ЖОСПАР
Кіріспе 3
Отын – энергетикалық кешен 4
Қазақстанның отын-энергетикалық қорыньң жағдайы мен болашағы 12
Қатты отын қорлары және оларды пайдалану мүмкіншілігі 13
Мұнай және газ қорлары және оларды пайдалану болашағы
Қазақстан отын-энергетикалық кешенін (ОЭК) басқаруды жетілдіру 21
Энергетикада баға түзуді қалыптастыру 23
Отынның сатылатын түрлері 28
Қорытынды 32
Қолданылған әдебиеттер 33
Кіріспе
Қазақстан егемен ел ретінде даму барысында экономикалық өзгерістердің
Халықтың көзқарасы өзгеруде. Жұрт бизнеске ұмтылып, өз істерін
Қазақстанның табиғи қорлары, ең алдымен, оның отын-энергетикалық қорлары
Бұл курстық жұмыста Казақстанның отын ресурстары сипатталған. Отын
Отын – энергетикалық кешен
Дүние жүзінің энергетикалық қоры
Энергетика - дүниежүзілік энергетикалық шаруашылықтың бір бөлігі.
Дүниежүзілік энергетиканы талдаудың маңызды бір қыры шетелдердің келіп
Өзіндік даму жолына түскен және едәуір отын-энергетикалық қорға
Тас және қоңыр көмір 4850 млрд.т.ш.о. 76%
Мұнай және шық 1150 млрд.т.ш.о. 19%
конденсат
Табиғи газ
1 кг шартты отын жанғанда 29,3 МДж жылу
Органикалық отынның дәлелденген қорының ішінде қатты отын, яғни
Жақын болашақта Азия мен Австралияда, соның ішінде дүниеде
Негізгі көмір өндіретін елдерде 1993 жылы көмір өндіру
Ел Өндіру Экспорт
Қытай 1138 20
АҚШ 775 68
Ресей 417 20
ОАР 182 53
Австралия 178 132
Польша 130 20
Қазақстан 76 21
Ұлыбритания 68 0
Германия 64 4
Канада 35 28
Энергия тасығыштармен халықаралық сауда елеулі өсті. Дүниежүзілік нарыққа
Африка (73,1) Қиыр Шығыс және Австралия (44,1)
Бұрынғы ССРО (57) оның ішінде Ресей (49) Қазақстан
(78,9) Таяу шығыс (659,5) Сауд Арабиясы (261)
Мәліметтер млрд. баррелмен келтірілген
1-сурет. Өнделмеген мұнай қоры
Отын мен энергияны жалпы дүниежүзілік тұтыну соңғы кезде
Энергия қорларын өндіру және тұтыну қарқындарының айырмашылығына байланысты
1989ж 1992ж
Қатты отьн 31,0 29,3
Сұйық отын 6,8 6,4
Газ 22,9 24,3
Энергия 9,3 10,0
Дүниежүзілік энергия теңестігінде газ үлесінің өсуі негізінде оны
БҰҰ-ның статистикасы бойынша уранның дүниежүзілік өндірілуі 36000 т-ға
1990-2010 жылдар аралығында дүние жүзі халқы 1,4% деп
Бірінші энергетикалық қорға қажеттіліктің ең төмен өсу қарқыны
Егемен мемлекет болған бұрынғы 15 республикалардың үшеуі (Ресей,
Энергия қорларымен қамдау мәселесін тиімді және түбегейлі шешуді
Болжау бойынша алғашқы энергия қорларының экспорты бұл алқаптан
Табиғи газдың таза-экспорты 2000 жылы 200 млрд.м3-қа дейін,
МЭА (Международное энергетическое агентство — Халықаралық энергетикалық агенттік)
Энергия қорларының дүниежүзілік бағаларына келсек олардың динамикасы Халықаралық
1990 ж. 1995 ж. 2000 ж.
