ДОМБЫРАНЫ ДАЙЫНДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

Н.5-34
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1. ОҚУШЫЛАРДЫ АҒАШ ӨҢДЕУ ӨНЕРІНЕ БАҒЫТТАУ НЕГІЗІ
1.1 Қазақстан Республикасының этно-мәдени білім беру тұжырымдамасы
1.2 Домбыра түрлері, ұлттық ішекті музыка аспаптарының шығу
1.3 Технология сабағында оқушылардың еңбекке баулу әдістері
2. ДОМБЫРАНЫ ДАЙЫНДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
2.1 Домбыра жасауда қолданылатын ағаш түрлері
2.2 Домбыраны жасауда қолданылатын негізгі құралдар
2.3 Бұйым жасауға арналған материалдарды дайындау және техникалық
2.4 Домбыраның мойын бөлшектері мен шанағын дайындау
2.5 Аспап бөлшектерін құрастыру
2.6 Бұйымды көркемдеп ою
2.7 Аспапты көркемдеп әрлеу
3 9 СЫНЫПТАҒЫ «СӘНДІК ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР
ЭЛЕМЕНТТЕРІ НЕГІЗІНДЕ МАТЕРИАЛДАРДЫ КӨРКЕМДЕП
ӨҢДЕУ» БӨЛІМІНІҢ САБАҚТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 «Сәндік қолданбалы өнер элементтері негізінде материалдарды
көркемдеп өңдеу» бөлімінің тақырыптық жоспары
3.2 Теориялық мәліметтер мазмұны
3.3 Сарамандық жұмыстар мазмұны
3.4 «Домбыра бөлшектерін құрастыру» сабағының жоспары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А. Домбыра жасаудың технологиялық картасы
ҚОСЫМША Ә. Ішекті музыка аспаптарының көне түрлері
ҚОСЫМША Б. «Балақай» домбыра жөне «Балдырған» домбыра
ҚОСЫМША В. Пеш
ҚОСЫМША Г. Кескіш пышақтар
ҚОСЫМША Д. Шабу кезінде қодцанылатын құралдар
ҚОСЫМША Е. Тұтас шабылған домбыра және шертер
ҚОСЫМША Ж. Домбыра және мандалин
5
6
7
8
10
10
12
19
22
22
34
35
41
41
43
43
44
49
51
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Ұсынылып отырған диплом жұмысында төмендегідей стандарттар сілтемелер ретінде
Технология. 9-сыныпқа арналған бағдарлама.
ҚР БМЖМС 2.003-2002 «Жалпы орта білім.
АНЫҚТАМАЛАР
Ұсынылып отырған диплом жұмысында төмендегідей терминдер мына анықтамаларға
Шіңкілдек. 4-7 жас аралығындағы бүлдіршіндерге, 7-10 жас аралығындағы
Бүктемелі домбыра. Ел кезіп, серілік құрып, тындаушысын ән-жырға,
Қалып (үлгі, шаблон) - музыка аспаптарын жасауда қолданылатын
Шаппа шоттар. Ағаш бұйымдарының формасын шығарып, тегістеу үшін
Ыңғырулар. Шабылған бұйымдардың ішкі бөлігін тазарту үшін қолданылатын
Құлақ. Ішекті тартып, босату және аспапты күйге келтіру
Жапсырма. Перне тағу арқылы дыбыстардың орнын анықтап, дөп
Табалдырық тиек. Бас пен мойын түйіскен жерде орналасқан.
Тұғыл. Шанақшалар мен беттактайдың төменгі ұшы түйісіп желімделетін
Шанақшалар. Бір ұшы тұғылға, екінші ұшы тұғырға желімденетін,
Жиектеме. Шанақтың кенересін толқу немесе шытынаудан сақтау және
Беттақтай. Ішектің тербелісін тиек арқылы қабылдап, барлық жиіліктегі
Серіппе. Беттақтайды біртегіс ұстап түру және олардың мықтылығын
Түйме. Ішектердің бір ұшын түюге арналған.
Түпкітиек. Ішек беттақтайдың жиегін жарып кетпес үшін түйменің
Сағақ. Жапсырма мен беттақтайдың қиысқан жеріне жапсырылатын қатты
Ішек. Дыбыс шығару қызметін аткарады.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Ұсынылып отырған диплом жұмысында төмендегідей белгілеулер мен қысқартулар
ҚР – Қазақстан Республикасы
ТҚЕ – техника қауіпсіздік ережесі
СҚӨ - сәндік қолданбалы өнер
т.б. – тағы басқа
т.с.с – тағы сол сияқты
Н.5-36
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев атап көрсеткендей орта кәсіптік
«ХХI ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері
Қазақстандағы жоғары оқу орындарының міндеті әлемдік стандарттар денгейінде
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қоғамдағы ұлт саясатын жүзеге асыру
Ғасырлар сынынан еленіп, ұрпақтан-ұрпаққа ұласып ежелден келе жатқан
Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан -2030 стратегиялық бағдарламасы.
Қазақ қолөнерінің өсу
Қазақ қол өнер шеберлерінің күнделікті еңбектің ауырлығының бір
арба-шана, жер-ағаш сияқты көлемді құрылымдармен бұйымдар істейтін шеберлер,
Халық педагогикасы қазақ халқының сан ғасырдан бергі
Француз ағартушысы, философ Ж. Ж. Руссо жеке тұлғаны
Халық қолөнері көркем шығармашылықпен, эстетиқалық талғаммен орындалатын шығармалардан
Қазақ халқының өнерін, іскерлігін, өнер шеберлерінің қолынан шыққан,
Елбасы Н. Назарбаевтың жолдауымен орта білім беру мектептерінде
Еліміз тәуелсіздігің алғаннан бері қазақ-халқының сәндік қолданбалы өнері
Жаңа технологиялық үйрету жолдарымен күнделікті тұрмысқа қажетті, сұраныс
Қазір республикамызда халқымыздың ұлттық мәдениетін, өнерін, тілін
Осыған орай ұлттық мәдениеттің бір бөлшегі сәндік-қолданбалы өнерді
Жас ұрпаққа тәрбие беруде эстетикалық тәрбие беруде
Ұлттық музыка аспаптары өр халықтың даму тарихымен бірге
Казіргі күнде үлттық музыка аспаптарын тек өнер кұралы
Өнер біздің байлығымыз ғана емес ол оқушыларды сұлулық
Оқушыларға тәрбиелік мәні бар халықтық мұралар аз емес
Ата – бабаларымыздың «ұяда не
Зерттеудің мақсаты. Оқушыларға технология сабағында технология сабағында сәндік-қолданбалы
Зерттеу нысаны. Оқушыларға технология сабағында сәндік-қолданбалы өнері
Зерттеу пәні. Технология сабағында щқушыларға сәндік-қолданбалы өнері
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер, мектептерде этнопедагогика принципіне негізделген
Зерттеудің міндеттері.
