1.Еңбек құқығының түсінігі, пәні, әдістері
2. Еңбек құқығының қайнар көздері мен қағидалары
3.Еңбек құқығының субъектілері
4.Әлеуметтік әріптестік. Ұжымдық шарт. Жұмыспен қамту және жұмысқа орналастыруды
5.Еңбек шарты.
6.Демалыс және жұмыс уақыты.
7.Құқық саласы ретінде әлеуметтік құқығын қамтамасыз ету және өзге
8.Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы бойынша қаржыландыру шаралары
9.Әлеуметтік қамсыздандыру құқық саласындағы еңбек өтілімі мен оның
10.Орталықтан еңбекке қабілетсіз азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету
11. Жинақталған зейнетақы қорынан еңбекке жарамсыз азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз
12. Қолданған әдебиеттер
1.Еңбек құқығының түсінігі, пәні, әдістері
Еңбек – бұл еңбек өнімін алу үшін адамның дене,
Еңбектің екі түрін ажыратып алған жөн: өз игілігіне бағытталған
Сонымен, еңбек құқығының пәні болып тек еңбек емес, сонымен
Еңбек қатынастары келесі ерекше белгілермен сипатталады:
1) еңбек үрдісінде туындайды және дамиды. Қызметкер өзіне жүктелген
2) еңбек қатынастары – бұл нәтижесінде жұмыс беруші
3) еңбек қатынастары ерік білдірудің белгісі болып табылады, еңбек
4) қызметкердің еңбек тәртібіне бағына отырып еңбек ұжымына қосылуын
5) еңбек қатынастары ерекше заңды фактпен – еңбек шартымен,
6) мамандығына, біліктілігіне, лауазымына қарай жұмысқа тікелей қатысудың қажеттігімен
7) жұмысқа іс жүзінде қабылданған кезден басталады. Еңбек құқығы
8) қызметкерге оны жұмыстан босату жөнінде бұйрық жарияланған және
2. Еңбек құқығының қайнар көздері мен қағидалары
Енбек құқығының қайнар көздері деп енбек қатынастары саласындағы өкілетті
Еңбек заңнамасына мынадай еңбек туралы нормативтік құқықтық актілер кіреді:
Еңбек қатынастарын құқықтық реттеу негіздерін айқындайтын, тікелей қолданылатын басты
Еңбек кодексі және соған сәйкес қабылданған заңдар және ҚР
ҚР Президентінің жарлыктары;
ҚР Үкіметінің қаулылары;
ҚР Конституциялық Кеңесінің нормативтік қаулылары;
ҚР Жоғаргы Сотының нормативтік қаулылары;
Министрліктер мен ведомстволардың нормативтік кұқықтык актілері;
Жергілікті мәслихаттардың өз құзыреті шегіндегі нормативтік актілері;
9. Локальды (жергілікті) нормативтік актілер;
10. Жұмыс берушінің актілері.
Еңбек қуқығының қайнар көздерінің уақытқа, кеңістікте және
ҚР заңдары, ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары -
ҚР Парламентіның қаулылары - егер актілерде өзгеше көрсетілмесе, ресми
3) ҚР Конституциялық кеңесінің қаулылары - оларды
қабылдаған күннен бастап заңды күшіне енеді.
