МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 тарау. Әскери-космостық кешеннің кәсіпорындарының Ресей және Қазақстан Республикасы
1.1 Локолитет түсінігі. 8
1.2. Әуе шабуылынан қорғауға арналған "Ашулук" полигоны. 9
1.3. "Байқоңыр" космодромы. 10
1.4. "Тайсойған" ракета полигоны. 17
2-тарау. Батыс Қазақстан облысындағы ракеталық-ядролық полигондардың географиясы және оның
2.1. Медициналық-химиялық және радиоэкологиялық зерттеулер және 27
оның нәтижелері. 27
2.1.1. "Азғыр" ядролық полигоны. 27
2.1.2. Батыс Қазакстан облысындағы радиациялық аномалиялар. 28
2.1.3. "Капустин-Яр" полигонының маңайындағы экологиялық жағдай 34
және халықтың денсаулығы. 34
2.1.4. Батыс Қазақстан облысындағы халықтың жалпы денсаулығының құрылымы және
2.1.5. Әскери-космостық кешеннің кәсіпорындарының өндірістік әрекеті және оның сыртқы
3 тарау. Семей полигонының локолитеттік ерекшелігі және оның зардаптары.
3.1.Семей полигонының локолитеттік орналасуы. 48
3.1.1. Семей полигонының қоршаған ортаға зардаптары. 49
Қорытынды 55
Қолданылған әдебиеттер. 57
Кіріспе
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстан территориясының және оған жақын Ресеймен
Әскери-космостық кешендердің экологиялық зардаптары "Семей-Невада" сияқты қоғамдар, экологиямен айналысатын
Керекті ақпараттар мен мәліметтер жинау қиын болғандықтан, мен көбінесе
Дипломдық жүмыс жазуда
1. Әскери-космостық кешендер туралы
2. Әскери-космостық кешендердің жалпы жұмысына сипаттама беру;
3. Батыс Қазақстандағы әскери-космостық полигондардың медициналық,
4. Әскери-космостық кешендерге сипаттама
5. Қарағанды облысына Семей ядролық полигонның зардаптарына баға беру.
1 тарау. Әскери-космостық кешеннің кәсіпорындарының Ресей және Қазақстан Республикасы
Ресейдің әскери-космостық кешенінің (ӘКК)
Республиканьщ экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, этникалық, саяси және басқалай қауіпсіздік
Табиғатты тиімді пайдаланудың Қазақстандық экологиялық мәселелердің ортасы, адам кұқығын
ӘКК көсіпорындарына Қазақстан—Ресей космодромы "Байқоңыр" және әскери полигондар: "Сарышаған",
Кәсіпорындардың құрамына барлық базалық орталықтар,
Алайда кәсіпорындардың зиянды әсерлері шектен әлдеқайда тыс шығып кетеді,
Осындай үлкен территориядағы ластанудың ауа және су тасымалдау агенттерін
Қазақстан халқына орасан зор масштабтардың бұзылуы сияқты әртүрлі зиянды
Батыс Қазақстан облысы тура шекарасындағы Орда ауданында әйгілі Нарын
Бастапқы нүкте Капустин-Ярдан басталды. Бұл полигон қазір жеткілікті кең
Бүкіл осы ұзақ жылдар бойы Капустин-Яр Батыс Қазақстан облысының
1.1 кестесінде жарылыстар хронологиясы мен олардың сипаттамасы келтірілген. Бұл
Кесте 1.1
Капустин-Яр полигонындағы жарылыстар.
№ Жарылыс күні Заряд күші, кг. Жарылыс биіктігі, км.
1. 19.01.57. 10 13,7 (10,4)
2. 01.11.58. 10 (5,6)
3. 03.11.58. 10 (6,2)
4. 06.09.61. 10 22,7
5. 06.10.61. 40 40 (41,3)
6. 27.10.61. 1,2 300
7. 27.10.61. 1,2 150
8. 22.10.62. 300 300
9. 28.10.62. 300 150
10. 01.10.62. 300 50
Сенімді дерек: Частников И.Я. оқулығынан алынған.
Халықтың сәулеленуінің радиациялық мөлшерлерін тарату үшін жауын-шашын мен бұлттан
Локолитет түсінігі.
Экономикалық географияда локолитет түсінігі (ағылшын тілінен locality- жергілікті жер)
Экономикалық география табиғатты, халықты және шаруашылықты біріктіре қарастырады, элементарлық
Химия заттарының молекуласына байланысты (ұқсас) ол табиғат атомынан тұрады-
Жергілікті жердің табиғи ресурстың бастысы болып табылады.Тұрғылықты жер –
Жергілікті жердің ресурстарына байланысты кәсіпорындардың машандануы мен тұрғылықты жердің
Элементарлы обьект түсінігімен тәжірбиелік жұмыстар ішкі экономикалық географияның құрылымы
Экономикалық географияның ішкі құрылымын негізгі дерек ретінде көрсетуге болады,әрбір
Кеңістік мінездемеге өз алдына локольдік, региональдік, ұлттық және мемлекеттік,
Уақытша мінездемеге өткен (90-100жыл)қазіргі жәнеболашақта(0-20жыл). Маңызды уақыт жүйесіне территориалдық
Материалдық мінездемеге – табиғатқа , әлеуметтік және экономикалық құрылымдардың
1.2. Әуе шабуылынан қорғауға арналған "Ашулук" полигоны.
