Мазмұны
Кіріспе............................................................................................................... 3
1. Таулы аймақтардың
1.1 Әлемдегі таулардың зерттелу тарихы...........................................................
1.2 Қазақстан тауларының зерттелу тарихы.......................................................
1.3 Іле Алатауының зерттелу тарихы..................................................................10
2. ІЛЕ
СИПАТТАМАсы..........................................................................................12
2.1 Іле Алатауының геологиясы мен
2.2 Іле Алатауының климаттық жағдайлары......................................................17
2.3 Іле Алатауының гидрографиялық жағдайлары............................................23
2.4 Іле Алатауының топырақ
2.5 Іле Алатауының жануарлар әлемі
2.6 Нысандарды зерттеу әдістері ........................................................................31
3. Биіктік белдеулік атауларының
Биіктік белдеулер мен зоналар туралы ұғым және олардың
Биіктік белдеулерді қазақ халқының атаулары..........................................37
Биіктік белдеулерді орыс халқының атаулары ..........................................39
Биіктік белдеулердің ғылыми негізделген және орыс пен қазақ
халықтарының салыстырмалы атаулары.........................................................40
Қорытынды..................................................................................................41
Пайдаланған Әдебиеттер..............................................................42
Таулардың табиғаты өте күрделі және алуан түрлі. Таулар
“Тау” түсінігінің ішіне біз жер бетінің, мұхит деңгейінен
Осы ұсынылып отырған жұмысытың мақсаты - биіктік белдеулердің
әлемдегі, Қазақстандағы және зерттеу нысаны ретінде тиянақталып отырған
Іле Алатауының табиғатының болмыстық сипатына талдау жасау;
Биіктік белдеулерді жіктегендегі қазіргі замандағы ғылыми жүйелер мен
Зерттеу мәліметтерін жүйелей отырып тұжырымдық қорытынды жасау.
Бұл жұмыс физикалық-географиялық кафедрасында орындалды. Осы кафедраның меңгерушісі
1. Таулы аймақтардың зерттелу тарихы
1.1 Әлемдегі таулардың зерттелу тарихы
Әлемдегі таулардың зерттелу тарихы мен олардың табиғатын зерттеуде
Өркениеттік әлемге асқар шыңдар мен белгісіз тауларды таныстырған
ХIV араб саяхатшысы мороккалық Ибн Батута Африка және
Оңтүстік Америкадағы Анд тауларындағы кейбір географиялық ашылуларды Испан
Атақты орыс географтары, жаратылыстанушы және саяхатшылар П.П. Семенов
Памир, Гиссаро-Алая, Тянь-Шань биік тауларының табиғатымен, географиялық жағдайларын
Атақты Н. М. Пржевальский және оның шәкірттері, европаның
Бұл аталып өткен цитатада Гималай, барлық Альпілік-Гималайлық таулы
Жоғарыда айтылғандай барлық материктер мен аймақтардың таулы рельефі
Тау жүйелерінің көбіне еңістелу және тілімдену дәрежелері әр
Әр тегістелу беті көтерілудің тоқтауымен немесе оның салыстырмалы
Жер дамуының неотектоникалық кезеңінде тау құрылымдарының көтерілуі уақыт
Таулардың көтерілуі плейстоценде жоталардың шыңы қар сызығына жеткенде
1.2 Қазақстандағы таулардың зерттелу тарихы
Әлемдегі таулардың зерттелу тарихы
Қазақстан тауларының зерттелу тарихына келетін болсақ Алакөл ойпатынан
Батыс Жоңғар Алатауына шөлейттік тау алды жоталары, таулы
Батыс Жоңғар Алатауы Сібір және Тұран ауа массалары
Батыс Жоңғар таулары. Қазақстан шегіне бұл провинция Сауыр
Тарбағатай таулы дала облысы Қазақстан территориясына тек батыс
Тарбағатай тауалды жоталарында шаруа қожалықтарының жерлері 80
Батыс Тянь-Шань Қырғыз және Талас Алатауынан батысқа орналасқан.