4) Үкімет құрамына кіретін орталық атқарушы органдардың, сондай-ақ оның
өкілді және атқарушы органдардың нормативтік-құқықтық актілері - егер актілерде
ҚР-ның нормативтік-құкыктық актілерінің күші бүкіл республика аумағына таралады. Республика
Жергілікті өкілді және атқарушы органдармен қабылданған нормативтік-құқықтық актілердің занды
3.Еңбек құқығының субъектілері
Қазіргі кезде еңбек құқығы қатынастарына
Еңбек құқығы субъектісінің құқықтық мәртебесі келесі негізгі элементтерден
Еңбекке құқық қабілеттілігі;
Негізгі (статуттық) еңбек құқықтар және міндеттер;
Осы құқықтар мен міндеттердің заңды жалпы және арнайы кепілдіктері;
Еңбек құқық бұзушылықтары үшін
Еңбекке құқық қабілеттілік – бұл еңбек заңнамасында
Еңбекке әрекет қабілеттілік – бұл нақты құқықтық қатынастардың мазмұның
Негізгі статуттық еңбек құқықтары мен
Міндеттері;
а) Еңбек тәртібін сақтау міндеті;
б) Еңбек нормасын орындау міндеті;
в) Сеніп тапсырылған мүлікті сақтау міндеті;
Заңды жалпы және ерекше кепілдіктері:
Олар Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
Заңдар еңбек құқығы субъектілерінің құқық бұзушылықтарының
Міндетті тұлғалардың әрекет ету
Аталған құқықтарды бұзатын әрекеттерге шағымдануға
Кінәлі тұлғалардың құқық бұзушылықтарының
Азаматтар еңбек құқығының субъектілері ретінде жалданбалы еңбек қызметкерлеріне, кәсіпкерлерге,
Азаматтардың еңбек құқығының субъектілері
Жұмыс берушілердің құқықтық мәртебесі.
Еңбек заңнамасының нормаларына сәйкес жұмыс берушң ретінде қызметкермен
Еңбек құқығынң субъектілері ретінде жұмыс берушілерді жеке тұлғалар,
Еңбек ұжымының құқықтық мәртебесі.
Еңбек ұжымы ретінде жеке еңбек шарттарының негізінде белгілі бір
Кәсіптік одақ ұйымдары еңбек құқығының субъектілері ретінде. Олар
Мемлекеттік органдар еңбек құқығының субъектілері ретінде.
4.Әлеуметтік әріптестік. Ұжымдық шарт. Жұмыспен қамту және жұмысқа орналастыруды
Халықты жұмыспен қамту саласындағы құқықтық экономикалық және ұйымдық қатынастарды
Жұмыспен қамтылу дегеніміз - азаматтардың жеке қажеттерін қанағаттандыруга байланысты
Азаматтардың қызметі, олардың, мамандық, жұмыспен қамтылу, соның ішінде ақы
Заңда жұмыспен қамтылған азаматтардың санаттары белгіленген. Оларга мыналар жатады:
• жеке еңбек шартымен жұмыс істейтін, онын ішінді толық,
- сыйақы үшін жұмыс орындайтын немесе өзге де ақы
кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатындар;
өз бетімен жұмыспен айналысатындар;
қосалқы кәсіпшілікпен айналысатындар және өнімді шарттар бойынша өткізетіндер;
жұмысты азаматтык-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша орындайтын азаматтар;
өндірістік кооперативтердің мүшелері;
ақы төленетін қызметке сайланғандар, тағайындалғандар немесе бекітілгендер;
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, ұлттық қауіпсіздік органдарында, Ішкі істер
Біздің мемлекетіміз азаматтардың жұмыспен нәтижелі әрі еркін таңдау арқылы
Халыкты жұмыспен камту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі қағидалары мыналарға
1) республика азаматтарына, Қазақстанда тұрақгы тұратын шетелдіктер мен азаматтығы
2) нәтижелі жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге, жұмыссыздықты азайтуға, жұмысорындарын
3) білім беру жүйесін еңбек рыногының қажеттеріне және инвестициялық
4) азаматтардың заңдарга сәйкес жүзеге асыратын еңбек және кәсіпкерлік
4) бар жұмысорындарын сактаған және жаңа жұмысорындарын, оның ішінде
5) уәкілетті орган және жеке жұмыспен қамту агенттігі арқылы
7) шетелдік жұмыскүшін тартуға, сондай-ақ Қазақстаннан шетелге жұмыскүшін шығаруға
8) шетелдік жұмыскүшін тартуға квота белгілеу жолымен ішкі еңбек
9) жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету жөніндегі республикалық іс-шараларды
10) халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті экономикалық және
11) еңбек рыногының бірыңғай ақпараттық базасын қалыптастыруга;
12) мемлекеттік органдардың халыкты жұмыспен қамтуды қамтамасыз ететін шараларды
13) республика азаматтарының шетелдегі және шетелдіктердің Қазақстан аумағындағы еңбек
14) жұмысберушілер, қызметкерлер мемлекеттік жұмыспен қамту саясатың әзірлеу мен
15) жұмыспен қамту саясатымен ұйлестірілген, қосымша жұмысорындарын ашу ісін
5.Еңбек шарты.