ұлттық өнер арқылы мектеп оқушыларына яғни, 8-сынып оқушыларына
тақырыптың негізгі технологиялық принциптеріне сүйеніп дәстүрлі өнердің бұйымның
ұлттық өнерді қолдану арқылы оқушыларға этнопедагогикалық тұрғыдағы ұлттық
Диплом жұмысы мынандай құрылымдардан тұрады:
Кіріспе бөлімде зерттеудің мақсаты, міндеттері, көкейкестілігінысаны, пәні, болжамы,
Бірінші бөлімде тақырыптың психологтық-педагогикалық негіздері және этнопедагогикалық
Екінші бөлімде ұлттық аспапты шабу арқылы дайындау технологиясының
Үшінші бөлімде «Технология» сабағындағы сәндік қолданбалы өнер элементтері
Қорытынды бөлімде жалпы тақырыпты қорытындылаудағы шешімдер мен ұсыныстарға
Қосымшада суреттер мен технологиялық карта плакаты
Уақыт озған сайын қоғам дамуы жеделдей түсетіні айқын.
Технология саласының басты мақсаты-оқушыларды өздігінен еңбек етуге дайындау,
Қазақ халқы үшін дастарқаннан үлкен, дәмнен үлкен нәрсе
Қазақтың ұлттық дастарқанында ертеде пайдаланылған тамақтардың негізгі түрлері:
Қазақ жерінде таралған жеміс түрлері-қарақат, бүлдірген, алма, алмұрт,
Мал шаруашылығымен айналысқан көшпелі қазақтың негізгі асы -
Қазақ халқының ең жақсы көретін негізгі ас дәмдерінің
Көкейкестілігі: Қай халықтың да болмасын дастарқаны, сол халықтың
Сырттан келген ағайындарға қазақта ет пен шайдан басқа
Зерттеу мақсаты: оқушыларды қонақтарға ұлттық тағамдарды ұсынудың әдет-ғұрыптарына
Зерттеу нысаны:
Оқушылардың технология сабағында әдет-ғұрыптарды үйрену процесі
Зерттеу пәні:
Технология сабағында оқушыларды қонақтарға ұлттық тағамдарды ұсынудың мазмұны
Зерттеу міндеттері:
- оқушыларға технология сабағында ұлттық дәстүр үлгісінде білім
- Қазақстан Республикасының этно-мәдени білім беру тұжырымдамасын талқылау;
- технология сабағында ұлттық әдет-ғұрыптарына үйретудің ерекшеліктерін айқындау;
- ұлттық тағамдарды ұсынудың тәсілдерін игерудің жолдарын ашу;
- тағамдар ұсынудың технологиясын нақтылау;
- еттің тағамдарының түрлерін қарастыру;
- тамақ ұсыну жұмыстарын орындау кезіндегі қауіпсіздік ережелерін
- қонақтарға дайын етті ұсынудың технологиясын меңгеру;
- 8 сыныпта технология пәнінің «Тамақтану мәдениеті. Тамақ
- теориялық мәліметтер және сарамандық жұмыстар мазмұнын ашу;
- «қонақтарға дайын етті ұсыну» сабағының жоспарын дайындау.
Зерттеу болжамы: Егер технология пәнінде ұлттық салт-дәстүр, әдет
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш
Бірінші бөлімде ҚР этно-мәдени білім беру тұжырымдамасы, оқушыларды
Екінші бөлімде еттің тағамдарының түрлері, тамақ ұсыну
Үшінші бөлімде 8 сыныпта технология пәнінің «Тамақтану мәдениеті.
.
1. ОҚУШЫЛАРДЫ АҒАШ ӨҢДЕУ ӨНЕРІНЕ БАҒЫТТАУ НЕГІЗІ
1.1 Қазақстан Республикасының этно-мәдени білім беру тұжырымдамасы
Қазақстанның ерекшелігі халқының көп этникалық және көп
Сондықтан мемлекеттің этникалық-әлеуметтік ахуалды тұтас және оның жекелеген
Этникалық-мәдени білім тұжырымдамасының өте қажеттерінің, сондай-қ өтпелі кезеңдегі
Этникалық-мәдени білім кеңістігі мектептерде барынша тиімді құрыла алады.
Этникалық-мәдени білім кеңістігі. Этникалық-мәдени кеңістік дегеніміз этникалық мәдениеттердің
Этникалық-мәдени кеңістік, бір жағынан, этникалық-мәдени білім үшін қажетті
Этникалық-мәдени білім кеңістігі-бұл отбасы, ана тәрбиесі, мектепке дейінгі
Бұл топтастыруға қосымша этникалық-мәдени білімнің өзара байланыстағы жүйелі,
Этникалық-мәдени білім берудің қалыптасуын нақты ғылыми тұрғыдан қамтамасыз
Этникалық – мәдени білім беру жүйесіне көшу –
Бірінші дайындық кезеңінде этникалық – мәдени білім беру
Екінші негізгі кезеңнің мазмұны мектептерде, оқу орындарынан
Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері үшін тәрбиелеу мен
1.2 Домбыра түрлері, ұлттық ішекті музыка аспаптарының шығу
Шіңкілдек. «Балақай» домбыра және «Балдырған» домбыра түрінде жасалады.
Үші ішекті домбыра. Мұндай домбыралар күйші-композиторлар мен шебер-домбырашылардың
Кейде ішкі ішек тек шанақтың ішіне ғана, мойынтұғыр
Әмбебап домбыра. Бұл домбыраның шанағы жұқа, тегіс болады.
Үш ішекті домбыра. Көнеден келе жатқан аспаптың бірі.
Бүктемелі домбыра. Ел кезіп, серілік құрып, тындаушысын ән-жырға,
Өкшеқұлақты домбыра. Бұл домбыраның ерекшелігі құлағында. Бұл құлақ
Қазақ күйлерінің және әнінің дыбыстық қуатын арттырып, оның
Бұл аспаптардың бәрі домбыраның негізінде жасалған.
Контрабас. Бұл үш ішекті пернелі аспап. Пернелері жезден
Бас. Үш ішекті, пернелі. Мұның да шанағы мен
Альт. Бұл да үш ішекті, ал перне саны
Домбыра-прима. Мұның көлемі домбыра-альттан кіші. Үні жоғары. Перне
Домбыра-тенор. Оркестр құрамында да, жеке де ән сүйемелдеп,
Домбыраны құрастыру реті де осы домбыра-тенор негізінде қарастырылады.
Музыка аспаптарын казақ халқы өз тұрмысында, өнер саласында
Сонау бағзы заманнан бері келе жатқан көне аңыздардың
Сол заманда өмір сүрген бір қарияның жеті ұлы
Үлкен үлы Қания қайтыс болғанда, шал «Карағым» деген
«Жетіген» деген атау мынадай екі сөзден құралса керек:
Көне жетігенде құлақ болмаған. Ішектердің астына екі жақ
Жетіген талай жүздеген жылдар өтсе де сол баяғы
1966 жылы Оразғазы Бейсембаев жетіген аспабын «Сибирский вестник»
Жетігенді қайта жасағанда мына жағдайларға назар аударылды: құрылысының
Алғашқы жетігеннің нұсқасында он үш ішек болды. Ол
Әрқайсысынан екі дыбыстан алынатын жеті ішектің бұрауы құлақ
Қақпактың кең жағында ортаңғы тиек орналасады, аспаптың дыбысын
Жетілдірілген жетігеннің екінші үлгісі едәуір өзгеріске ұшырады. Даусы
Үшінші үлгіде жетіген диапазоны екі октавалы аспапқа айналды.