Өңделмеген мұнай 122,69 85,71 115,94
АҚШ-та шығарылған табиғи газ Еуропаға газ
145,16 98,65 129,24 175,71
АҚШ-та шығарылған 78 46
Еуропаға көмір импорты 61І02 54І51
МИРЭС жариялаған дүниежүзілік энергетиканы болжаудың максималдық және минималдық
1-кесте 1993 жыл
Көрсеткіш Өлшем бірлігі 1990
жылғы ақиқат
мәліметтер 2020 жылға дейін болжау
Максималдық нұсқа минималдық (экологиялық) нұсқа
Жалпы мәліметтер:
Халық саны
Экономикалық өсуі:
Жалпы ішкі өнім трлн.АҚШ долл. 21,0
Жалпы ішкі өнім 1 тұрғынға АҚШ долл.
Алғашқы энергетикалық қорға қажеттілік:
Жиынтық млн.т.ш.о. 12593 24610
Меншікті млн.т.ш.о./кісі 2374 3060
Электр энергия қажеттілігі млрд.кВт.сағ 11608
Экономикалық энергия сіңіргіштігі кг. ш.о/долл 60
Экономикалық электр сініргіштігі кВт.сағ/долл . 0,55
Дүниежүзілік энергетикалық теңестіктің құрылымы:
Көмір % жинаққа 26,3 28,2
Мұнай % жинаққа 31,0 26,7
Табиғи газ % жинаққа 19,5 21,2
Атом энергиясы % жинаққа 5,0
Су энергиясы % жинаққа 5,3
Жанғыртылатын энергия көздері % жинаққа 12,9
Алқаптар бойынша алғашқы энергетикалық қорларға қажеттілік:
Солтүстік Америка млн.т.ш.о. 3095 3494
Латын Америкасы млн.т.ш.о. 825 3190
Батыс Еуропа млн.т.ш.о. 2091 2594
Орталық және Шығыс Еуропа млн.т.ш.о. 418
ТМД елдері млн.т.ш.о. 2069 2394
Таяу Шығыс және Солтүстік Африка млн.т.ш.о.
Африка Сахара шөлінен Оңтүстіктеу млн.т.ш.о. 380
Тынық мұхит алқабы млн.т.ш.о. 2635
Оңтүстік Азия млн .т.ш .о. 637
Зиянды заттардың ауаға шығуы:
Күкірт млн.т. 64,6 98,1
Азот м л н . т .
Көміртек млн.т. 5.9 11,5
Ескерту: * — орташа нұсқа бойынша
Көк жиектің ар жағында не бар? Болашаққа көз
Қазіргі уақытта жер халқының 30% тұратын өнеркәсіптік елдер
Қазіргі алғашқы энергия теңестігінде оның жанатын көздері —
Осы себептен "Шелл" компания сарапшыларының пікірі бойынша, энергия
Қазақстанның отын-энергетикалық қорының жағдайы мен болашағы
Қазақстан қазіргі кезде және болашақта алғашқы энергетикалық қормен
Көмір (80%)
1-сурет.Қазақстанның органикалық отын қоры
32
Республиканың отын-энергетикалық кешенінің мүмкіншілігі әлі жеткілікті толық пайдаланылмай
Отын — энергетикалық қорлар Қазақстан жерінде орналасуы біркелкі
Негізгі су энергетикалық қорлар Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда
Зерттелуі және өнеркәсіптік пайдалануға дайындығы бойынша теңестік отын
А— барланған және өндіруге дайындалған (өнеркәсіптік өндірілетін);
В — өнеркәсіптік өндіруге дайындалған (геологиялық негіздедген салыстырмалы
С1 — геологиялық зерттеу негізінде анықталған (бұрғылап барланған):
С2 — геологиялық болжау негізінде анықталған.
VІІІ категорияның А+В+С, қосындысы кеннің өнеркәсіптік қоры болады,
Қатты отын қорлары және оларды пайдалану мүмкіншілігі
Қазақстанда көмірдің дүниежүзілік өнеркәсіптік қорының 3%-ы шоғырланған. Көмір
Қазақстанда барлығы 100-ден артық көмір кендері ашылған, олардың
1993 жылдың басындағы Қазақстанның теңестік (баланстық) көмір қоры
1.2.1-кестеде көмір қорының Қазақстан аумағында орналасу құрылымы көрсетілген.