Атырау облысының Құрманғазы мен Исатай аудандарында шартты "Ашулук" атауы
Полигон ӘКК-ң ракеталық қүралдарын үрыста , қолдану есептерін өңдеп
1.3. "Байқоңыр" космодромы.
Космонавтиканың ең басты бағыттарының бірі— құрастырып отырған космостық құралдарының
Бұл жағдайда космостық техниканың толық жетілуінің негізгі жолдары мынандай:
Келешектің ертеңгі күнінде ғалымдар мен тәжірибешілердің қол астынан жүйелі
Болашақ космостық станциялар, кемелер мен серіктер, өздерінің техникалық жабдықтарын
Космостық зерттеулерге арнап энергия көздерін құрудағы Ресейдің жетекшілігі алғаш
Жоғарғы эффективті энергетикалық қондырғылар төменгі орбитальды барлау серіктерінде қолданылган.
Карастырылып отырған келесі маңызды аспектісі 1958 ж. академик П.Каппица
Планетаның, жеке мемлекеттер мен аймақтардың радиоактивті ластануының экологиялық мәселелер
1."Жұмыс орнын жинау"—қалдықтарды жою немесе оларды бейтараптаумен аяқталмайтын ластаушы,
2. "Ядрошылардың" қогам сенімінің мәселелеріне көңіл бөлмеуі, өкінбеуі,
3. Әрекеттердің тиімсіздігі.
4. Ведомства (корғаныс, атомдық) назары қоятын
5. Қауіпсіздіктің жалпы
Аэрокосмостық зерттеулер аймағындағы көптеген жетістіктерге қарамастан, қабылданған жобалар күмән
Республикамызға экология мен экономика көз қарасынан космостық бағдарлама қаншалықты
Космостық экологияның ең маңызды жақтарының бірі — ұшыру кезінде
Бірінші сатыға түсетін аудандарға республикамыздың кең аймақтары жатады. Бұл
"Байқоңыр" космодромы мен ракеталардың бірінші ступендері түсетін аудандардың географиялык
Қазіргі кезде космостық аппараттарды ұшырудың қоршаған ортаға әсері туралы
Біздің келешегіміз ҚР-ның Президенті халық атынан жүргізген саясатпен анықталады.
Өткізілген келіссөздерде ол келешекте достықты және сенімділік қарым-қатынастарын қалыптастыратын
1994 жылдың 10 желтоқсанында ҚР-ның Байқоңыр космодромы Ресейге 20
Ракеталық-космостық "Байқоңыр" кешені 6117 км2. территорияда орналасқан. Өз номиналында
Экономикалық техникалык, ғылыми потенциалы жоқтығынан жас тәуелсіз Қазақстан бұл
Қазіргі кезде ресейлік космонавтика алдында коммерция-тапсырыстар алу туралы сұрақ
Бүгінгі күнде ұшыру жоспары тығыз: тек “Протон” бір жылда
Шынында да, бұл пайда табу үшін коммерциялық қызметке жақсы.
Қазақстан және Ресей келісім шартында қанша ракета ұшыратындығы туралы
Бұл сұрақ өте күрделі, іске косылуға қиын және қайтпайтын
Жанармай құрамында гепил деген зат болады. Ол жойылмайды және
Ластанған жерлерде гептил жайылмай 100 жылдай жатуы мүмкін. Осылай
Байқоңыр космодромынан келетін зиян 400 млрд. АКДІ долларын құрайды,
Осылай не экономикалық реформа, не саяси және құқықтык экология
1.4. "Тайсойған" ракета полигоны.
"Тайсойған" ракеталық полигоны Атырау облысының Қызылкөк ауданында орналасқан. Ол
Тайсойған полигонының территориясынан өтетін Сағыз өзені Каспий теңізін хвалын
"Тайсойған" полигоны әртүрлі бағыттары бар үш үлескіге бөлінеді.
1-ші үлескісі РВСН ("Мақат" алаңы) орталығы Капустин Яр қаласы
Бүкіл аталған үлескілер дегазация мен 1,5 мың тонна шамасындағы
Полигонның екінші үлескісі — ол 929 үшу-сынау орталығының үрыс
Ол Сағыз ауданының батысы мен Үшоба поселкісінің солтүстігінде орналасқан.
"Тайсойған" полигонның үшінші үлескісі — "Жер-жер тектес" қанатты ракеталарды
"Тайсойған" полигонының жерінің өсімдіктері, жануарлары, топырағы, су көздерінің ауыр
Полигонның барлық учаскелері зерттеліп, ракеталардың құлаған жерлердің картасы жасалды.