Еңбек шартының түсінігі, мазмұны мен мерзімі
Мемлекетіміздің Ата Заңының 24-бабында «әркімнің еңбек ету бостандығына. қызмет
Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына,
Жұмысшылар мен қызметшілердің еңбек құқығын заң жүзінде реттеп отыру
Еңбек шарты - қызметкер мен жұмысберушінің арасында жазбаша нысанда
Еңбек шартымен қатар қазір нарықтық экономикаға көшуге байланысты занда
Контрактының еңбек шартынан айырмашылығы мынада:
контрактының талаптарын тараптардың өздері белгілейді және онда накты жеңілдіктер
контрактыда еңбек зандарында белгіленбеген шаралар қолданылуы мүмкін, мысалы, еңбекке
Еңбекші бір кәсіпорынмен еңбек шартын (контрактісін) жасасқан күннен бастап
Еңбек шартының заңдық маңызы өте зор:
1) ол елімізде еңбек ресурстарын тиімді пайдаланудың, тұрактандырудың және
ол еңбекшілердің еңбек құқығын жүзеге асырудың негізгі нысаны;
енбек шарты еңбек қатынастарынын пайда болуына негіз болатын заңды
4) еңбек шарты өзінің тараптары үшін қажетті еңбек құқыктары
5) еңбек шарты арқылы еңбекші белгілі бір кәсіпорынның еңбек
6) еңбек шарты жеке еңбек келісімі болғандықтан ол еңбеккердің
Жеке еңбек шартының мерзімі
Жеке еңбек шарты колданылу мерзіміне қарай: белгісіз мерзімге; белгілі
Белгілі мерзімге жасалған шарт белгісіз мерзімге жасалған шарттан тараптар
Белгілі бір жұмыстың орындалу мерзіміне жасалған шарттар белгілі бір
Шарт белгілі бір жұмыстың орындалу уақытына немесе уақытша жұмыста
Белгісіз мерзімге жасалған жеке еңбек шарты қызметкердің ешқандай мерзіммен
Шарт күшінің мерзімі біткенде тараптардың келісімі бойынша үзартылуы немесе
Еңбек шартындағы (контрактісіндегі) тараптардың өзара құқықтары мен міндеттерін анықтайтын
Еңбек заңы шартты жазбаша жасау міндетгі болып табылатынын белгілейді
6.Демалыс және жұмыс уақыты.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабында кызметкерлердің жұмыс
Жұмыс уақыты - қызметкер жұмыс берушінің актілері мен еңбек
Қызметкер еңбек шартында белгіленген еңбек міндеттерін жұмыс уакыты ішінде
Өндірістік күнтізбелікке сәйкес уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағат
— 5 күндік жұмыс аптасында — 5 күн —
- 6 күндік жұмыс аптасында - 5 күн -
Қысқартылған жұмыс уақыты. Жұмыс уақытының қысқартылған
14 жастан 16 жасқа дейінгі қызметкерлер үшін - аптасына
ауыр дене жұмыстарында және еңбек жағдайлары зиянды жұмыстарда істейтін
Ауыр дене жұмыстары деп қызметкердің ауыр заттарды қолымен көтеруге
Жұмыс істеу жұмыс уақытының ұзактығын қысқартуға құқық беретін өндірістердің
Толық емес жұмыс күні. Үй шаруасындағы әйелдердің, оқушылардың,
Толық емес жұмыс уакыты жағдайында жұмыс істеген қызметкерлердің
Түнгі уақыттағы жұмыс. 22 сағаттан бастап танғы сағат 6-ға
7.Құқық саласы ретінде әлеуметтік құқығын қамтамасыз ету және өзге
Жалпы әлеуметтік-құқықтық салада, оның ішінде қоғамдық қатынастар
Құқықтық қатынас – бұл әр уақытта субъектілердің
Құқықтық қоғамдық қатынас – заң әдебиеттерінде
Қазақстан Республикасының Парламенті 1997 жылы 20
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы - қысқаша алғанда
Қоғамдық қатынастардың ең басты, негізгі
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығында –
Салымшы мен заңды тұлға
Қысқаша тоқталатын болсақ, әлеуметтік қамсыздандыру құқығында
Ең алдымен, әлеуметтік қамсыздандыру құқығы аясында
Ең алдымен, әлеуметтік қамсыздандыру
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығында субъектілер
8.Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы бойынша қаржыландыру шаралары
Мемлекет және қоғам өміріндегі
Ең бастысы мемлекет және
Екіншісі, құқықтық көзқарас – яғни, азаматтарға
27 маусым 2001 жылы Қазақстан республикасы
ақы төленетін еңбекті көтермелеу;
әлеуметтік қауіптің алдын алу және әлеуметтік
Әлеуметтік қорғаудың жүйелік өрсетікштері әр мемлекеттің
А) жинақтаушы зейнетақы жүйесі;
ә) мемлекеттік жәрдемақы;
б) мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру;
в) әлеуметтік көмек.