Солтүстік және Орталық Қазақстанда Қарағанды (9.3 млрд.т), Торғай
Казақстанның барлық көмірін екі түрге бөлуге болады: тас
Қазақстан аумағында көмір қорының орналасу құрылымы
2-кесте
Аты Геологиялық қор Теңестік қор
Шығыс Қазақстан 4,5 3,04
Батыс Қазақстан 2,9 1,79
Солтүстік Қазақстан 81,8 18,52
Орталық Қазақстан 54,5 14,8
Оңтүстік Қазақстан 33,0 0,48
Барлығы республика бойынша 176,7 38,63
Жалпы теңестік қордың негізгі бөлігі — 24,3 млрд.т.тас
Қазақстанның теңестік көмір қорының құрылымы
3-кесте
Аты Теңестік қор Оның ішінде
А+В+С, С2
Қоңыр көмір 14,33 12,39 1,94
Тас көмір 24,30 21,75 2,55
оның ішінде кокстау үшін 6,12 5,82
Барлығы республика бойынша 38,63 34,14
Тас көмір Қарағанды, Екібастұз, Қушекі кен орындарында шығарылады.
Қоңыр көмірлер көбінесе Солтүстік Қазақстанда негізінде Торғай және
Қазақстанда 01.01.1996 жылы 24 көмір шахтасы және 11
Ашық тәсілмен жылына 400 млн.т көмір шығаруға жарайтын
Көмірді ашық тәсілмен шығару жер астынан шығарумен салыстырғанда
Көмір саласында үкімет деңгейінде шешілетін үш басты мәселе
Көмірді ашық тәсілмен шығару энергетика және тұрмыс секторының
Көмірді ашық тәсілмен шығарғанда экология мәселесін шешу керек.
Көмірдің негізгі кен орындары Қазақстанның орталығында орналасқан, сондықтан
Қазақстанның істейтін және болашақтық кен орындар қорларының сипаттамасы
Екібастұз, торғай, Қушекі және борлы көмірлері сапасы төмен
Қазақстанда ұзақ мерзімді болашақта бір жылда жер астынан
Мұнай және газ қорлары және оларды пайдалану болашағы
Қазақстан көмірсутек шикізатының жалпы барланған қоры бойынша дүние
Қазіргі өндіру қарқыны бойынша есептесе барланған мұнай қоры
Мұнайдың өнеркәсіптік қоры алты әкімшілік облыста (Ақтау, Маңғыстау,
Республиканың қалған жерінде мұнайдың өнеркәсіптік қоры Орталық Қазақстанда
Батыс Қазақстандағы мұнайдың қалдық қорының негізгі бөлігі (64%)
А+В+СГ категориясындағы газ қорларының Республика жерінде таралуы 1.2.4-кестеде
Газдың негізгі қорлары Батыс Қазақстанда шоғырланған, оның ішінде
Атырау облысындағы өнеркәсіптік газ қоры бар 17 кен
Маңғыстау облысында 15-тен артық мұнайгаз және газ кен
Оңтүстік Қазақстанда Жамбыл мен Шымкент облыстарының жерінде орналасқан
Кәсіпорындар мемлекеттік немесе жекеменшіктік болсын шаруашылық жүргізудің бірыңғай
Еуропа елдерінде өндіру, тасымалдау және тарату істерін бөлу
Барлық елдерде электр өндірушілердің әр түрлі бірлестіктері бар.
Өндірістік компания бірлестіктерінің басшылығы өздерінің және тартылған қаржыларды
жаңа электр станцияларды салу;
істеп тұрғандарды қайта жаңарту;
компания меншігіндегі электр станцияларда отын саясатын жүзеге асыру;
орталықтан басқарудың барлық тетіктерін іске қосу.
Қазақстан отын-энергетикалық кешенін (ОЭК) басқаруды жетілдіру
Қазіргі ОЭК-ті басқару сұлбасы (3.9.1-сурет) жеткілікті тиімді емес,
Сондықтан Қазақстанның отын-энергетикалық кешенін басқару құрылымы ұсынылды Ол
• ОЭК-ін бір министрлік — энергетика министрлігі басқару
министрліктің құрамын шектеу керек, оның құрамында министр, төрт
ОЭК-не қатысты мемлекет саясатын жасап оны іске асыру;
жекеменшіктелмейтін кәсіпорындарды басқару, онда акциялардың 100%-і мемлекеттігі;
экономиканың барлық сфераларында энергия үнемдеу саясатын жүргізу;
инвестициялау және ғылыми-техника жөніндегі мемлекеттік бағдарламалар қалыптастыру және
қажетті заң жобаларын, үлгіқалыптар мен ережелерді жасау;
лицензиялауға қатысты мемлекет саясатын анықтау,
отын-энергетикалық қорларды барлауға және өндіруге лицензия беру, кешеннің
баға мен салық саясатын жасауға қатысу;
ОЭК өнімдеріне сұранысты және тұтынуды болжау;
республика экономикасының басқа салаларымен әрекеттестікті жүргізу.