Лабораториялық жағдайларда далалық материалдарға талдау жүргізілді. Полигон топырақтарының өсімдіктерінің
Нәтижесінде полигоннан келетін зардаптарға кешенді баға берілді, және де
Гидрохимиялық зерттеулер су құрамын зерттей отырып, берілген су объектілері
•жез, темір;
•ракеталық отын компоненттері (фтор, йод) қалдыктарынан;
•тоқтың химиялық көздерінің электронды құралдар құрамындағы ауыр металдармен (кадмий,
Осы аталған элементтер иондары өте қауіп төндіреді, яғни аймақтағы
Осындай объектілерді талдауда ыңғайлы әдіс болып иноселективті химиялық инсорларды
Суды тексеру химиялық талдау нәтижелері 1.2-кестеде көрсетілген.
Кесте 1.2.
Химиялық талдау нәтижелері (мг/л)
Талий Кадмий Қорғасын Жез Темір
1. 0,061 0,001 0,001 0,002
2. 0,026 0,005 0,040 0,002
3. 0,001 0,003 0,021 0,108
4. 0,008 0,003 0,060 0,005
5. 0,024 0,03 0,074 0,006
6. 0,228 0,006 0,090 0,003
7. 0,163 0,002 0,030 0,020
8. 0,011 0,011 0,007 0,006
9. 0,039 0,015 0,170 0,107
10. 1,520 0,020 0,320 0,117
11. 1,130 0,011 0,105 0,076
12. 0,093 0,003 0,075 0,070
13. 0,073 0,009 0,136 0,073
14. 0,021 0,005 0,085 0,002
15. 0,974 0,005 0,085 0,001
16. 0,340 0,001 0,052 0,001
Сенімді дерек: Тлеубергенов С.Т. Полигоны Казахстана. — Алматы: Ғылым,
Санитарлы-гигиеналық көрсеткіштер мен табиғаттағы элементтер деңгейін салыстыра отырып келесі
Үшоба және Темірбай жайылымдарынан алыпған 9—11 сынақтары бойынша полигон
Сонымен "Тайсойған" полигон территориясында ең суы ластанған объект болып,
Кесте 1.3.
"Тайсойған" полигон топырағындағы элементтердің факторлық маңызы.
Элемент Фактор 1. Фактор 2
Кальций 0,13709 -0,95189
Никель 0,84920 0,09252
Кобальт 0,76687 -0,27609
Хром 0,62904 0,40739
Жез 0,74236 -0,00742
Қорғасын 0,86434 0,00423
Күміс 0,42846 -0,0533
Мырыш 0,74149 -0,05745
Қалайы 0,65880 0,06700
Титан 0,74698 0,1801 1
Литий 0,76590 -0,20887
Стронций 0,03808 -0,89317
Сенімді дерек: Тлеубергенов С.Т. Полигоны Казахстана. — Алматы: Ғылым,
Топырақтарды талдап біткен соң өсімдіктер мен өсімдік әлеміне талдау
1-топқа: 95, 105, 108, 123, 126, 128, 131, 132,
2-топқа: 118, 163, 195, 197, 276, 298, 333; 3-топқа:
Фоновты топқа: 98-101, 109, 110, 112, 115, 120, 135,'143,
Ракеталар құлаған жерлердің өсімдіктерінің үлгілерінің құрамындығы химиялық элементтер (кремний,
Маусымдық кезінде өсімдіктерде элементтер миграциясы болады, яғни олардың құрамы
1) өсімдіктердің элементтерді жұтуы
2) жаз бойы кейбір элементтер құрамы төмендейді,
3) қыркүйек айылда өсімдіктердегі
Кесте 1.4.
"Тайсойған" полигонның өсімдіктер үлгілеріндегі элементтердің факторлық маңызы.
Элемент Фактор 1. Фактор 2.
Никель 0,96221 -0,01687
Кобальт 0,94887 -0,02189
Титан 0,93178 -0,08307
Ванадий 0,92026 -0,16851
Күміс 0,11132 -0,00708
Қалайы 0,45264 -0,04831
Темір 0,97929 0,00530
Хром 0,92582 -0,25034
Қорғасын 0,31447 0,86978
Мырыш
Кальций 0,31447 0,90169
Фосфор 0,14796 -0,09878
Стронций 0,10809 -0,03469
Сенімді дерек: Тлеубергенов С.Т. Полигоны Казахстана. — Алматы: Ғылым,
Құстар ткандарындағы және сүтқоректілер органдарындағы кейбір химиялық элементтер мазмұны.
"Тайсойған" полигонының далалық зерттеуінде кейбір құстар және әртүрлі жануарлар
Кесте 1.5.
"Тайсойған" полигон территоринсындағы жабайы сүтқоректілер органдары мен ткандарындағы кейбір
Түрі Орган,
тканьдар Элементтер деңгейі, г/кг құрғақ масса
Кальций Фосфор Темір Магний Кремний Алюминий
Киік Түтікті сүйек 105,08 36,78
Киік ------- 106,86 37,40
Киік ------- 99JO 34,69
Киік ------- 105,44 36,90
Киік тepici 0,86 1,71 0,17
Киік терісі 1,79 1,34 0,67
Киік терісі 0,28 1,71 0,28
Ор қоян Түтікті сүйек 106,46 37,26
Ор қоян ------- 100,40 35,14 2,01
Ор қоян терісі 0,47 2,35
Ор қоян терісі 0,26 0,66
Сенімді дерек: Радиоэкологичсская обстановка на
Кесте 1.6.