Қазіргі кезде жетігенді - прима, альт, тенор және
Сонымен қатар домбыра, қобыз, сыбызғы және т.б. аспаптардың
Ұлттық музыка аспаптары әр халықтың даму тарихымен бірге
Казіргі күнде ұлттық музыка аспаптарын тек өнер құралы
Ұлттық музыка аспаптарының негізінде құрылған оркестрлерде ұлттық ән-күйлермен
Үлттық музыка аспаптарын зерттеу, калпына келтіру және оны
1- сурет. Ішекті музыка аспаптарының көне түрлері. а-
Ұлттық музыка аспаптарының жіктелуі
Қазақтың ұлттық музыка аспаптарын зерттеушісі Б.Сарыбаевтың еңбектеріне сүйене
1. Флейталық - сыбызғы, саз сырнай, үскірік, тастауық,
Тростық - қамыс сырнай, қос сырнай, қауырсын.
Мундштуктік- мүйіз сырнай, ұран, бүғышақ, керней.
II топ: Ішекгі: топшалары: 1. Шертіп ойналатын -
2. Ысып немесе қияқпен ойналатын - қобыз тұрлері.
III топ: Мембраналы: Ұрып ойналатын - даңғыра, кепшік,
дудыға, дауылпаз, шындауыл.
IV топ: Сым тілшелі, өзі дыбыс шығаратын -
V топ: Сілкіп ойналатын - асатаяқ, шың, қоңырау.
Ішекті аспаптардың өзін төмендегідей негізгі мінездемелеріне байланысты жіктеуге
- құрылысы бойынша:
домбыра - бір немесе екі мойынды (аша домбыра);
- ішектерінің санына байланысты:
домбыра - екі және үш ішекті;
қобыз - екі, үш және төрт ішекті;
жетіген - жеті, он төрт және одан жоғары
- негізгі өлшемдері мен дыбыс қатарына байланысты:
домбыра - прима, секунда, альт, тенор, бас және
қобыз - альт, прима және т.б.;
жетіген - прима, альт, тенор, бас;
1.3 Технология сабағында оқушылардың еңбекке баулу әдістері
Дәстүрлі кәсіби еңбек – қазақ халқының ғасырлар бойы
Оқушыны еңбекке баулу тәжірибесіне алған сәттен-ақ шберханаға қойылған
Сонымен, дер кезінде тәрбие жүйесіне енгізілген техникалық еңбек
Оқушылардың еңбек тәрбиесі: іс тетігін орындауы, үйрету әдістемелері
Қатты материалды өндеуде оқушының көру, пайымдау, ойлау, сезіну
Аралас жұмыс бөліміндегі қағаздан немесе қатырма қағаздан жасалған
Технология сабағында жүргізілетін техникалық және көркем еңбек сабақтарының
Әңгімелесу әдістемесі
Әңгімелеу әдістемесі шеберханадағы жұмыс барысын ұйымдастыру кезінде, оқушылардың
Оқушылардың сабақ тақырыбын түсінуіне, сабақта орындалатын жұмыс объектісін
Көрсету әдістемесі
Көрсету әдістемесі дидактикалық құралдарды, оқулықты қолдануға негізделеді. Дидактикалық
Сонымен, әрбір сабақта жұмыс объектісінің орындалу сапасы, оқушының
Түсіндіру әдістемесі
Түсіндіру әдістемесі оқушы танымына ұсынылатын еңбек тәсілдерін теориялық
Түсіндіру әдістемесі тақырып бойынша оқушыға айтылатын хабарламаның мәнін
Үйрету әдістемесі
Үйрету әдістемесі сабақтағы сарамандық жұмыстың бір тетігін немесе
Үйрету әдістемелерімен орындалатын еңбек түрлері; материалды таңдау, өлшеу,
Оқушыларға үйрететін жұмыс тетігін мұғалім өзі өндеген материалды
Әңгімелеу әдістемесі
Әңгімелеу әдістемесі жұмыс барысының сабақты қорытындылау сияқты кезеңдерде
Көрнекілік әдістемесі
Көрнекілік оқушылар назарында тұрақты көрініп тұратын объект болғандықтан
Көрнекіліктің тұрақты және күнделікті түрлері де сабақтың мәнін
2 ДОМБЫРАНЫ ДАЙЫНДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
2.1 Домбыра жасауда қолданылатын ағаш түрлері
Халқымызда ағаштың әр түрлі қасиеттерін жоғары бағалап, одан
Ағаш шеберлері ағаштың ерекшеліктерін, әр ағашқа тән қасиеттерін
Музыка аспаптарын дыбыс өткізгіштік касиеті жоғары ағаштардан жасайды.
Ондай ағаштарды шеберлер тілімен «шешен ағаштар» деп атайды.
Музыка аспаптарын әзірлеу, шеберлікті, шыдамдьшықты қажет ететін өнер.
Су ағашты бабымен кептіру үлкен жауапкершілікті талап етеді.
Күн көзі ағашқа тура түссе ағаш жарылып, іске
Сол сияқты ағаш дайындамаларды құрғақ құм, топырақ, ағаш
Музыка аспаптарын әзірлеу үшін жарылмай сарытап болып кепкен,
Байырғы шеберлер музыка аспаптарын әзірлейтін ағаш неғұрлым ұзақ
Ағашты жармай, шірітпей, ағашжегі сияқты құрттар мен әртүрлі
Шеберлердін қолында
Кәсіп болған бұл ағаш.
Қаршаған жырау.
Ағаш-адам баласы жер бетінде пайда болған кезде ең
Қалтамыздағы сіріңкенің бір тал шырпысынан бастап, кеңбайтақ еліміздің
Сондай-ақ казақ жері де орман-тоғайға өте бай (Республикамыздың
Бағзы замандардан-ақ адам баласы ағаштың касиетін жоғары бағалаған.
Соңғы кездерге шейін тунгустар ағашты кескенде, ағаш ауырсынып
Белорустарда ертеректе шетен ағашын қиған адам өледі, сықырлап
Поляктар жай соққан ағашты, өзегі бар қарағайды құрылысқа
Орыс шаруаларында жөке ағашын қиған адам орманда адасып
Ежелгі Римнің тарихшысы әрі жазушысы Танит байырғы германдықтардың
Сол сияқты қазақта да ағашты бейберекет қиюға тыйым
Егер науқастың беті бері қарамай қатты қиналып жатса,
Тере берсек ағашты киелі санайтын осы тектес параллельдер
Осыдан барып ерте кезден-ақ адамзат санасында экологиялық тепе-теңдікті
Қарағай.
Домбыра қолда қарағай,
Қолға да оны алған соң,
Жүйрік туған ағаңыз,
Арыдан бері тербетер.
Шал ақын.
Ағаштардың ішіндегі ең «шешені» сөйлегіші қарағай деп санайды
Қарағайдан домбыраны тұтас шауып та жасайды, немесе басқа
Түтағашы
«Бір жыл түт еккен кісі.
Жүз жыл гауһар терер»
Өзбек накылы.
Түт еккенің-құт еккенің.
Қазақ накылы.
Түт ағашы негізінен жібек құртын өсіруге пайдаланылады. Орта
Үйеңкі
Үйеңкінің түбінен,
Үйіріп алған қобызым.
Қорқыт.