Ұзын және биік тау жоталары бұл провинцияда
Кетпен таулы үстірті далалы облысы 3000 м биіктіктегі
Шу-Іле шөлейтті және далалық аласа таулары гранитті
Қырғыз жотасының Қазақстанға тек тік солтүстік беткейдің батыс
Қырғыз жотасының орта тауларының төменгі бөліктерінде далалар таулы
Тау етегінде богарлы дақылды егіншілік жүргізіледі. Барлық жерлерде
Биіктік белдеулік атаулардың ғылыми негіздері мен халықтық атауларының
1.3 Іле Алатауының зерттелу тарихы
Іле-Алатауы Тянь-Шань таулы жүйесінің солтүстік жоталарының бірі болып
XÍX Ғасырдың екінші жартысында Европаның ғылыми әдебиетінде, тянь-шань
Көрнекті қазақ ғалымы Шоқан Уалиханов Европалықтардың аяғы жетпеген,
Іле Алатауын зерттеген көрнекті орыс ғалымы, географ Семенов
Тау етегіндегі далалы жазықтар, аласа таулар, субальпілік –
Төменгі тау алды жоталарын орта гумусты таудың қара
Іле Алатауының солтүстік беткейінің тау етегіндегі суармалы белдеулерінің
Іле Алатауының физикалық географиялық
сипаттамасы
2.1 Іле Алатауының геологиясы мен геоморфологиясы
Геоморфология - жер бетінің рельефін, оның әр түрлі
Іле Алатауының территориясы шығу тегі әр түрлі рельеф
Биік таулы-мұзды рельеф. Әдеттегідей жотаның ең жоғарғы зонасында,
Мұзды биік тау қазіргі заманғы мұз басу зонасында
Дәл осы зонаны П.П.Семенов-Тянь-Шаньскийдің жазған мына сөздері сипаттайды:
Мұз зонасында барлық жерде мәңгі тоң таралған, мұнда
Жотаның шеткі сілемдерінің сондай-ақ тік жартасты пішіндері бар.3000-3500
Орташа тау.Ол Іле Алатауында ең көп таралған және
Сондай-ақ орташа таулар шекарасында, өте құламалы бірте-бірте бұзыла
Осы типке жататын таулар айналасы түгелдей дерлік рельефте
Сатылы аласа таулар. Іле Алатауының геоморфологиялық құрылымының өзгеше
Олардың беткейлері тік 25-30º, шымға айналып қыртыстанған және
Төменгі тау алды сатысының биіктігі 900-1200 м. Рельефтің
Тізбектелген - ұсақ шоқылы аласа таулар. Ол жотаның
Ұсақ шоқы. Ол екі аймақта таралған. Біріншісі-Қызылқырқа ұсақ
Сөгеті ойпатының шығыс бөлігінде орналасқан шөладыр ұсақ шоқысының
Екіншісі эрозиялық - тектоникалық жазық кешен Іле Алатауының
Ғалымдар Іле Алатауы жоталарында тау жондарының қалыптасу процесі
Іле Алтауының орнында көне замандарда әжептәуір жазық жер
Іле Алатауы жотасының биіктеуі осы полиоценде басталған. 13-14
Іле Алатау бедерінің қалыптасуына едәуір дәрежеде мұздықтану кезеңі
В.М.Чупахиннің (1964) пікіріне қарағанда, мұздықтану дәуірі екі рет
Тау жоталарының бөктерлерінде эрозиялық жүлгелер сансыз көп, қар
Іле Алатуының геологиялық құрылымы аса күрделі. Мұнда интрузивтік
Тау жотасының белдікті бөлігін бойлай жеке учаскелер түрінде
Тау жотасының орталық бөлігінде, әсірісе кіші Алматы шатқалында
Қызыл балшық Іле Алатауында бұғыты жотасында кездеседі, мұнда
Тау аралық аккумулятивті жазықтар. Бұл типке Жалаңаш және
Сонымен, Іле Алатауының геоморфологиялық құрылымы өте күрделі болып
2.2 Іле Алатауының климаттық жағдайлары
Бұл аймақтың климаты айқын көрсетілген континентальдылығымен ерекшеленеді. Тау
Іле Алатауының су баланысында қар жамылғысы да негізгі
В.Ф. Литвиновтың “Климатические особенности города Алматы и его
Барлық таулы аудандардағы сияқты Іле Алатауының климаты да
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасының алқабындағы шөлді өңірде
Жауын-шашын қосындысын ауаның 10 градустан жоғары, он есе
Тау етегіндегі далалық белдеудің климат жағдайлары Алматы (обсерватория,
Жауын көбінесе көктемгі-жазғы кезеңде жауады, жаңбыр ең көп
Жапырақты ормандар белдеуінің (1400-2000 м) климаты қоңыр салқын,
Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 154 күн. Қар анағұрлым қалың,
Шыршалы-мүкті-шетенді белдеуде (2000-2500 м) климат біршама суық әрі
Әр белдеудің өз көлемінде де биіктігінің, экспозицияларының, бөктерлер
Атмосфералық жауын-шашынның мөлшері де жер-жердің бедерлеріне байланысты болады.