"Тайсойған" полигон территориясындағы жабайы сүтқоректілер органдары мен ткандарындағы кейбір
(қырқүйек 1991 жыл)
Түрі
Орган,
ткань-
дар Элементтер деңгейі, г/кг құрғақ масса
Строн
-ций Вана-
ДІІЙ Бери-
лий Қа-лайы Ли-
тий Ба-
рмй Мыс
Марга
нец Молибден
Киік терісі 6 0.43 0,86 0,21 12 13 12,8
Киік терісі 5 2.24 0,09 1,34 9 22 13,4
Киік түтікті 788 5,0 0,53 1,58 26 368 15,8
сүйек
Киік ------- --- 0,85 0,57 0,28 11 17 11,4
Киік ------- 805 5,0 0,53 2,67 5 539 5,3
Киік ------- 991 5,0 0,50 2,48 5,2 347 9,9
Киік ------- 1054 5,0 0,53 2,66 5 369 10,5
Op терісі ------ 0.47 0,14 0,47 7 50 18,8
қоян
Op терісі ------ 0,13 0,27 0,20 5 5 5,2
қоян
Op түтікті 1331 5,0 0,53 2,66 5 798 10,6
қоян сүйек
Op түтікті
5,0 0,50 1,51 5 1004 7,5 50.2 1,51
қоян сүйек
Сенімді дерек: Радиоэкологическая обстановка на территории Республики Казахстан. —Алматы:
Жануарлар тканында бром мөлшерінің деңгейі жоғары болып анықталды. Онын
Жануарлар тканінде қорғасын анықталды 0,2-9,4 мг/кг. Қорғасын негізінен көбінесе
Жануарлар тканінде стронций концентрациясы едәуір жоғары. Ол құрғақ массаның
Жануарлар денесіндегі титан құрамы құрғақ заттың 1,7-4,8 мг/кг өзгеріп
"Тайсойған" полигон территориясындағы атылған жануарлар етінде ауыр металдар өте
Осы жоғарыда барлық айтылғандар бойынша Атырау облысының ядролық және
1."Азғыр" және "Тайсойған" зоналарын экологиялық апат зоналары деп жою
2.Полигондарда көрсетілген радиологиялық және таксикологиялық
З.Полигон территориясындағы тұрғындар денсаулығын тексеріп, оларды басқа жерге көшіру.
4.Ракеталар сынықтары қалдықтарынан территорияларды тазалау;
5.Әкелінген зияндар үшін көтерме ақы төлеу;
6.Егер ракеталық полигон өз қызметін жалғастырса, онда Ресей мен
2-тарау. Батыс Қазақстан облысындағы ракеталық-ядролық полигондардың географиясы және оның
2.1. Медициналық-химиялық және радиоэкологиялық зерттеулер және
оның нәтижелері.
Батыс Қазақстан облысының аумағындағы полигон 1,5 га ауданды алып
2.1.1. "Азғыр" ядролық полигоны.
Полигон Атырау облысының аймағында орналасқан, Теңгіз ауданында Батыс Қазақстан
Бұл ядролық жарысты жүргізудің мақсаты — тұзды қабаттарда жер
2.1.2. Батыс Қазакстан облысындағы радиациялық аномалиялар.
ҚазГеофизиканың НЛО-ның мамандары оның ішінде аэрогамма — Батыс Қазақстан
1996 жылы қыркүйекте бірінші, екінші және төртінші ауытқулар жерінен
Жастардың өлуі мен радиация.
1985-96 жылдардағы уақыт аралығындағы жастардың өлуіне берілген бағаның құрылымы
Алайда мынаны айта кеткен жөн, кейбір жерлерде берілген мәліметтер
Қазақстанның басқа аймақтарындағы жастар өлімінің өсуінің кемуі 20-20 жылдан
Бұл жерде мынандай сұрақ туады. Шығыс Қазақстанға қарағанда Батыс
Негізгі нұсқаның радиоактивті қосылуы калий, радий тағы басқа да
Кесте 2.1.
N Алынған жері Топырақ тереңдігі, см
1, 2, 3 Р-96 жолына
4,5, 6 Ордаға жақын Хакі жағалауында 5,
7,8 "Капустин-Яр" полигон территориясында және радиацияның ауытқуы 4
Сенімді дерек: Частников И.Я. оқулығынан алынған.
Қазақстан Денсаулық Министрлігінің ұйғаруымен санитарлық тәртіппен 10 Бк/кг-нам көп
Көрсетіліп өткендей ауытқу белгілі көлемде табиғи және техногендік радионуклидтардың
Тұрғындардың радиациялық сәуле қабылдау мөлшерін ЭПР мөлшерлеу тәсілімен анықтау.