Үйеңкі-қатты әрі тығыз ағаш. Сүрегі біртекті ақ сарғыш
Емен
Өзегінен қара емен,
Ойып алған қобызым.
Қорқыт.
Балтаға емен де бас иеді.
Халық нақылы.
Емен-өте қатты, тығыз берік ағаш. Ағаш сүрегінің түсі
Қайың
Атақты адамзатқа қайың едім,
Жаратса не керекке дайын едім.
Жолдекей ақын.
Қайың сүрегі біркелкі ақтүсті қатты ағаш. Музыка аспаптарын
Қайыңның тозын музыка аспаптарына қап жасау үшін пайдаланылады
Тал
Бір талды кессең, Он тал ек.
Өзбек нақылы.
Тал — иілгіш, сүрегі ақ түсті жұмсақ ағаш.
Өрімталды домбыраның сыртын әшекейлеуге пайдаланады. Талды су кезінде
Терек
Қолға алса терек қобыз бақсы болар, Домбыра істеуге
Жолдекей ақын.
Терек-сүрегі ақ түсті жұмсақ ағаш. Бабымен кепкен терек
Теректен көбінесе музыка аспаптарын тұтас шабады. Теректі зімпарамен
Жеміс ағаштары
Ағаш жемісімен де,
Желегімен де қымбат.
Халық накылы.
Жоғарыда қазақ топырағында көп кездесетін ағаш түрлерімен таныстырып
Солармен катар шеберлер музыка аспаптарын жасау үшін жеміс
2.2 Домбыраны жасауда қолданылатын негізгі құралдар
Қалып (үлгі, шаблон) - музыка аспаптарын жасауда қолданылатын
Қалыптың келесі бөлшегі - белдеу (арка, 3), фанерден
Домбыраның қалыбы. 1-қалып негізі, 2-жиектеме, 3-белдеу, 4-түжырым тірегі,
Тұжырым тірегі (4) - төрт бұрышты қатты ағаштан
Кескіш пышақтар. Қосымша А. Бір жағы біркелкі жүзделген,
Қос қолды пышақ. Ағаш өңдеу кезінде көбінесе діңнің
Бір жүзді пышақ. Бұл құралдың жүзін бір жағына
Жартылай екі жүзді пышақ. Ағашты жону үшін қолданылады.
Ауыспалы жүзді әшекей пышақ. Ағаштарға ою-өрнектер түсіру үшін
Скальпельдер. Шабылған ағаш бұйымдарының бетіне, сырт көрінісіне ою-өрнек
Темір кесегі араның жүзінен жасалған пышақ. Мұның бір
Циркульді пышақ. Музыка аспаптарының қақпағындағы үнді тесігін жасауға
Жасанды циркуль пышақ. Циркульді пышақ болмаған жағдайда қолданылатын,
Ойшық жерлерді тегістеуге арналған пышақгар. Ою-өрнектер түсірілген ағаштардың
Музыка аспаптарьш шауьш дайындау кезінде қолданылатын құралдар.
Балта (келесі сурет). Ағаш бұйымдарының (домбыра, қобыз, ер
Ағаш балға. Қашалып жасалынатын бұйымдардың ішін ою үшін,
Балға. Ағаш шеберлігі жұмыстарының көпші-лігі балғасыз жүруі мүмкін
Шаппа шоттар. Ағаш бұйымдарының формасын шығарып, тегістеу үшін
Ыңғырулар. Нақтылы өлшемі жоқ, әр шебердің өз ыңғайына
Қашаулар. Үлкен, орташа, жартылай орташа және өтпелі тесіктерді
Егеулер. Егеулер ірі тісті, күрделі тісті, орташа тісті
Сонымен қатар музыка аспаптарын жасау кезінде жалпы ағаш
Ұсақ ысқыш қағазды құрал. Тегіс ДСП бетіне ұсақ
2.3 Бұйым жасауға арналған материалдарды дайындау және техникалық
Музыка аспаптары мен ағаш ұсталығы бұйымдарын дайындау қазіргі
Сапасы талапқа сәйкес келетін және белгілі бір салада
Технологиялық процесс-дайындаманың немесе материалдың қасиеттерін және күйін, өлшемдері
Ұлттық ішекті музыка аспаптарын жасауда қолданылатын материалдардың түрлері
Музыка аспаптары құрылысының күрделілігімен ерекшеленеді. Әрбір аспап оның
Музыка аспаптарын дайындаудың технологиялық процесі оның детальдарын дайындаудан,
Бұйымның әрбір бөлшегі өзінің технологиялық процесі бойынша дайындалады
Сонымен, берілген шикізат пен материалдарды қолдануға ыңғайлы дайын
Ұлттық ішекті музыка аспаптарын жасау және ағаш ұсталығы
Кейбір өндіріс орындары немесе жекелеген шеберлер белгілі бір
Еңбекті қорғау. Еңбекті қорғау қауіпсіздікті сақтауды, денсаулыққа зиян
Ағашты темірге қойып кесуге болмайды, өйткені кесіп болған
Шеберханада өрт шығу қаупі бар. Сондықтан ағаш ұнтақтары
Мектеп шеберханасындағы тәртіп ережесі
- арнаулы жұмыс киімдерін кию және дербес қорғаныс
- станоктың қоршау және сақтандырып қорғау жөніндегі құрылғы
- станоктың іске қосатын және тежегіш қондырғы құрылымдарының,
- ток жүретін кабельдер мен сымдарды қарап шығып,
- кескіш аспаптың жүзінде майысқан, кетілген жерлер,
- станокта жұмыс істеу қауіпсіздігін қамтамасыз ететін әр
- станоктың жүрісі кезіндегі жұмысын, оны іске қосып-тоқтататын
- сабақ біткеннен кейін жұмыс орнын жинау керек,
Техникалық қауіпсіздік ережелері
Қол арамен жұмыс істеген кезде ТҚЕ
1 Дайындықты кесер алдында, оны верстакқа дұрыстап бекіту
2 Араны жұлқымай, майыстырмай жұмыс істеу керек.
3 Араның жүзін саусақпен бағыттауға болмайды. Ол үшін
4 Сол қолыңды араның жүзіне жақын ұстауға болмайды.
5 Столяр верстагінің бетіндегі жанқаны, ағаш ұнтағын щетка
Үстірікпен жұмыс істеген кезде ТҚЕ
1 Жқмыс кезінде үстіріктегіш құрал саймандардың жаңқалардың ағаш
2 Жұмыс кезінде өңделетін беттің белгіленген сызықтан төмен
3 Өңделген беттің және жүзінің өткірлігін қолмен тексеруге
4 Жұмыс аралық үзілістерде үстіріктеу құрал саймандарын бір
Балғамен жұмыс істеген кезде ТҚЕ
1 Құрал сайманды өз орнымен пайдалану керек, ол
2 Балғаны жұмыс істеген кезде оның сабының бос
3 Балғаны верстактың шетіне қоюға болмайды.
4 Балғамен жұмыс істеген кісінің артында, алдында тұруға
Желіммен, сырмен жұмыс істеген кезде ТҚЕ
1 Бөлшектерді желімдегенде астына тақтай салу керек.
2 Жұмыс істеген кезде желімнің қолдарыңның терісіне тиіп
3 Жұмыс істеп болғаннан кейін қолдарыңды сабындап жуу
Бұрғылаған кезде ТҚЕ
1 Тістерді бұрғылардың алдында дайындықты және астына салатын
2 Бұрғыны патронға қисайтпай берік орнату керек.