Іле Алатауының жоталарындағы климаттың белдеулерге байланыстылығының бұл жалпы
“Тау” түсінігінің ішіне біз жер бетінің, мұхит деңгейінен
Іле Алатауының климаттық ерекшеліктері біршама деңгейде рельеф қалыптасуының
Биік таулы белдеудің жазы салқын, таулардағы көп жылдық
Жер беті рельефін қалыптастыруда жауын – шашынның ролі
Әр станциялар араларындағы айлық жауын-шашын мөлшері
1-Мыңжылқы, 2-Жоғарғы Горельник, 3-Алма-Ата
мм, х
225
175
150
125
75
25
у
1 2
Сонымен қатар, жауын – шашын мөлшері солтүстіктен оңтүстікке,
Тау жыныстарының үгілу процесіне өте үлкен әсерін тигізетін,
2.3 Іле Алатуының гидрографиясы
Шонкемен – жотаның оңтүстік беткейінің батыс бөлігінің ең
Шарын өзені орта ағысында Жалаңаш ойпатының шығыс бөлігін
Таулы типіне атмосфералық жауын – шашын және жерасты
Таулы өзендердің суы мол, ірі және біршама су
Шелек өзені екпінді ағысты, тік құламалы, таулы өзен.
Іле Алатауының солтүстік беткейінің барлық ірі өзендері
Жотаның климаттық жағдайлары тау жыныстарының қарқынды үгіліуіне себеп
Іле Алатауының гидрографиялық торы көбінесе Балхаш көліне құятын
Іле Алатауының өзендері – көлденең қимамен және белсенді
Бастауларының орналасуына, қоректену сиптына және су режиміне байланысты,
Жазықтық типке тауалды жазығында 700-800 м биіктікте ысырынды
Іле Алатауының таулы өзендері ылғалды үлкен территориядан жинайды.
2.4 Іле Алатауының топырақ жабындығы
Іле Алатауының топырағын И.А.Соколов, И.А. Ассинг, А.Б. Құрманғалиев,
Тау етегіндегі шөл далалық белдеу. Мұның өзі тау
Іле өзені бойындағы белдеу тау етегінен бастап Қапшағай
Бұталы - әр түрлі шөптесін дала белдеуі .Қазір
Биіктігі 900-1300 м тау етегіндегі жазықтарда және тау
Жапырақты ормандар белдеуі. (1300-1600 метр) алма-долана ормандарының орнында
Таулы ормандық қоңыр сұрғылт, асты күлденген топырақ
Шыршалы ормандық немесе альпілік белдеу. Белдеу Іле
Сонымен, Іле Алатауының жоталарында, әсіресе шыршалық ормандық белдеуде
Альпілік белдеу шыршалы ормандарда жоғарырақта, 2700 - 3500
3500 м-ден жоғары биікте альпілік белдеу мұзарт белдеуге
2.5 Іле Алатауының жануарлар әлемі мен өсімдіктер
Іле Алатауының жануарлар әлемінде шамамен сүтқоректілердің 60-қа жуық,
Қар барысы, немесе ілбіс, жыртқыштар отрядына, мысық тұқымдастар
60-жылдарда Іле Алатауында барыс мүлдем сирек кездесетін болды.