Қалай болғанда да тексерілген аудандардағы радиацияның табиғи теңелуі төмен
Ағаштың бойындағы альфа-сәуле шашырау жиынтығымен зерттеу жүргізе отырып, Батыс
Ертеден ядролық жарылыстарды жүргізуде, оның ішінде топырақта, оның ішінде
Қай жылдары Батыс Қазақстанның аудандары радиоактивті жұқтыруға ұшыраған деген
Орда селосынан терек пен қарағайдың тамырлары алынған. Оның сәйкес
Зерттеу Орда поселкесінен әр жылдардағы альфа-бөлшегі төзімділігінің теректің бойындағы
“Капустин-Яр” полигонының орта поселкесінің маңындағы ядролық жарылыстар 1957 жылы
Альфа-бөлшегінің ағыс шыңы 1969-1975 және 1980 жылдары болды. Олардың
2.1.3. "Капустин-Яр" полигонының маңайындағы экологиялық жағдай
және халықтың денсаулығы.
Батыс Қазақстанның территориясындағы
Кейінгі он жылда беріліп отырған аудандарда
Кесте 2.2.
Батыс Қазақстан облысының ауылдық аудандарының халқының тууы.
(1000 адамға шақканда).
Жыл Аудандар Облыс
Жанғала Жанібек Қазталап Орда
1986 37,3 31,3 33,9 35,6 26,0
1987 33,1 29,9 33,4 33,4 26,3
1988 30,0 30,3 44,6 30,1 26,5
1989 30,3 26,4 27,6 34,0 24,1
1990 35,6 23,0 27,0 28,9 23,0
1991 28,5 24,3 31,1 31,9 22,1
1992 31,9 23,3 30,2 29,8 20,8
1993 31,6 21,4 24,3 27,9 18,4
1994 31,2 23,0 26,0 28,6 18,6
1995 26,6 22,8 22,3 22,4 16,2
Сенімді дерек: Частников И.Я. окулығынан алынған.
2.2-кестеде көрсетіліп отырғандай Жанғалы ауданында, ауылдық аудандарда зерттелу кезеңінде
Кесте 2.3.
Батыс Қазақстан облысының зерттелетін ауданындағы халықтың өлім
денгейі ( 1000 адамға шаққанда).
Жыл Аудандар Облыс
Жанғала Жанібек Қазталап Орда
1986 7,1 6,1 7,6 7,1 7,7
1987 7,8 4,0 7,5 8,2 7,9
1988 7,9 7,4 10,8 8,5 8,1
1989 6,2 6, 5 7,9 8,7 7,5
1990 8,4 8,5 9,6 8,0 8,2
1991 9,1 7,3 7,5 8,7 S.7
1992 9,1 7,1 9,3 8,7 8,3
1993 8,6 9,4 9,8 8,8 9,2
1994 10,5 10,4 11,3 10,6 9,9
1995 9,6 10,2 10,3 9,4 10,6
Сенімді дерек: Тлеубергенов С.Т. Полигоны Казахстана. — Алматы: Ғылым,
2.3-кесте көрсеткіші бойынша зерттеліп отырған ауданның тұрғындарының жалпы өлуінің
Кесте 2.4.
Батыс Қазақстан облысы ауандарының зерттелетін халқының табиғи
өсім деңгейі (1000 адамға шаққанда).
Жыл Аудандар Облыс
Жанғала Жанібек Қазталап Орда
1986 30,6 25,2 26,3 28,5 18,3
1987 25,3 25,9 25,9 25,2 18,4
1988 22,8 22,9 33,8 21,6 17,4
1989 25,1 19,9 19,7 25,3 16,6
1990 27,1 14,5 17,4 20,9 14,8
1991 19,4 17,С 23,8 23,2 13,5
1992 22,8 16,0 20,9 23,1 12,5
1993 23,0 12,0 14,5 19,1 9,2
1994 20,7 12,6 14,7 18,0 8,7
1995 17,0 І2,6 12,30 13,0 5,6
Сенімді дерек: Тлеубергенов С.Т. Полигоны Казахстана. — Алматы: Ғылым,
Беріліп отырған 2.4-кестеде зерттелудегі аудандардың тұрғындарының бірқалыпты өсуінің тез
Зерттеліп отырған ауданның 1989-95 жылдардағы бірінші дерттке шалдығумен салыстырғандағы
Туберкулезбен (құрт ауруымен) ауру көрсеткішінің ең жоғарғы жеріне барлық
Кейінгі 10 жылда зерттеліп отырған аудандардың барлығында туберкулезбен ауру
Тері және тері қабаттарына ауруға шалдыққандар 1995 жылы 1989
Туа біткен дертпен ауру кейінгі он жыл ішінде Жәнібекте
Темір жетіспеушілік анемия ауру беріліп отырған аудандарында өте жоғары.