3 Коловорот немесе дрельді бұрғысымен өзіңе қаратып ұстауға
4 Бұрғыны бұраған кезде бірқалыпты жұлқымай бұрау керек.
5 Бұрғылауды бастаған немесе аяқтаған кезде қатты
6 Бұйымдардың бетіндегі ұнтақтарды үрлеуге болмайды, олардың тек
Электр монтаждарын істеу кезіндегі сақтану жұмыстары.
Жұмыстағы қауіптер.
Ашық сымды ұстаған кездегі ток соғу және приборлармен
12В токтан жоғары 0,1А ток күші ылғал жерде
Жұмысқа дейін.
Арнайы киім кию (халат, бас киім, шалғыш, жен
Құрал жабдықтарды мұғалімнің айтуы бойынша дұрыс қою, керексіз,
Құрал жабдықтардың жағдайын тексер: тістеуіктердің тұтқадарын т.б. ток
Жұмыс кезінде.
Электр схемасын реттеу және жинау, қайта ток
Схеманы былай жина: Сымдар қосылып қалмасын, созылып тартылып
Пайкілеу кезінде сапасы жақсы болу үшін қолдан электрлі
Электр машиналарымен, құралдарымен жұмыс барысында алдын ала қара,
Жиналған схеманы мұғалім қарап тексергеннен кейін ғана қосуға
Ток напряжениясын саусақпен ұстап тексеруге болмайды.
Жұмыстан кейін.
Рубильникті сөндір. Схеманы сіңіру торының ажырату.
Өлшеуіш құралдармен приборларды жұмысқа дейінгі тұрған күйіндегідей дұрыстап
Жұмыс орынын қалдықтардан, шаң, керексіз заттардан тазарту.
Ағаш өңдейтін токар станогімен жұмыс істеу кезіндегі техника
1. Жұмыстағы қауіптер.
1.1 Ұшқан ағаштың жаңқаларымен көзді жарақаттау.
1.2 Өңдеп жатқан бұйыммен қолды жарақаттау.
1.3 Жаман жапсырылған ағаштармен, бұтақтармен жарақаттану.
2. Жұмысқа дейін.
Арнайы киім кию (халат, бас киім, шалғыш, жен
Тексер: бұйымдардың бұтақтарын, жарықтарын қолмен оңдап керекті қалыпқа
Қол төсенішпен бұйымның бос аралығын 2-3 мм орналастыр
Кесетін аспаптардың бүтіндігін және дұрыс қайралғанын тексер.
Қорғайтын көзілдірік
3.Жұмыс кезінде.
Жұмыс валының жеткеннен кейін кесу аспабын бұйымға баяу
Басыңды станокқа қарай төмен еңкейтпе.
Өңдеп жатқан бұйымды тоқтағанынша өлшеме.
Бұйымды қолмен тоқтатпа.
4 Авариялық жағдай кезінде.
4.1 Станоктан бөтен дыбыс шыққан кезде, түтін шыққан
5 Жұмыстан кейін.
Станокты тоқтат, электр двигателін сөндір.
Ағаш ұнтақтарын станоктан сыпырғышпен тазала.
Станокты мұғалімге тапсыр.
Аспаптармен дайындамаларды өз орындарына жинастыр.
Қолмен ағаш өңдеу кезіндегі техника қауіпсіздік ережесі.
Жұмыстағы қауіптер.
Өңдеп жатқан бұйыммен қолды жарақаттау.
Ағашты аралағанда орнықты орнатылмаған себебімен қолды жарақаттау.
Жұмысқа дейін.
Арнайы киім кию (халат, бас киім, шалғыш, жен
Тексер: бұйымдардың бұтақтарын, қысқыш қораптарын, аралағыш бұйымды.
Жұмыс кезінде.
Өңдейтін бұйымды жақсылап орналастыр.
Өткір, дұрыс жұмыс істейтін бұйымдарды қолдану.
Технологиялық операцияларды (аралау, егеу, тесу, қағу) келісілген жерлерде
Жұмыс барысында басқа нәрсеге көңіліңді бөлме.
Ағаш ұнтақтарынан құралдарды, жұмыс орнын тазалап отыр.
Жұмыстан кейін.
Қалған материалдарды мұғалімге немесе кезекшіге тапсыр.
Аспаптарды тексер, өз орындарына жина.
Жұмыс істеген орныңды тазала.
Өзіңді қалыпқа келтір.
Мұғалімге жұмыс орнын тапсыр.
Қолмен металл өңдеу кезіндегі техника қауіпсіздік ережесі.
Жұмыстағы қауіптер.
Металл сынықтарынан сақтау.
Құрал саймандарды қисық ұстаудан сақтану.
Жұмысқа дейін.
Арнайы киім кию (халат, бас киім, шалғыш, жен
Тексер: бұйымдардың керекті қалыпқа келтір, бұйымдарды мықтап станоққа
Қорғайтын көзілдірік ки.
Жұмыс кезінде.
Өңделетін бұйымды қысқышқа мықтап орналастыр.Қысқыштың рычагын баяу қолға
Жұмысты тек дұрыс істейтін құралдармен орында.
Гайканың өлшеміне келмейтін кілттерді қолданба.
Егеуіш ұшының өткірлігін саусақтарыңмен тексерме.
Металды кескенде міндетті түрде қолғап ки.
Слесарлық құралдарды тек керек жағдай да ғана қолдан.
Жұмыстан кейін.
Құралдарды қалпына келтір, қалдықтардан тазарт.
Жұмыс орнын тазала.
Құралдарды мұғалім айтқан тәртіппен жинастыр.
Қысқыштарды қатты қысып қойма, аралары 1-2 мм болу
Өзіңнің үстіңді тазала.
2.4 Домбыраның мойын бөлшектері мен шанағын дайындау
Домбыраның мойын бөлшектерінің қызметі, ерекшеліктері және дайындалуы.
Мойын негізінің дайындамасының алғашқы өлшемдері: ұзындығы 540 мм,
Мойын өзегі. Кейбір шеберлер өз тәжірибесінде мойын негізі
Мойын негізінің беріктігі талапқа сәйкес болса, мойын өзегін
Тұғыр. Мойын негізін төрт жағынан толық сүргілеп болғаннан
Мойын басы. Құлақтарды отырғызу
үшін жасалады да,
мойынға кіріктіріле отырғызылады. Кейде тұтас ағаштан мойынмен бірге
Домбыралардың мойын басы түрлі формада, міндетті түрде құлақ
Мойын басы дайындамасының ұзындығы 150-160 мм, қалыңдығы 12-14
Құлақ. Ішекті тартып, босату және аспапты күйге келтіру
Жапсырма. Перне тағу арқылы дыбыстардың орнын анықтап, дөп
Табалдырық тиек. Бас пен мойын түйіскен жерде орналасқан.