Тянь-Шанның қоңыр аюының Іле Алатауында мекендейтін негізгі орны-ортатаулық
Таулы фаунаның әркелкілігі мен күрделілігін есепке ала отырып,
Далалы тау етегі белдеуіндегі кең аңғарларда Қазақстанның шығыс
Қазақстан Алтайының таулы тайгасы оңтүстік Сібір ормандарына тән
Қазақстандық Алтайдың субальпілік және альпілік белдеулеріндегі фауна ормандарға
Алтайдан батысқа орналасқан таулар фаунасында Сібір элементтерінің рольі
Жалпақ жапырақты ормандар жануарлар әлемі бай және алуан
ормандарды керісінше өзіне тән жануарлар ғана мекендейді. Бұл
Субальпілік және альпілік шалғындар белдеуінде жеміспен қоректенетін жәндіктер
Өсімдік жамылғысы Қазақстан таулы аймақтары: Алтайдың солтүстік бөлігі,
Оңтүстік-батыста, Батыс Тянь – Шань таулары солтүстік –
Қазақстан таулы аймақтарының белдеулерінің сипаттамаларын салыстыра отырып, олардың
дақылдарды таңдау кезінде жаздағы мол жауын – шашын
Солтүстік Тянь – Шань мен оған шекаралас жоталарда
Алтай, Солтүстік және Батыс Тянь – Шань таулы
2.6 Нысандарды зерттеу әдістері
Нысандарды зерттеу әдістерін, осыларға арналып, жарық көрген ғылыми
Іле Алатауының табиғатын сипаттау үшін, осы өңірге физикалық,
Жұмысымыздағы осы бөлімдерді жазуда, Іле Алатауының өсімдіктеріне, топырақтарына
Ғылыми әдебиеттер мен карталардың және басқа мәліметтердің барлығы,
3. Биіктік белдеулік атауларының ғылыми негізі мен
Жоғарыда көрсетілгендей тірі заттардың таралуы тек горизонтальдық бағытта
Бұл факторлар кеңістік пен уақыт аралығында әрқалай бола
География ғылымының теориялық даму барысында зоналық ілімі түсінігі
Табиғи зона ұғымына өте зор үлес қосқан неміс
Табиғи зоналар ілімінің кейінгі дамуы Л.С.Берг пен А.А.Григорьевтің
Зоналық ендік деп физгеографиялық процестердің, компоненттердің, кешендердің экватордан
Географиялық қабықшаның ең ірі зоналық бірлігі – географиялық
Мысалы: Іле Алатауының табиғи ландшафтық белдеулері классикалық болып
3.1 Биіктік белдеулер мен зоналар туралы ұғым және
Географиялық зоналар заңы. Солтүстік және оңтүстік жарты шарларда
Арктикалық белдеу – жердің қиыр солтүстігінде орналасқан және
Қоңыржай белдеу солтүстік жарты шарда субарктикалық және суб
Көптеген территория егіншілікке қолданылады. Мұхиттарға температура мен су
Тропиктік белдеулер – субтропиктік және субэкваторлық белдеулер аралығындағы
Көптеген территорияларда жер беті ағыны жоқ өзендер әдетте
Экваторлық белдеу – субэкваторлық белдеулер аралығында экватордың бойында
Субарктикалық белдеу солтүстікте арктикалық белдеу мен оңтүстікте қоңыржай
Көп жылдық тоң және оған байланысты бедер пішіндеріне
Субтропиктік белдеулер. Қоңыржай және тропиктік белдеулер мен 30-40º
Табиғи және климаттық жағдайдың алуан түрлілігі ландшафтық зоналардың
Субэкваторлық белдеу экваторлық және тропиктік белдеу аралығында орналасқан.