Қазіргі уақытта негізінде ОЭК құрылымдарын жекеменшіктеу түрлері анықталған.
Бұл компанияларға сәйкесті өнімдерге тариф, теңестік (баланс), қалыптық
Энергетикада баға түзуді қалыптастыру
Энергетикалық процестің өзіне тән ерекшелігі — энергияны өндіру,
өндіріс жабдықтарын пайдалануды ұйымдастыру;
кәсіпорынды шикізатпен қамдауды ұйымдастыру;
өндіріс қызметшілерінің еңбегін ұйымдастыру.
Бұрынғы Кеңес Одағы кезінде, шамамен 1991 жылға дейін,
өндіріс бойынша: өнімнің маңызды түрлерінің жалпы көлемі заттай
еңбек бойынша: еңбек ақының жалпы қоры;
қаржыландыру бойынша: табыстың жалпы сомасы және рентабельділік (негізгі
күрделі құрылыс бойынша: орталықтанған күрделі қаржының жалпы көлемі,
жаңа техника енгізу бойынша: жаңа тәсілдемелер енгізу, өндірісті
жадығат-техникалық қамдау бойынша: шикізат, жадығат және жабдықтарды жалпы
негізгі қорлар үшін төлем.
Кәсіпорынның техника-экономикалық көрсеткіштерін негіздеу үшін қалыптықтар (нормативтер) мен
өндіріс қуаттарының жылдық теңестіктерін (баланстарын);
жаңа қуаттарды меңгерудің қалыптық мерзімдері;
шикізат, жадығат, отын және энергия жұмсау мөлшері;
еңбек және ақша жұмсау бойынша қалдықтар;
жадығаттық және құндық теңестіктер.
Экономикалық ынталандырудың негізгі факторы кәсіпорынның табысы болды, оның
Электр станциялар үшін бекітілетін көрсеткіштер:
электр энергия өндіру көлемі;
жылу энергия босату көлемі;
босатылған электр энергия мен жылу үшін меншікті отын
Энергетика кәсіпорынын пайдаланудың жылдық шығындарының негізгі баптары:
жұмсалған отын құны;
кәсіпорынның негізгі қорларын амортизациялауға ақша бөлу;
пайдалану қызметшілерінің жалақысы (сәйкесті қосымша төлемдермен);
кәсіпорын жабдығын ағымды жөндеу құны.
Жиынтық жылдық пайдалану шығындары электр энергия өндіру шығындарына
4-кесте
процент, %
Отын Су және көмекші
жадығ. Жала-қы мен
қосым.төлемдер Қыз-меттер Амор-тизация Ағым
ды
жөндеулер Басқа
лар Жалпы станс шығын Барлығы
ШЭС 63,3 0,4
2,9 18,5 1,8 3,5
Электр
ЖЭО
Электрэнергия 71,3 4,4 4,0
Жылу энергия
СЭС
0,9 5,7 0,1 80,3
Электр торап-тары
4 1 42 3 5 1
100
Электр энергия Жылу тораіггары
0 1 26 9 9 7
4-кестеде орталықтанған жоспарлау кездегі орташа көпжылдық мәліметтер бойынша
Отынның әр түрлерінің құндары арасындағы ара қатынас ұзақ
Нарықтық қатынастарға өткенде және алғашқы энергоқорлар бағаларын ырықтандыруға
Энергетика кәсіпорындарындағы шығынның проценттік құрамы 5-кестеде көрсетілген деңгейге
Орталықтанған жоспарлаудан нарықтық қатынастарға өтуге байланысты электр энергиямен
5-кесте
процент, %
Отын
Су және көмекші жадығ.
Жалақы мен қосым.
төлем-дер
Қыз-мет-тер
Амор-тиза-ция
Ағым-ды жөн-деулер
Басқа
лар
Жалпы станц. шығын.