Пернелер және пернелік нүктелер. Мойынға орнатылатын домбыра дыбыстарыньщ
Пернелердің әрқайсысының өз аты бар, ал музыкалық ноталар
Қазақ күйшілері арасында әр пернеге ат беріп, айғақтап
Күйші Бегімсал Орынбековтың жеткізуі бойынша:
- Оғыз перне немесе түрікмен перне - соль-диез;
- Бас перне - ля;
- Қосақ перне - си-бемоль;
- Тірек перне - си;
- Бірінші қашаған перне - си мен до-ның
- Сүйеу перне - до;
- Азат перне - до-диез;
- Бел перне - ре;
- Таса перне - ми-бемоль;
10.- Кезең перне - ми;
П.- Екінші қашаған перне - ми мен фа-ның
12. - Асу перне - фа;
13.- Жетім перне - фа-диез;
14.- Еңіс перне - соль;
15.- Етек перне - соль-диез;
16.- Тес перне - ля;
17.-Алқым перне - си-бемоль;
18.- Үшінші қашаған перне - си-бемоль мен си-дің
19.- ІПықшыт перне - си;
20. - Тамақ перне - до;
21.- Сағақ перне - ре;
Күйші, домбырашы Талас Әсемкүловтың жеткізуі бойынша-
- Оғыз перне;
- Бос перне;
- Тылсым перне;
- Еңірелі перне;
4- Бірінші қашаған перне;
- Жетім перне;
- Жуас перне;
- Көсем перне;
- Мұңлық перне; 10.- Даңғыл перне;11.- Екінші қашаған
Домбыра шанағы бөлшектерінің қызметі, ерекшеліктері және дайындалуы.
Тұғыл. Шанақшалар мен беттактайдың төменгі ұшы түйісіп желімделетін
Шанақшалар. Бір ұшы тұғылға, екінші ұшы тұғырға желімденетін,
Шанақшалардың атқаратын қызметі - дауысты ықшамдап, беттақтай арқылы
Шанақшаларды қыздыру пеші арқылы майыстырып дайындайды. Шанақшалар дайындамасының
Пешті іске қосқаннан кейін шанақша ағаштарын суға батырып
Егер пеш дұрыс қызбаса шанақша сынып кетеді және
Майыстырылған шанақша калыптың жиегіне еркін, ешбір кедергісіз, дәл
Егер шанақшада бұтақша орны болса, біркелкі майыспай, сынып
Шанақшалардың бәрін майыстырып болғаннан кейін оларды бір-біріне тақастырып,
Жиектеме. Шанақтың кенересін толқу немесе шытынаудан сақтау және
Беттақтай. Ішектің тербелісін тиек арқылы қабылдап, барлық жиіліктегі
Шанақтың көлеміне байланысты тақтайшалар саныда өзгеріп отырады. Егер
Беттақтай тақтайшаларын жақсы кепкен шырша ағашынан дайындайды. Ол
Кесілген ағаштарды ереже бойынша толық кепкеннен кейін іріктейміз.
Серіппе. Беттақтайды біртегіс ұстап түру және олардың мықтылығын
Тиек. Ішектерді ұстап тұру және дыбыс тербелісін қақпаққа
Тиекті қолға түскен кез-келен ағаштан жасай салуға болмайды.
Тиекті орналастырудың да өз тәртібі бар. Қақпактың кез
Домбыра үнінің таза шығуы тиектің биіктігіне де байланысты.
Түйме. Ішектердің бір ұшын түюге арналған. Ағаштан, кейбір
Дыбыс ойығы. Шанақ ішінде жаңғырған дыбысты сыртқа шығару
Ою-өрнек. Беттақтай бетін тозып, қажалудан және шытынаудан сақтайды,
Түпкітиек. Ішек беттақтайдың жиегін жарып кетпес үшін түйменің
Бастырма. Ішекті тиек пен түпкітиек арасында бастырып ұстап
Сағақ. Жапсырма мен беттақтайдың қиысқан жеріне жапсырылатын қатты
Ішек. Дыбыс шығару қызметін аткарады. Бұрын тарамыстан, кейде
Кейде жібек жіпті де есіп таққан. Бірақ бұл
Амалдың жоқтығынан, әзірге қолда бар № 7-8 капрон
2.5 Аспап бөлшектерін құрастыру
Домбыра жасау алдымен қажетті құрал-саймандар мен жабдықтарды, материалдарды
Қарағай, қайың, жаңғақ, шамшат сияқты қатты ағаштардан мойынның
Мойынтұғыр мен түйметұғыр белгілі ара қашықтықта қалыптың бетіне
Өрнек-өрімі (текстурасы) біркелкі, жұқа, қалыңдығы 3-4 мм тақтайшалардан
Бірінші, ертеден келе жатқан халықтық әдіс: қой қорадан
Екінші, электр пешінің қызуымен жұмсартып, иіу әдісі. Жұқалап
Қазіргі өндірісте көбінесе екінші, үшінші өдістер жиі пайдаланылады.
Шанақты жинау. Домбыраны құрастыруды бастамас бұрын тұғырды мұқият
Келесі жұмыс - шекара сызықтарының артық жерлерін кесіп,
Өңделген шанақшаларды қалыпқа орнықтырамыз (39 г-сурет). Мұнда шанақшалардың
Белдеуге де осындай ереже тәртіпті сақтау керек. Тұғыр
Қолы әден жаттыққан шеберлер омбыраны қиналмай-ақ 45 минутта
Мойын басын өңдеу, орнату. Құраған домбырамыз әбден кепкеннен
Келесі жұмыс - жапсырманы (мойын бастырмасы, қосымша мойын
Жиектемені орнату, Желім әбден кепкеннен кейін бет-тақтай ағашын
Домбыраның бет қақпағын жинау. Бір домбыраға тілінген беттақтай
Серіппе желщдеу. Домбырадағы серіппе дұрыс болмаса, оның үні
Беттақтайды шанақка орнықтыру. Бұл да шыдамдылықты талап ететін
Беттақтайға өрнек орнату. Өрнектің пайдасы да бар, зияны
Домбыраны сөйлету. Домбыраны сөйлету үшін оның құлақтарын, тиектерін,
Мойын бетіңде дөңес, ойшықтар болмауы керек, олар болса
2.6 Бұйымды көркемдеп ою
Рельефтік ою технологиясы
Әр түрлі жастағы мектеп оқушылары бейнелі жарық-көлеңкелі, терең
Оюдың басқа түрлерімен салыстырғанда, рельефтік ою өте күрделі.
Тереңдігі үлкен болған жерлерде аумақтар қараңғылау келеді, алдыға
Рельефтік ою бет жағы әр түрлі жарықтатылған
Рельефтік ою орыс ағаш сәулет онеріне тән
Рельефтік оюмен қарапайым өсімдік ою-өрнектері, күрделі көпмәнерлі арқау
Рельефтік оюға арнайы суретті ойлап шығарғанда тек қана
Ағашта қанықты да майлы кесік қалтыру үшін, оюға
Рельефтік оюмен оқушылар жұмыс жасаған кезде ең қолайлы
Рельефтік оюның орындалу тәртібі бірнеше кезеңнен тұрады.
Оларды ойылған гүлдің орындау үлгісінде көреміз.