Таулы белдеу. Тарихи дамуы мен кеңістікте таралуы бірыңғай,
Нивальді белдеу. Нивальді-гляциалды белдеу таулардағы қар сызығынан жоғары,
Альпілік белдеу ландшафтары қоңыржай және субтропиктік ендіктердің ылғалданған
Таулы-шалғынды жалаңаш топырақтардағы аласа шөптесін альпілік өсімдік жамылғысы
Субальпілік белдеу қоңыржай және субтропикалық ендіктердің орташа және
Таулы – орманды белдеу Орман өсімдігі басым болатын
Ғылыми негіз
Ал, биіктік белдеулер сол жайғасқан таулардың климаттық жағдайларына
Биіктік белдеулердің тізімі келесідей болады: ( Мысалға Гималай
мұздық белдеу ( Нивальный пояс )
таулы шөл белдеуі
альпілік шалғынды белдеуі
қисық орманды белдеуі
қылқанды жапырақты белдеуі
жапырағы түскен муссондық ормандар
мәңгі жасыл бұталар
Биіктік белдеулер ( Іле Алатауы бойынша)
жартасты мұздық белдеуі ( Нивальный пояс)
альпілік белдеуі
субальпілік белдеуі
орманды шалғынды белдеуі
дәнді-әртүрлі шөптесінді шалғынды дала белдеуі
шөлдік дала белдеуі
Менің мұндағы көрсетіп, талдап отырған белдеуім, осы таулар
3.Биіктік белдеулерді қазақ халқының атаулары
Іле Алатауы Қазақстандағы таулардың ішіндегі биіктік белдеулер саны
Бас - ол адамның ең жоғарыда тұрған мүшесінің
Төс – адамның белден жоғарғы мүшесі, оны таудың
Бауыр- адамның белден төмен, жатқан бөкседен жоғары тұрған
Бөксе – бауырдан төмен жатқан тізе мен етектен
Етек – таудың етегі жайылып жатқандықтан, оны
Табан – таудың табаны немесе адамның табаны. Табан-адамның
Жартасты мұздық белдеу. Таудың ең биік шыңы, 3200
Шалғынды альпілік белдеу шамамен 2600-3200 метр биіктікте орналаса
Субальпілік белдеу. Субальпілік белдеу орманды зонамен альпілік шалғынының
Орманды шалғынды белдеу. Іле Алатауының орталық бөлігінде ормандар
Орманды белдеудің төменгі бөлігінде терең шатқалдарда жалпақ жапырақты
Әртүрлі дәнді - шөптесін шалғынды дала Осы
Дәнді әр түрлі шөптесін дала белдеуі төменгі прилавкамен
Шөл далалық белдеу - тау алды жазығының шамамен
Шөл далалық белдеудің өсімдік жамылғысы өте қияқты шалғынды
Шөл далалық белдеу табиғи жағдайда көктемгі және күзгі
3.3 Биіктік белдеулерді орыс халқының атаулары
Біз биіктік белдеулерді тек қана қазақ халқының атаулары
1. Вершина гор
2. Альпийские луга
3. Прилавка
а) вершина гор – таудың
б) альпийские луга – Альпілік шалғындық, түб атасы
А.А. Науменко, Е.Н. Вилесов, К.М. Джаналиева және В.Н
в) верхняя ( жоғарғы ) прилавка-қошқыл қара-қоңыр (темно
топырақты және бұталы дәнді өсімдігі.
г) нижняя ( төменгі ) прилавка-ашық қара-қоңыр (светло
3.4 Биіктік белдеулердің ғылыми негізделген және орыс пен
Бұл биіктік белдеулер мен ендік зоналар және халықтық
Сонымен ғылыми негізделген жазықтық белдеулердің реттік тізімі келесідей:
Негізгі климаттық белдеулер
Арктикалық белдеу
Қоңыржай белдеу
Тропиктік белдеу
Экваторлық белдеу
Ауыспалы немесе өтпелі климаттық белдеулер
Субарктикалық белдеу
Субтропиктік белдеу
- Субэкваторлық белдеу
Қазақ халқының биіктік белдеулерді атауы келесідей:
таудың басы (Бас) Жартасты мұздық белдеу
төскей (Төс) Альпілік белдеу
таудың баурайы (бауыр) Субальпілік белдеу
таудың бөктері (бөксе) Орманды шалғынды белдеу
таудың етегі (киімнің етегі, шапан) Әртүрлі дәнді
шалғынды дала белдеу
- таудың табаны (табан) Шөл
Орыс халқының биіктік белдеулерді атауы келесідей:
- Вершина гор (таудың басы)
- Альпийские луга (альпілік шалғын)
- Прилавка
Осы халықтық атаулар мен ғылыми атауларды жинақтай келе
Қорытынды
Жұмыстың мақсаты шешілетін мәселелеріне сәйкес әлемдегі, Қазақстандағы және
Ерекше атап көрсететін жағдай, Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі
Жоғарыда көрсетілген Іле Алатауының терістігіндегі табиғи белдеулердің әр
Биіктік белдеулердің қазақ халқында қалыптасқан реттік жайғасуларын келесідей
Биіктік белдеулердің орыс халқында қалыптасқан атауларын анықтау үшін
Сонымен ғылыми негізделген биіктік белдеулердің және қазақ пен
Пайдаланған Әдебиеттер
1. Гвоздецкий Н.А. Гвоздецкий О
и расчленении гор Средней Азии на горные системы
физической географии СССР. М., 1959.