Әлеуметтік қорғау бұл өте кең сала және
Қазіргі кезеңде әлеуметтік қорғаудың
Ал, әлеуметтік қамсыздандыру "тар"
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы жеке
1. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының субъектілері. Әлеуметтік
2. Әлеуметтік қамсыздандыруды беру шарттары. Азаматтарға
3. Әлеуметтік қамсыздандыруды беру мақсаттары. Азаматтарды
4. Әлеуметтік қамсыздандыруды қаржыландыру
5. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының
Материалдық төлемдерді төлеу – заңда көрсетілген
Жоғарыда көрсетілген белгілерді тұжырымдай келе
Ал, "тар" мағынада әлеуметтік
Әлеуметтікқ амсыздандыру құқығының пәні – азаматтарға
9.Әлеуметтік қамсыздандыру құқық саласындағы еңбек өтілімі мен оның
Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік
Екінші бір жағдай 1998 жылы 1 қаңтарға
Еркектер – 63 жасқа, әйелдер – 58 жасқа
Қазіргі кезеңде осы көрсетілген бұрынғы
Сонымен, жәрдемақы дегеніміз – азаматтарға
Әлеуметтіе қамсыздандыру құқығында әлеуметтік
Әлеуметтік жәрдемақы барлық
Әлеуметтік жәрдемақы төлену мерзіміне
Әлеуметтік жәрдемақы мақсатына қарай 2
– мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы;
арнаулы мемлекеттік жәрдемақы;
Өз кезегінде мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы үш
мүгедектігі бойынша;
асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша;
– жасына байланысты берілетін мелекеттік
Ал, мемлекеттік арнаулы жәрдемақы
Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыға келесі
Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақысының келесі ерекшелігі, мемлекеттік
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығында жәрдемақыны
1. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығындағы жәрдемақы
2. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығындағы жәрдемақы алушы
3. Жоғарыда атап көрсетілген және
5 сәуір 1999 жылғы Қазақстан Республикасының
Арнаулы мемлекеттік жәрдемақы мен мемлекеттік
1. Арнаулы мемлекеттік жәрдемақы – әлеуметтік
2. Арнаулы мемлекеттік жәрдемақыны алушы тұлғалар
17 шілде 2001 жылғы Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік
10.Орталықтан еңбекке қабілетсіз азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде алдынғы
Зейнетақы қорындағы қаражат тапшылығы мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің өзгеруіне
Басқа елдердің жүйесі әлдеқайда артық болды. Біздің оймызша, оның
1) жүйе бәрін қамтушы, жалпы мемлекеттік сипатта болды;
2) зейнеткерлердің құқығы тұрған жерлерінен, әлеуметтік жіктеумен шектелмеді;
3) халықты зейнетақымен қамсыздандыру толығымен жас шамасына, денсаулық ахуалына,
Біздің көзкарасымыз бойынша, сонымен қатар, бұл жүйе бірнеше рет
1) инфляция болған жағдайда және экономикалық тоқырау кездерінде мемлекеттік
2) жүйе теңестіруші сипатта болды және зейнеткерлердің стажы мен
Қазақстанда зейнетақымен қамсыздандырудың қазіргі ахуалы айтарлықтай мәселесі болып отыр,
1) объективтік: экономикалық тоқырау, шаруашылық механизмін қайта құру;
2) субъективтік: мемлекет зейнетақы қорын құрғанда жеткілікті қор көзін
3) қор көзінің болмауы зейнетақымен қамсыздандыру саласында бірқалыпты жұмыс
Халықаралық сарапшылардың ұсынысын және әлемдік тәжірибені ескере отырып, Республика
Тұжырымдама Қазақстан Республикасында үш дәрежелі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін тағайындады.