1.Табиғи ауқымда орындалған, енді болатын оюдың суретін
2. Бейненің жобасын тіліктейді және күзейді. Басында бейнедегі
Жартылай дөңгелек қашаудың көмегімен әрбір гүлдердің айнала отрасынан
Егер рельефтік бейне рамкаға киілсе (негізігі бедер сияқты
3. Бейнені және рамканы терең жырамен айналдырып, фонның
4. Түс керек деңгейге дейін тереңдетілгенде, бейнені жасауға
Біздің үлгімізде желектердің және жапырақтардың сыртқы шеттерін жалпақ
Осы саймандармен гүлдердің сабақтарын және дөңгелек орталарын жасайды,
5. Бейне элементтері құралғаннан кейін, қайтадан түспен жұмыс
Рельефтік ою әдетте жылтыратылмайды, сирек лактанады. Көбінесе рельефтік
Ою жұмысының соңғы кезеңінде ағаштың айшықты ерекшеліктерінің сапасын
Контурлық ою технологиясы
Орындалу техникасы бойынша контурлық ою ең жеңіл
Осы техникамен орындалған бейнелер анық графикалық суреттерге ұқсас
Контурлық ою халық шығармашылығында кең қоданылады: бұл үйлердің
Контурлық ою сайманды шебер қолдануды, жұмыс жасаған кезде
Кесуді бірден бастау керек, әйтпесе ою таза болмайды
Контурлық оюды келесі ережені сақтай отырып, жасау
Одан соң қию кезеңі басталады. Қолдағы пышақтың орны
Нәтижесінде бет жақтан үш межелі ағаш жолақ шығарылады.
Контурлық ою пышақ-үшкірмен ғана емес басқа да күрделі
Бұл жағдайда контурлық ою сәйкестенген қапталды (профиль)
Алғашқы бастапқы оюшыға жобалы ойманы жұмсақ тұқымды ағаштардан
Ажурлық ою
Бұл түсі толық, суреті шұғыл шыққан жалпақ рельефті
Ажурлық оюға кіріскенде, оюшы үш ережені сақтауы
Ажурлық оюмен ғимараттың жеке бір бөліктерін де
Ажурлық ою келесі жолмен жасалады.
Суретті тақтайға ауыстырып, тесіктерді бұрғылап жасайды да жобаның
2.7 Аспапты көркемдеп әрлеу
Домбыраны лактау. Домбыраны лактамас бұрын, оны ысқыш қағаздармен,
Алдымен тазаланған домбыраның беттақтайынан бастаймыз. Оның өкше жағынан
Лактау кезінде қолға арнайы резеңке қолғап кию керек.
Пернелерді және ішектерді байлау. Барлық өндеу, лактау жұмыстары
Тұйықбау. Бұл әдіспен пернелер жеке-жеке дербес шалынып байланады
Қазықбау. Перне ретінде тағылатын жіп немесе лесканың бір
3 9 СЫНЫПТАҒЫ «СӘНДІК ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ЭЛЕМЕНТТЕРІ НЕГІЗІНДЕ
3.1 «Сәндік қолданбалы өнер элементтері негізінде материалдарды көркемдеп
9 сыныпқа арналған бағдарлама бойынша оқу материалдары оқушыларда
9 сыныптың оқу процесінде еңбекті ұйымдастырудың ұжымдық формалары,
Практикалық жұмыс түрлі еңбек объектілерін дайындауда қоғамдық пайдалы
Оқу процесін ұйымдастыруда қауіпсіздік ережелерін, жеке гигиеналық және
2-кесте. «Технология» курсы бойынша сағаттарды бөлу
9-сынып (ауыл мектептерінің ұлдары үшін)
№ Бөлімнің аты Барлық сағат саны Теориялық Практикалық
1 Сәндік – қолданбалы өнер элементтері негізінде материалдарды
18
6
12
Оқушылардың дайындық деңгейіне қойылатын талаптар
Білуі тиіс:
- токарлық әдіспен көркемдік бұйымдар дайындау технологиясын;
- ою - өрнектер жайлы мәліметтерді;
- техника қауіпсіздік ережелерін.
Дағдыны меңгеруі тиіс:
- композицияның негізін жасауды;
- ойма кесу құралдарын пайдалануды;
- қаңылтыр бетіне геометриялық бейнелерді түсіруді.
3-кесте. «Сәндік қолданбалы элементтер негізінде материалдарды көркемдеп өңдеу»
Сабақтың реттік тәртібі Тақырыптар атауы Сағат саны Теориялық
Теория Практика Барлығы
1 – 2 Композиция негіздері 1
1 2 Қауіпсіздік ережелері Домбыраға салынатын өрнектің композициялық
3 – 4 Ұсталық станоктарда ағаш өңдеу
5 – 6
Домбыраның мойын бөлшегін дайындау 1 1 2 Домбыраның
7 – 8 Домбыраның шанағын дайындау 1
9 – 10
Домбыра бөлшектерін құрастыру 0,5 1,5 2 Бөлшектерді құрастыруда
11 – 12
Домбыра шанағын көркемдеп ою технологиясы 0,3 1,7 2
13 – 14 Бұйымды тегістеу, бояу 0,4 1,6
15 – 16 Бұйымды әрлеу технологиясы 0,6
17 - 18 Қаңылтырдан қапсырма жасау 0,7 1,3
Барлығы 6 12 18
3.2 Теориялық мәліметтердің мазмұны
Қауіпсіздік ережелері. Арнайы киім кию, өңдейтін бұйымды жақсылап
Ұсталық станоктарда ағаш өңдеу. Дискілі электр араларының ағашты
Жұмысты бастамас бұрын дискілі араны қарап шығып, тістерінің
Домбыраның мойын бөлшегін дайындау. Мойын негізі туралы мағлұмат.
Мойын негізінің дайындамасының алғашқы өлшемдері: ұзындығы 540 мм,
Домбыраның шанағын дайындау. Шанақшалардың атқаратын қызметі - дауысты
Домбыра бөлшектерін құрастыру. Қалып (үлгі, шаблон) - музыка
Домбыра шанағын көркемдеп ою технологиясы. Ағаштарды кесіп, қашап
Бұйымды тегістеу, бояу. Бірінші класты жабындардың үстіңгі беті
Бұйымды әрлеу технологиясы. Ағаш бұйымдарын әрлеу тәсілдері төмендегідей
Мөлдір әрлеу кезінде ағаш бұйымның бетін ағаштың текстурасын
Мөлдіретіп әрлеудің бір түрі – жалтырату. Негізгі материал
Ұқсатып әрлеу ішкі өрнегі әдемі суреттерге қатты ұқсайтын
Қаңылтырдан қапсырма жасау. Қапсырманың қандай зат, не екендігін
3.3 Сарамандық жұмыстардың мазмұны
Композиция негіздері. Композиция – салынатын суреттегі барлық бөліктерді
Бұйымды дайындауға бірнеше композициялық долбарлар салу. Ақырында бір
Ұсталық станоктарда ағаш өңдеу. Технологиялық картада көрсетілгендей, берілген
Домбыраның мойын бөлшегін дайындау. Құраған домбырамыз әбден кепкеннен
Домбыраның шанағын дайындау. Домбыраны құрастыруды бастамас бұрын тұғырды
Домбыра бөлшектерін құрастыру. Қазіргі өндірісте көбінесе екінші, үшінші
Домбыра шанағын көркемдеп ою технологиясы. Оюға қажет қашаулар
Ережелері бұлжытпай орындамасаң, саусағыңды кесіп алуын мүмкін, өйткені
кетеді. Қашау – пышақтың жүзін оқтын-оқтын шарыққа қайрап,
Жазықтық бетіндегі негізгі қажетсіз жерлер алынып, жылқының басы
Әр бөлшекті тұғырға орналастыру. Жеке-жеке дайындалған әр бөлшекті
Бұйымды тегістеу, бояу. Ағаш бетін ажарлау кезінде оның
Бұйымды әрлеу технологиясы. Дайындалған бұйымды бояғыш материалдармен бояймыз.