Жоғарыда көрсетілген тұрғындардың денсалығының маңызды нашарлауының себебі радиолог,
2.1.4. Батыс Қазақстан облысындағы халықтың жалпы денсаулығының құрылымы және
Беріліп отырған Батыс Қазақстан облысының Жәнібек, Жанқала, Қазталап, Орда
Балалар арасындағы жоғары дәрежеде дертке шалдығу Орда жоне Жәнібек
Кесте 2.5.
1986-1995 жылдардағы Орда ауданы халқының ауру деңгейінің өсу қарқыны
Аурулар 1986 ж. 1995 ж. Бойдың
Қант диабеті 0.6 7,1 11,8
Глаукома 3,7 28,6 7,7
Хроникалық отит 2,0 69,1 34,1
Ревматизм 7,5 43,6 55,8
Гипертониялық ауру 8,5 82,5 9,7
Ишимдік жүрек ауруы 13,0 121,1 9,3
Цереброваскулярлық ауру 1 38,2 10,6
Пневмания 5,3 44,4 8,4
Бронхиальдық астма 1,3 19,2 14,7
Гипертрофиялық миндалин 5,5 129,3 23,5
Он екі қарысты тік ішек және асқазан жарасы 1,4
Хроникалық гастрит 7,3 138,2 18,9
Тас және запыран ауруы 4,1 46,1 11,2
Хроникалық нефрит 1,6 97,0 60,6
Әйелдің жыныстық мүшелерінің аурулары 14,3 29,9, 1,8
Коптактлық дерматит 2,1 127,5 60,7
Туа біткен аномалия жоқ 30,7 30,7
Сенімді дерек: Алиев М.А. Медицинские проблемы экологии в Республике
2,5 кестеде көрсетілген Орда ауданының халықтарының арасындагы жекелеген аурулардың
Кесте 2.6.
Батыс Қазақстан облыс аудандары халкының жұқпалы аурулары
(100 мың адамға шаққанда).
Аурулар Аудан Облыс Респуб-лика
Жәнібек Жанқала Қазталап Орда
Аш ішек инфекциясы 93,1 195,6 274,6 156,2 207,3 318,4
Вирустық гепотит 2009,5 378,2 253,8 458,3 318,5 351,9
Брюштық тиф
5,21 0,44 1,09
Дизентерия 32,8 - 20,7 20,8 40,4 27,6
Мененингококквалық инфекция - 8,7 10,3 5,2 1,02 3,1
Дифтерия - - 5,2 - - 6,1
Қышыма 162,0 - 134,7 - - -
Туберкулез 78,1 88,3 108,8 93,4 88,7 67,1
паратит - 200,0 575,1 26,0 86,9 -
Бурцуллез - - 5,18 - 5,8 14,1
Сенімді дерек: Алиев М.А. Медицинские проблемы экологии в Республике
Барлық зерттелген аудандардағы ең бір толғандыратыны халыктың туберкулезбен ауруы,
Алғашқы қаралған аурулардың әрбір екеуі белгілі түрде профилактикалық халықты
Кесте 2.7
1986-1995 жылдардағы Батыс Қазақстан облысы ауыл халқы аудандарының туберкулезбен
Аудан 1986 1987 1988 1989
Жәнібек 105,5 90,5 88,6 100,9
Жанғала 104,8 120,1 161,6 201,5
Казталап 76,6 124,3 139,0 169,7
Орда 103,3 102,4 86,7 102,2
Облыс 82,8 102,4 95,3 95,5
Республика 73,9 73,30 73,9 72,8
Сенімді дерек: Частников И.Я. оқулығынан алынған.
Қатерлі аурумен ауыратындар зерттелген аудандардың ішінде Жанғала ауданында неғұрлым
Қатерлі аурулардың құрылымын беретін Орда ауданында - өңеш рагы.
Жанғала ауданында сүт безі рагы - 14,7 %, 5,6,%
Жәнібек ауданы бойынша өңеш рагы 26,3%, асқазан рагы-13,1%, өкпе
Қазталап ауданы сүт безі рагы - 50,7%, бауыр рагы
Кесте 2.8.
Қатерлі ісік ауруларының жаңа түрлері. (1000 адамға шаққанда)
Аудан 1986 1987 1988 1989
Жәнібек жоқ жоқ 116,8 120,1
Жанғала — 34,5 110,9 78,3,
Қазталап 171,1 132,1 265,5 285,7
Орда 34,5 49,4 98,9 60,0
Облыс 206,4 207,5 205,3 199,1
Респуб-лика 175,6 177,5 181,0 182,4
Сенімді дерек: Частников И.Я. окулығынан алынған.
Психикалық аурулардың таралуын тексерсек барлық аудандарда диагностика дәрежесі өте
Кесте 2.9.
Жәнібек ауданындағы халықтың психологиялық бұзылуының аурулары
(100 мың адамға шаққанда).
Жыл Жәнібек ауданы Облыстық көрсеткіштер Республикалық көрсеткіштер
1986 200,9 178,9 179,3
1987 268,9 175,8 180,9
1988 386,0 130,6 199,8
1989 428,0 186,6 201,6
1990 135,0 282,0 202,7
1991 124,4 322,4 198,8
1992 66,6 187,1 181,0
1993 230,0 124,5 158,3
1994 97,2 113,9 174,8
1995 124,4 194,5 145,2
Сенімді дерек: Частников И.Я. оқулығынан алынған.