. 2. Воскресенский
3. Резанов И.А. Образование гор.М.,
4. Рубцов Н.И. Растительный покров Джунгарского
Юдичев М.М. Джунгарский Алатау. М.-Л., 1940.
Петров Б.Ф. Почвы Алтайско-Саянской области // Тр. Почв.
Пржевальский Н.М. От Кульджи за Тянь-Шань и на
Семенов – Тян-Шанский П.П. Путешествие в Тянь-Шань в
Шульц С.С. Анализ новейшей тектоники и рельеф Тянь-Шаня.
Пржевальский Н.М. Из Зайсана через Хами в Тибет
Чупахин В.М. Высотный пояс–низшая региональная единица физико-географического районирования
12. Попов М.Г. Высотные пояса Заилийского Алатау.-В.Сб.
Казахстана. Труды Казфилиала АН КазССР”, вып. 20. М.-Л.,
13. Жандаев М.Ж. Антропогенные формы рельфа предгорий
Алатау.-“ Вопросы географии Казахстана”, вып. 10. Алма-Ата,1963.
Станюкович К.В. Растительность гор СССР. Душанбе, 1973.
Щукин И.С. Общая геоморфология. Т. П. М., 1964.
16. Калесник С.В. Геологические и геоморфологические наблюдения
северном склоне Джунгарского Алатау // Изв. Русск. геогр.
1933.В.3.
Жандаев М.Ж. Сели Заилийского Алатау и вопросы их
18. Власова Т.В. Физическая география материков.
19. Марков К.К., Орлова А.И. и
20. Мильков Ф.Н. Физическая география. Учение
географическая зональность. Воронеж, 1986.
21. Аболин Р.Н. От пустынных степей Прибалхашья
Хантенгрии.
22. Ассинг И.А О почвах пустынной
Тянь-Шаня.- Труды Ин-та почвоведения, т. 7. Алма-Ата, Изд-во
КазССР, 1960.
23. Глазовская М.А. Почвы горных областей Казахстана.-
КазССР, серия почвенная, 1949, Вып.4.
24. Лаврентьев П.Ф., Соседов И.С. О
питания рек высокогорных областей.- В.: Сборник работ по
№1., Л., Гидрометеоиздат,1959.
Сверцов Н.А.- Путешествия по Туркестанскому краю и исследование
горной страны Тянь-Шаня. СПб., 1873. Изд.2-е, сокр. М.,
Географтиз,1947.
Семенов Тянь-Шанский П.П. Путешествие в Тянь-Шань в 1856-1857
мемуары, т.2. М., Географгиз, 1946.
Черкасов П.А. Основные черты современного оледенения Джунгарского
Алатау.- В кн.: Вопросы географии Казахстана. Вып. 7.
АН КазССР, 1960.
Чубуков Л.А., Шварева. Ю.Н. Динамика местной погоды
склонах Терскей-Алатау и Заилийского Алатау.- Труды Ин-та географии,
вып. 81. М., Изд-во АН СССР, 1962.
Гвоздецкий Н.А., Голубчиков Ю.Н. Горы.-М.: Мысль.1987.-
Докучаев В.В. к учению о зонах природы. Горизонтальные
Роборовский В.И. Путешествие в Восточный Тянь-Шань и в
32. Тихонова Т.С. Влияние экспозиции склонов на
Джунгарского Алатау // Вестн. Моск. ун-та. Сер. География.
Тихонова Т.С. Особенности высотной поясности Джунгарского Алатау //
Вестн.Моск.ун-та.Сер.География.1967 б. №6.
Академия Наук СССР. Институт Географии, Казахстан. Издательство “
Наука” Москва.1969.
Физическая география материков и океанов: учеб.Ф51 для геогр.
тов // Ю.Г. Ермаков, Г.М. Игнатаев, Л.И. Куракова
А.Н. Рябчикова.-М.:Высш. шк.,1986.-592 с.: ил.
45