Мемлекеттік емес зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің ұсынысы бойынша, кәсіпорын қызметкерлеріне
11. Жинақталған зейнетақы қорынан еңбекке жарамсыз азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз
Мемлекет 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнеткерлікке шыққан азаматтарды
Зейнеткерлік жасқа жеткенге дейін штатың қысқартылуынан жұмыстан шығарылған немесе
Мемлекетке еңбек сіңірген жылдары бойынша зейнетақы алуға құқығы бар
Еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы төлемдерін тіркеу тәртібі мен
Орталықтан зейнетақы төлемдері азаматтардың мынадай санаттарына:
1998 жылғы 1қаңтарға дейін зейнетақы алатындарына;
Заңмен белгіленген зейнеткерлік жасына жеткен және 1998 жылғы 1
Есте сақтайтын мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындау шарты ретінде азаматтың жас шамасы
Мемлекеттік зейнетақымен қамсыздануға құқығы бар азаматтар санаты:
1. Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындау:
1998 жылғы 1 қаңтардан бастап - еркектерге 61 жас
1998 жылғы шілдеден бастап - еркектерге 61,5 жас толғанда,
1999 жылғы 1 шілдеден бастап - еркектерге 62 жас,
2000 жылғы 1 шілдеден бастап - еркектерге 62,5 жас
2001 жылғы 1 шілдеден бастап - еркектерге 63 жас
Зейнетақы төлемдері толық көлемде мынадай санаттарға тағайындалады;
еркектерге 1998 жылғы 1 қаңтарда кемінде 25 жыл еңбек
әйелдерге 1998 жылғы 1 қаңтарда кемінде 20 жыл еңбек
- толық емес көлемдегі жасына байланысты
Қазақстан Республикасының заңдарында белгіенген тәртіппен толық зейнетақыдан 1998
1.Төтенше және барынша радияциялық қатерлі өңірлерде 1949 жылғы 29
әйелдер –жалпы стажы 20 жылдан кем болмаған жағдайда 45
1.Төтенше және барынша радиациялық өңірлерге Абай ауданының Саржал ауылдық
2. Барынша радиациялық өңірлерге Семей аймағының Абай, Әбралі,
3. Ауылды жерлерде тұратын, бес және одан да көп
Еңбек стажы. Біздің мемлекетімізде соңғы жылдарда қоғам мен экономикада,
Отандық тарихтың советтік кезеңінде әлеуметтік қамсыздандыруды құқығы институты
Қазіргі еңбек заңдары бойынша, еңбекақы белгілі мамандық немесе белгілі
Қорытынды:
Елімізде еңбек қатынасы оңалмай келеді. Әлі де болса қазақстандықтардың
Қазақстан Республикасының еңбек, әкімшілік, қылмыстық заңнамасына, еңбек заңнамасын және
Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің ережелерін дамыту үшін нормативтік құқықтық
12. Қолданған әдебиеттер
1. Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан: Учебник. –
2. Нургалиева Е.Н., Хохлов Е.Б. Проблемы трудового права в
3. Нургалиева Е.Н. Механизм правового регулирования труда. - Алматы:
4. Нургалиева Е.Н., Сураган Г.А. Материальная ответственность сторон трудового
5. Нурмагамбетов А.М. Рынок труда: правовые проблемы и перспективы.
1 ҚР-ның Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім), 2006ж.
1 Қазақстан Республикасы Үкіметі. 27.06.2001 ж. бекіткен "Қазақстан
10