Батыс Қазақстан облысының зерттеу аудандарының халқының мүгедектікке алғашқы дәрежелі
Кесте 2.10.
1986-1995 жылдар аралығындағы Батыс Қазақстан облысы халқының бастапқы мүгедекгер
Аудан 1986 1987 1988 1989
Жәнібек 12,1 22,2 15,7 13,9
Жанғала 40,2 41,5 38,7 34,0
Қазталап 16,3 17,4 17,4 17,4
Орда 22,1 24,3 28,0 36,8
Облыс 26,2 30,4 40,6 31,0
Сенімді дерек: Тлеубергенов С.Т. Полигоны Казахстана. — Алматы: Ғылым,
2.10-кестеде көрсетілгендей мүгедектіктің бастапқы сатысына шығуының дөрежесі Жанғала, Орда
2.1.5. Әскери-космостық кешеннің кәсіпорындарының өндірістік әрекеті және оның сыртқы
Әскери-космостық кешен болаған аудандарда және полигондарда
1.Базадағы жер асты жұмыс фазасы, яғни дайындық және басқарумен
Негізгі жағдайда барлық мекемелер техникалық, қону, ұшу, өлшеу комплекстерге
Спецификалық "әскери" қимылдар, бұл жерде "азаматтық" қимыл ретінде орын
2. Ұшақ фазасы, бұл
3. Бұйымның қайту кезеңі фазасы, оның жердегі қалдықтары.
1953 жылы Свердловскіде, Киров және Загорскіде Сібір язвасы туберкулезбен,
1963 жылы Свердловск
1966 жылы Америка армиясы бактериологиялық
1969 жылы АҚШ билік басындағылар қарсыласудағы биологиялық жағдайдағы зерттеуді
Экологиялық мәселенің қиыншылығы біздің қоғамымызбен терең байланысты. Бірақ осы
3 тарау. Семей полигонының локолитеттік ерекшелігі және оның зардаптары.
3.1.Семей полигонының локолитеттік орналасуы.
Президент азамат Труменнің жарлығы бойынша 1945жылдың 6және 9 шілдеде
40 жылға созылған өзінің халқына қарсы ғаламдық масштабтың қылмыс
Бұрынғы ССССР Совминнің өкімімен пайда болған Семей ядролық полигоны
Оның беделі бомба біз үшін держава әлемде ең
1997 жылы сәуірде ҚР-ның башылығы бүкіл жауапты органдар арасындағы
Атомдық энергетика үш киттің үстінде тұруы қажет.
Ядролық материялдарды санау және бақылау. Бұл жөніндегі келісімді біз
Ядролық материялдарды физикалық қорғау.
Ядролық экспортты мемлекеттік бақылау. Осындай жолмен нормативтік және
Семей суперполигоны ҚР-ң Семей облысының Әбірәлі ауданында пайда болған,
Бұл территория Муржик, Дегелен, Жанғызтау сияқты құрғақ далалы
Әлемде ең алғаш рет 1991жылдың 29 шілдесіндеСемей полигонының сынағы
1989жылдар бойы ядролық жарылыстарға ұшыраған халықтың зардаптары, жергілікті жердегі
3.1.1. Семей полигонының қоршаған ортаға зардаптары.
(мысалы Қарағанды облысы)
Семей полигонында жер асты жарылыстарының уақытысында вакуум болып сүзіліп
Сонымен бірге Шаған, Ащысу өзендерінің түйіскен жерінде, ядролық атом
Бұл көлдерден шаруашылық пен жеке меншік малдары сусындап, айналасындағы
Қазіргі кезде Қарағанды облысы, оның ішінде Егіндібұлақ пен Қарқаралы
Кейбір жағдайларда ядролық жабдықтар 30-50 метр тереңдікте қондырылған. Радиоэкологиялық
Территория мен тұрғылықты жерлердегі ядролық сынақтардың радиоактивті ластану дәрежесін
Осы кезде әлі аяқталмаған жұмыстардың толық емес фактілік мәліметтегі
Полигонның адам денсаулығына тигізетін әсері.