Бар-
лы ғы
ШЭС 46,0 2,7 11,6
Электр энергия
ЖЭО 42,5 5,1 2,6
Электрэнергия
Жылу энергия 43.1 5,3 2,7
СЭС
5,6 36,9 2,9 20,3
Электр энергия
Электр торап-тары
Электр энергия _ 11,6 25,0
6- кесте
1985 1990 1991 1992
Электр энергия
коп. тиын
1 кВт.сағ-тың өзіндік құны 1,277 1,413
1 кВт.сағ-тың орташа босату тарифі 1,777
Рентабельдік деңгейі,% өзіндік құнға қатысты 39,1
Жылу энергия
руб. теңге
1 кВт.сағ-тың өзіндік құны 5,623 •6,022
1 кВт.сағ-тың орташа босату тарифі 6,609
7 422,96 12,42 277,14
Рентабельдік деңгейі,% өзіндік құнға қатысты 17,5
Ескерту: 1993 ж. ұлттық ақша кіргізілді
Отынның сатылатын түрлері
Сатылатын отын түрлерінің көтерме және бөлшектік бағалары ырықтандырылған
Қысқа мерзімді кезеңде Қазақстанда сатылатын отын түрлерінің бағалары
Есептеу жүргізу үшін "үстеме шығындарды алып тастау" деген
Айтылған талдау ақпарат жүйесін жақсартуды талап етеді. Дүниежүзілік
6-кесте
1994г. 1998г. 2005г.
Өңделмеген мұнай, скважина $ США/т теңге/т 31,0
Дизель отыны, мұнай өңдеу $ США/т
Табиғи газ, скважина $ США/нм3 теңге/нм' 78,0
Көмір, электрстанция $ США/т теңге/т 4,0 173
Электр энергия, тұрмысқа пайдалану $США/т теңге/т 0,029
Негізгі мақсат дүниежүзілік бағалармен теңестіру және алдымен өңделмеген
Қазіргі кезде Каспий мұнайын шетелге тасымалдау нұсқаларын мүдделі
Мұнай өнімдерінің баға деңгейі икемді болу керек. Мұнай
Дүниежүзілік бағаларға өткесін табиғи газ бағасының деңгейі негізінде
Қысқа мерзімді кезеңде баға саясаты ішкі бағалар мен
Көмір бағалары Қазақстанда босатылған. Қазақстанның экспорттық бағаларын Ресей
Электр энергия өндіру, оны жеткізу және тарату шығындарының
Баға түзу қағидаларын жүзеге асырудағы қиыншылықтар
Баға түзу қағидаларын іске асыруға қажет сындарлы ақпармен
• Тұтынушылардың әрбір категориясы бойынша энергия тұтынуды шолу;
• Табиғи газ, электр және жылу энергия тұтынушылары
• Темір жол, құбырлық, автомобильдік тасымалдау шығындарын тарифтік
• Мұнай және табиғи газ экспорттау бойынша ағымды
• Екібастұз және Қарағанды көмірлерін экспорттаудың болашақ мүмкіндігін
Реттеу орындары баға түзу және салық салу қағидаларын
• Өндіріс, тасымалдау және тарату шығындарын, барлық тауар
Есептегіш жүйелеріне қаржы жұмсауды жүргізу. Жоғары баға тұтынушыларды
Қорытынды
Қазақстан қазіргі кезде және болашақта алғашқы энергетикалық қормен
Қазақстанның табиғи қорлары, ең алдымен, оның отын-энергетикалық қорлары
Бұл курстық жұмыста Қазақстанның отын ресурстары сипатталып толық
Қолданылған әдебиеттер
Дүкенбаев К.Д. Энергетика Казахстана. Движение к рынку.-Алматы:
Ғылым, 1998.-584 с.
Дүкенбаев К.Д. Өмір өзегі. – Алматы, 1996. –
Алияров Б.К. Освоение сжигания экибастузского угля на тепловых
Нұрекенов Е., Темірбаев Д.Ж., Алияров Б.Қ. Жылу тәсіл
Аяпова Ж.Ж., Арынов Е.М. Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық
Құсайынов А., Нұржанов Б., Шотанов Ж., Балабатыров С.,
34
Мұнай(13%)
Газ(7%)