Қапсырма жасау. Берілген сурет бойынша өлшемдерін алып, қаңылтырға
3.4 «Домбыра бөлшектерін құрастыру» сабағының жоспары
Сынып: 9.
Уақыт: 90 мин.
Сабақтың тақырыбы: «Домбыра бөлшектерін құрастыру».
Сабақтың мақсаты: Оқушыларды домбыра бөлшектерін құрастыруға үйрету.
Оқыту – жас ұрпақты ежелден келе жатқан домбыра
Дамыту – ұлттық өнер туралы білімдерін жүйелеп, шығармашылық
Тәрбиелеу – оқушылардың өнерге деген қызығушылығын оятып, батылдылыққа,
Сабақтың түрі: аралас.
Сабақтың оқыту әдісі: көрнекілік арқылы түсіндіру, нұсқау
Құрал-жабдықтар: қол сүргі, домбыра қалыбы, ПВП «машхад» желімі,
Көрнекіліктер:нұсқау карта, дайын бұйым.
Оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру: топтық.
Пән аралық байланыс: сызу, бейнелеу өнері, тарих.
Қолданылған әебиеттер:
1) Оқушыға: Өстеміров К.Ө. Технология. Жалпы білім беретін
2) Мұғалімге: Өстеміров К.Ө. Технология. жалпы орта білім
Сабақтың барысы:
I Себептік бөлім – 5 минут
II Іс - әрекеттік бөлім – 80 минут
III Қорытынды бөлім – 5 минут
Сабақтың мазмұны:
I Себептік бөлім – 5 минут. Сәлемдесу, оқушыларды
II Іс - әрекеттік бөлім - 80 минут
Жаңа сабақты түсіндіру – 25 мин
Кейбір шеберлер өз тәжірибесінде мойын негізі майыспауы үшін,
Мойын негізінің беріктігі талапқа сәйкес болса, мойын өзегін
Тұғыл. Шанақшалар мен беттактайдың төменгі ұшы түйісіп желімделетін
Шанақшалар. Бір ұшы тұғылға, екінші ұшы тұғырға желімденетін,
Шанақшалардың атқаратын қызметі - дауысты ықшамдап, беттақтай арқылы
Шанақшаларды қыздыру пеші арқылы майыстырып дайындайды. Шанақшалар дайындамасының
Жаңа тақырып бойынша білімдерін тексеру – 5 минут.
Пысықтау сұрақтары:
1 Домбыра мойынын қалай дайындайды?
2 Тұғыл дегеніміз не?
3 Шанақ деген не?
4 Шанақшалар қалай дайындалады?
Сарамандық жұмыс – 55 мин
Жаңа сабақты пысықтап, теориялық мәнін түсінгеннен соң қорытындылап,
Кіріспе нұсқау: 10мин
Оқушылар технологиялық карта арқылы жұмыс жасайды.
Енді балалар жұмыс істеу үшін, айтылған заңдылықтарды сақтай
№ р/р Жұмыс жасау реттілігі Графикалық кескіні (эскиз)
1 Домбыра мойынын қалыпқа орнату Домбыра
2 Домбыра шанақшаларын сүргілеп дайындау Қол
3 Шанақшаларды желімдеп құрастырып, рәзеңкемен тартып байлап тастау
Ағымдағы нұсқау – 35 мин
Домбыраны құрастыруды бастамас бұрын тұғырды мұқият тексеріп, оны
Қорытынды нұсқау-3 мин
Оқушылар жасаған жұмыстарының кемшіліктерін айту.
Жұмыс-орнын жинақтау – 3 мин
Сарамандық жұмысты аяқтап болғаннан кейін оқушылар жұмыс
Бағалау –2 мин
Жаңа сабақ бойынша, сарамандық жұмыс бойынша оқушылардың белсенділіктерін
Үйге тапсырма беру – 2 мин
ІІІ Қорытынды бөлім– 5 минут.
Сұрақ-жауап:
Домбыра мойынын жасауды үйрендіндер ме?
Шанақтардың қандай түрлері бар?
Қалыпқа мойынды орналастырып, шанақтарды құрастыра аласыңдар ма?
ҚОРЫТЫНДЫ
Сонымен дипломдық жұмысымызды қорытындылай келе халқымыздың ұмытуға айналған
Қалай десекте қазақ халқының қолөнері саласында ұлттық аспаптар
Қоғамның мәдени рухани тұрғыда қайта жанданды, жас ұрпақтың
Жаңа материалды тереңдету мен кеңейту еңбегін бағалау, жағдай
“Кен асылы жерде, сөз асылы елде” дегендей, өнер
Қоғамымыздың жаңа қарқынмен алға өркендеуі, егеменді еліміздің болашақтағы
Бүгінгі таңда қазақ халқының ұлттық мәдени қайта өркендеуі
ҚОСЫМША А. Домбыра жасаудың технологиялық картасы
№ р/р Жұмыс жасау реттілігі Графикалық кескіні (эскиз)
1 Домбыра шанағына
7 мм етіп ағаш кесу және мойнына ұзындап
Қарындаш, сызғыш, дөңгелек аралы станок
2 Арнайы электрлі пешке ағашты салып ию
3 Үш ағашты бір біріне желімдеп байлап тастау
4 Домбыра шанақтарын сүргілеп өз өлшемдеріне келтіріп, нөмірлеп
5 Домбыра бөліктерін құрастырып жинау Мездр
6 Беттақтайды кесіп алып домбыра бетіне желімдеу
7 Домбыраның шанақ бөлігін зімпара қағазымен тегістеу
8 Домбыраға ою-өрнек салу Қарындаш, өшіргін,
9 Өрнекті контурлы және рельефті түрде 3 мм
10 Беттақтайға маркетри техникасы бойынша шпонмен өрнек түсіру
11 Домбыраны тегістеу, бояу Зімпара қағазы,
12 Домбыраны алғашқы лактау НЦ-2214 лагы,
13 Көтерілген ағаш түктерін зімпара қағазымен тазарту
14 Домбыра ішектерін тартып, күйіне келтіру
ҚОСЫМША Ә. Ішекті музыка аспаптарының көне түрлері
а- қылқобыздың көне және жаңа түрі; б-домбыралар;
ҚОСЫМША Б. «Балақай» домбыра жөне «Балдырған» домбыра
ҚОСЫМША В. Пеш
1 - пештің негізі, 2 - тіреуіштер, 3
ҚОСЫМША Г. Кескіш пышақтар
1-қос қолды пышақ, 2-бір жүзді пышақ, 3~ жартылай
ҚОСЫМША Д. Шабу кезінде қодцанылатын құралдар
1-балта, 2-ағаш балға, 3-балға, 4,5,6-шаппа шотгар, 7-ыңғырулар, 8-қашаулар,
ҚОСЫМША Е. Тұтас шабылған домбыра және шертер
ҚОСЫМША Ж. Домбыра және мандалин