіы шаруашылық та,
Салықгың зскет, үшыр, харадж, к^ілан, купшур, баж сияқгы
Ақ Орда ыдыраған соң Қазақстанның Орталық, Шыгыс, Солтүстік
Әбілхайыр хандығының саяси қүрылысы Ақ Орда мен Моғолстанға
Ақ Орда ыдыраған соң оның орнында пайда болган
Ноғай Ордасы Батыс К^зақстан жерінің үлкен бөлігін, Еділ
Ноғай Ордасының бірнеше ерекшеліктері болды. Мүнда Шыңғыс әулеті
Би мемлекет басшысы болды. Ол Едіге еулетінен шықты.
Бидің жанында кдрадуан деп аталатьш баскдру органы —
Ноғай Ордасы Астрахан хандығьш Ресей басьш алган соң
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
I тарауда пайдаланылған әдебиеттер мен деректерге сілтемелер:
1. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан летопись
2. Кумеков Б. История государственных образований на
3. Нығмеш Мыңжан. Казақгыңьфіскашатарихы. Ачматы. 1996,68-6.
4. Бүл да сонда. 90-6.
5. Бұл да сонда. 96-6.
6. Бұл да сонда. 94-6.
7. Гумияев Лев. Көне түріктер. Алматы. 1994,
8. История государства и права Казахской ССР.
9. Кляшторный С.Г., Сүлтанов
10. Н.Мыңжап. Казақтың қыскаша тарихы. 114-6.
11. Кпяшторный С.Г., Сүлтанов Т.И. Казахстан:
12. История государства и права Казахской ССР... Частъ
13. Д-р Эренжен. Хара-Даван. Чингиз-хан как полковедец
14. Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая орда
15. Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и-Рашиди (Рашидова история):
16. Бүлда сонда. с. 425.
17. Бүл да сонда.
18. Бүл да сонда. с. 36-38.
19. Бүл да сонда. с. 46-47.
20. Бүл да сонда. с. 67-68.
21. Бүл да сонда. с. 71-73.
22. Бүл да сонда.
23. Бүл да сонда. с. 86.
24. Бүл да сонда. с. 145.
25. Бүл да сонда. с. 146.
26. Бүл да сонда. с. 148.
27. Бүл да сонда. с. 148.
28. Бүл да сонда. с. 148.
29. Бүл да сонда. с. 160-162.
30. Бүл да сонда. с. 176.
31. Бүл да сонда. с. 34.
32. Бүл да сонда. с. 87.
33. Крзыбаев М., Пищулина К. "Тарихи-и-Рашиди"
3