Семей ядролық полигонында жасалған сынақтар адамдардың денсаулығына өте жоғары
Кесте –1
Қарағанды облысының қатерлі ісік ауруларының статистикалық мәліметтері
жылдар Балалар (14 жасқа дейін) жасөспірімдер үлкен адамдар
1997
1998
1999 568
525
389 135
115
115 15588
14887
15037
Қатерлі ісіктердің себебі тек радиация ғана емес, жалпы қоршаған
Полигонның әсеті балаларға көп тиеді, себебі организімі аса сезімтал
Кемтар балалар. Олардың ата-аналары геніне радиация үлкен өзгерістерге ұшыраған,
Қарағанды облысының Егіндібұлақ, Қарқаралы аудандарында жағдай жыл өткен сайынөкінішті
5-6 жылдың ішінде Қарқаралы ауданында ғана 700-ге жуық адамның
Эсперементті тексеру кезінде, клиникалық бақылау бойынша радиация адам денсаулығын
Организмдегі радионуклидтардың мөлшер дәрежесі әлеуметтік-экономиялық жиынтыққа, табиғатқа, климатқа байланысты,
Стронций – 90-ның организмде жиналуын түрғындардың әр түрлі зерттеу
Кесте – 2
Радионуклидтардың орташа тағам рационымен адамға түсетін мөлшері
жылдар радионуклидтер Қазыбек би ауданы Қарқаралы ауданы
үлкен бала үлкен бала
1993 Стронций- 90
Цезий - 137 3,4
8,6 2,4
31 2,7
6,1 1,8
39
1997 Стронций- 90
Цезий - 137 2,3
4,3 1,7
30 3,1
2,5 1,8
1,6
Изотоптардың рационмен түсуі ұзақ және үнемі бір деңгейде болады.
Осы белгілерді қолдана отырып бақылауға алынған аумақ тұрғындарының сүйек
Кесте – 3
Стронций- 90 мен цезий – 137-нің рациондық тамақтану мен
жылдар радионуклидтер Қазыбек би ауданы Қарқаралы ауданы
үлкен бала үлкен бала
1993 Стронций- 90
Цезий - 137 32
0,4 112
0,4 25
0,3 84
0,25
1994 Стронций- 90
Цезий - 137 22
0,2 80
0,2 35
0,15 117,2
0,1
Салыстырмалы түрде Нью-Йорк, Аргентина, Данияда 1945-1980 жылдар аралығындағы жарылыстардан
Азық-түліктегі стронций- 90 мен цезий – 137-нің түзілуі және
Қорытынды
Қазақстанда әскери-космостық кешендерге Қазақстан-Ресейлік "Байқоңыр" космодромы, әскери полигондар- "Сарышаған",
Бұл әскери-космостық және ракеталық полигондар, 80 млн. гектардан астам
"Байқоңыр" космодромының экологиялық зардабы 400 млрд. АКТТТ долларына жақындап
полигондарының экологиялық зияндылығы нақтылы түрде берілген.
Тағы бір айтатын жай олардың экологиялық зардаптарын жоюға өте
Қазақстанда болып жатқан экономикалық реформа саяси және құқықтық экологияны
Батыс Қазақстандағы әскери-сынау полигондарының табиғатқа, адам денсаулығына, флора мен
1) зиянды ракеталық аэрозолдың атмосфераға таралуы және олардың климатқа,
2) эко жүйеде және ландшафта болып жатқан ластанудың көлемін
3) халықтың денсаулығына әсерінің көлемін анықтау;
4) әскери-космостық полигондардың экологиялық және әлеуметтік, экономикалық пайдасы мен
5) халықтың орналасуы мен шаруашылықтың
6) ластану аймақтарының бағыттарын анықтау, әсер ететін аймақтарын аудандастыру
7) табиғатты пайдалану режимін тұрақтандыру;
8) химиялық ластануды мүлдем жою.
Қолданылған әдебиеттер.
1.Тілеубергенов С.Т. Полигоны Казахстана Алматы: Ғылым, 1997.
2.Тілеубергенов С.Т. Экология человека "социально-экономический, медицинский и радиоэкологический аспекты".
3.Назарбаев Н.А. Қазақстан-2030
4.Назарбаев Н.А., Токаев К.К. Под стягом независимости: Очерки о
5. Бостаев К.Б. Семипалатинский полигон. — Алматы: Казахстан, 1992.
6.Законы Республики Казахстан "Об охране окружающей среды". Казахстанская правда.
7. Частников И.Я. Эхо ядерных взрывов. —Алматы: 1996.
8.Частников И.Я., и др. Эколого-гигиеническая оценка
9.Тлеубергенов С.Т., Макаренко Н.Г. Топологические методы анализа радионуклидных
Материалы конгресса часть I, —Алматы: 1997.
10.Алиев М.А. Медицинские
Материалы конгресса часть III, —Алматы: 1997.
11.Деятельность военно-космических комплексов
12.Радиоэкологическая обстановка
13.Дубасов Ю.В., Матюшенко A.M., Филонов Н.П., Харитонов К.В., Чернышев.А.К.
14.Султанов Ж.А. Экологические
15.Султанов Ж.А.
16.Тлеубергенов С.Т. Стратегия — рационального природопользования в аридной зоне
17.Тлеубергенов С.Т. Экологические проблемы
18.Тлеубергенов С.Т. Охрана окружающей среды. В кн.: Региональное экономическое
19.Тлеубергенов С.Т. Нооэкология. —Алматы: Ғылым, 1996.
20.Школьник З.С. Концепции закона радиоактивных отходах Республики Казахстан (о
21.Тлеубергенов С.Т. Закон непрерывного и цикличного развития научно-технического прогресса
22.Скопен Ю.А. Введение в экономическую географию. Москва. Валдос. 2001
48